مطالعات جامعه شناختی
سال:1396 | دوره:24 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

مقاله حاضر با هدف بررسی نسبت روان شناسی گری و مشتقاتش با نولیبرالیسم اقتصادی و حکومت مندی به این مساله می پردازد که الگوهای جدید حیات اقتصادی چگونه از خلال علم روان شناسی سوژه های خود را تاسیس می کند. ایده بازارخودتنظیم گر در اقتصاد سیاسی برای تاسیس سوژه های خود به سمت تاسیس انسان خودتنظیم گر در علم روان شناسی حرکت کرده و انسان خودگردان را به مثابه انسان سالم برمی سازد. نسبت نولیبرالیسم و روان شناسی با منظر حکومت مندی در وجه نظری مورد بررسی قرار گرفته و نمونه هایی از نظریه های روان شناسی در این نسبت مورد بحث قرار می گیرند. با مروری بر الگوهای روانشناسی گری در ایران معاصر در گفتار سیاست مداران و مدیران و همچنین بررسی آمارهایی در باب آسیب های اجتماعی نشان می دهیم که چگونه معضلات نظام مند و ساختاری به معضلاتی فردی و روحی فروکاسته می شوند و راه حل های روان شناختی در جهت سیاست زدایی و اجتماع زدایی در لایه های زندگی اجتماعی رسوخ می کنند. برآمدن روان شناسی عامیانه و رسوخ آن در حیات انسان ایرانی جهت هم ارزکردن مکانیسم های روحی و شخصیتی با مکانیسم های بازار خودتنظیم گر بررسی خواهد شد و نشان می دهیم که چگونه علم روان شناسی در خدمت تحقق این گزاره عمل می کند که هر ایرانی یک شرکت تجاری.

یکی از پیشرفت های جامعه شناسی دین فراروی از الگوهای صلب و تک بعدی «دین داری» به سمت الگوهای پیچیده تر دین داری یا «دین داری ها» است. فاقدقدرمشترک بودن افرادی با الگوهای دین داری متفاوت، امکان مقایسه تطبیقی و اندازه گیری در مقیاسی واحد را سلب می کند. چنین وضعیتی ضرورت گونه شناسی نسبت های مختلف افراد با مقوله دین را توجیه می کند. این پژوهش درصدد گونه شناسی ایستارهای معرفتی دانشجویان نسبت به دین است. به منظور تعیین موضع و ایستارهای دانشجویان، صرفا به وجوه معرفتی و نگرشی دانشجویان تاکید شده است و در مواردی که از مسائل عملی پرسش شده، موضع معرفتی فرد نسبت به مساله مذکور مدنظر بوده است. داده های این پژوهش از مصاحبه های عمیق با 50 نفر از دانشجویان دانشگاه های تهران و شریف و در دو مرحله به دست آمده اند. در این پژوهش از روش نظریه مبنایی برای تحلیل و طبقه بندی داده ها در جهت دستیابی به الگوی گونه شناسی استفاده شده است. چارچوب مفهومی نیز از رفت وبازگشت میان قیاس (ادبیات نظری موجود) و استقراء (داده های تجربی حاصل از مصاحبه های مرحله اول) و در شش محور کلی (نگرش به دین و هستی شناسی، انتظار از دین، معرفت شناسی، انسان شناسی، غایت و معنای زندگی و مبانی اخلاقی) تثبیت شده و مبنای مصاحبه های مرحله دوم قرار گرفته است. نتایج حاصل از کدگذاری داده ها ذیل محورهای صورت بندی شده در چارچوب مفهومی، در قالب مدلی تحلیلی، الگویی چهار وجهی (راهبردهای هستی شناسانه، راهبردهای معرفتی فرد نسبت به دین، موضع فرد نسبت به کیفیت حضور دین در اخلاق اجتماعی و سیاست و بازتاب ایستارهای معرفتی در اتخاذ راهبرد عملی نسبت به دین) را برای گونه شناسی ایستارهای معرفتی دانشجویان نسبت به دین فراهم کرده است.

این مقاله به بررسی نقش نخبگان سیاسی در توسعه سیاسی ایران و ترکیه می پردازد و در این راستا نقش رضاشاه و آتاتورک در توسعه سیاسی موردمطالعه قرار می دهد و درصدد صورت بندی اشتراکات و تفاوت های آنهاست. چارچوب مفهومی مقاله بر نظریات نخبه گرایی متکی است و فرض آن بر این حدس استوار است که ویژگی ها، باورها و ارزش های شخصی رضاشاه و آتاتورک، نقشی تعیین کننده در نحوه و نتیجه نوسازی کشورهای ایران و ترکیه داشته است. روش تحقیق مقایسه تطبیقی مولفه های ارزشی رهبران نوسازی ایران و ترکیه در فرایند نوسازی است. داده های مقاله از تحلیل های تاریخی ثانویه مقطع موردنظر برای دو کشور استخراج شده است. روش تحلیل کیفی و متکی بر مقایسه تفاوت ها و تشابهات شیوه های مواجهه رضاشاه و آتاتورک با مسائل توسعه است. این مقاله در نتیجه گیری استدلال می کند که سیاست در کشورهای خاورمیانه، با توجه به وضعیت تاریخی و فرهنگی آنها، اقتضائات خاص خود را دارد و تفاوت های فردی رضاشاه و آتاتورک در تعامل با این خصوصیات موجد تفاوت توسعه سیاسی حاصل شده در دو کشور ایران و ترکیه است.

این پژوهش در تلاش است تا وضعیت سکنی گزیدن در کلان شهر تهران را با تاکید بر فضای شهری مورد مطالعه قرار دهد. مبنای نظری این پژوهش مبتنی بر آرای مارتین هایدگر در باب سکنی گزیدن است. از نظر هایدگر سکنی گزیدن به معنای مراقبت کردن و محافظت انسان ها از یکدیگر، از آسمان و زمین و نگهداشت معانی است. روش این مطالعه کیفی است و تکنیک های گردآوری داده ها از نوع بررسی اسناد، مشاهده کالبد شهری و تجربه زیسته است. یافته ها نشان می دهند که در دارالخلافه ناصری به دلیل پیوستگی، تراکم و تنوع فضا و مشخص بودن حریم شهر، امکان گردهم آمدن عناصر چهارگانه وجود داشت. اما به تدریج فرآیندهای متعددی امکان سکنی گزیدن را کمرنگ کرده اند که عبارتند از: 1. توسعه برون زا که سبب پراکندگی محلات مسکونی و جدایی آنها از یکدیگر شده است. 2. بزرگراه ها، تقاطع های ناهم سطح و مترو که امکان در کنار هم قرار گرفتن و تعامل را به حداقل می رسانند و تفرد و تنهایی را دامن می زنند. 3. اولویت منطق سرمایه در بسیاری محلات که سبب از بین رفتن فضاهای عمومی و ازدیاد حوزه های خصوصی شده است. در نتیجه این فرآیند، امکان در کنار هم بودن در بخش هایی از فضای شهری از بین رفته و باهم بودن، محدود به خانه شده است. 4. فضاهای مصرف روزبه روز بیشتر می شوند، آنها ضمن حذف فرودستان، سبب می شوند روایت های فردی نزد کنشگران این عرصه شکل بگیرد و مشارکت دموکراتیک کمرنگ گردد. 5. علی رغم تکثر رخدادهای تاریخی، آنها به صورت یادمان در فضای شهری حک نشده اند و بدین ترتیب حضور گذشته در شهر کمرنگ و یادآور خاطرات تاریخی نیست.

ادوار پهلوی اول و دوم (1304-1357) مصادف با تشکل تاریخی اولین دولت های مدرن در ایران است که به صورت گسترده در حوزه های فرهنگی گوناگون از طریق اتخاذ سیاست های فرهنگی دخالت کرده اند. این سیاست ها در جهت فرایند ملت سازی بر ایدئولوژی های متعددی تنیده و در این راستا تعادل تاریخی ساخت فرهنگی در ایران را بر هم زده اند. موضوع محوری مقاله حاضر، تبیین چرایی شکست سیاست های فرهنگی دولت پهلوی و برآمدن گفتمان تازه ای از فرهنگ ایرانی توسط گروه های اجتماعی غیر مسلط در آن دوران است که درنهایت به پیروزی انقلاب 1357 انجامید. برای بررسی موضوع و سنجش این سیاست ها چارچوب مفهومی متشکل از آرا جان بری درباره «جوامع چند فرهنگی» و آرا بن-یهودا و گود درباره «هراس اخلاقی» برساخته شده و یافته های پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی اسناد و تحلیل تاریخی به دست آمده اند. یافته های پژوهش نشان داد که دولت پهلوی به عنوان گروه مسلط، ایدئولوژی مدرن-ناسیونالیست باستانی را در راستای ادغام سایر گروه های فرهنگی عرضه کرده و در کنار آن از انواع استراتژی های جداسازی و محرومیت جهت یکسان سازی فرهنگ ایرانی بهره برده اند. در مقابل فرهنگ های غیرمسلط راه های گوناگونی ازجمله پذیرش ادغام، مقابله خشونت آمیز، انزوا، ایجاد هراس اخلاقی و احیاء عناصر فرهنگی خود را برگزیده و درنهایت به رهبری نخبگان فکری، هنری و مذهبی، با یکدیگر متحد شده و از طریق احیاء فرهنگ بومی و ایجاد «غرب هراسی» و «حکومت هراسی» فرهنگ مسلط را به حاشیه رانده و جای آن را گرفته اند.

تعامل اجتماعی مفهومی انتزاعی است. استعاره ها خصلت عینی دارند و برای نشان دادن امر انتزاعی استفاده می شوند. استفاده از استعاره نقش در زندگی روزمره در تجسم سازی مفاهیم اجتماعی در بین جامعه شناسان آنگلوساکسون موثر بوده است. بی تردید عواملی از قبیل گسترش رسانه ای، صنعت فیلم سازی در آمریکا و رویکردهای کنش متقابل نمادین و پدیدارشناسی در ذهنیت گافمن تاثیرگذار بوده است. او با استفاده از استعاره های نقش، تماشاخانه و... به مثابه امر روش شناختی، مفهوم «خود» در زندگی روزمره را تحلیل نموده است. هدف این مقاله تبیین زبان استعاری در تخیل جامعه شناختی گافمن با توجه به رویکرد نظریه معاصر استعاره لیکاف است. روش پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است. استعاره های «تئاتر»، «آیین»، «بازی» و «چارچوب» از جمله مهم ترین و جامع ترین ابزارهای او بودند. اغلب استعاره های گافمن مکان-بنیاد است، بدین معنا که او جهان اجتماعی را به مثابه یک میدان یا صحنه نمایش، تجسم سازی یا عینیت بخشی کرده است. بر مبنای نظریه لیکاف، گافمن استعاره تماشاخانه را به مثابه حوزه مفهومی مبدا برای تبیین حوزه انتزاعی مقصد (کنش متقابل) استفاده کرده است. در استعاره نمایشی گافمن زمان با مکان پیوند خورده است، زیرا مفهوم زمان به واسطه حرکت در مکان درک می شود. وی گاهی تنها به یک استعاره پرداخته و گاهی به رابطه بین چند استعاره توجه کرده است.

تصور رایج درباره وضعیت پوشش زنان پس از انقلاب اسلامی نزد اغلب منتقدان سیاست های حجاب این است که طی سه دهه اخیر، نظام سیاسی صرفا با تکیه بر سازوکارهای سرکوب به تحمیل پوشش دلخواه خود - پوششی که برگرفته از دستورات مندرج در متون دینی است - مبادرت ورزیده است، تصوری که با بدیهی فرض کردن سرکوب زنان در حوزه پوشش، نه تنها مکانیسم هایی را که در این زمینه عمل کرده از نوع سرکوب قلمداد می کند، بلکه بر آن است تا با توسل به گفتمان مخالف، مانع از پیشروی ساز و کارهایی شود که تا به امروز موانع چندانی بر سر راه خود تجربه نکرده اند. اما به نظر می رسد که مساله زا کردن نحوه پوشش زنان در دهه منتهی به انقلاب و پس از آن، اغلب به واسطه گفتمان و در گفتمان صورت گرفته است، آن هم نه صرفا یک گفتمان خاص، بلکه شبکه ای از به گفتمان درآوردن های متنوع که ریشه در کانون های مختلف تولید گفتمان و قدرت داشته است، به گونه ای که گاه تلاش برای محو نشانه های رژیم پیشین بوده که حجاب را به گفتمان درآورده، گاه جنگ بوده که حجاب را در پیوند با گزاره های مربوط به ایثار و شهادت تحت تعقیب گفتمانی قرار داده، گاه پیچیدگی جمعیت و سعی در وقوف بر نظم پذیری خاص آن بوده که میل به فراهم آوردن دانشی از حجاب را زنده کرده و به تولید گفتمانی علمی درباره آن منجر شده، و گاه هم نگرانی از اثرات تکنولوژی های مولد حجاب بوده که سخن گفتن از آن در قالب گفتمان تهاجم فرهنگی را سبب گشته است و در این اواخر هم گفتمان جامعه مدنی و بعدتر، گفتمان خردتر مد بوده که حجاب را احاطه کرده است. در هر صورت یک چیز مسلم است و آن اینکه حجاب در متن همین گفتمان ها است که واقعیتی اجرایی پیدا کرده است و نه به واسطه ساز و کارهای سرکوب.

بازشناسی مفاهیم و شناخت درست دلالت ضمنی آنها، یکی از پیش شرط های کاربست آنان در بافت های گوناگون است. مقاله حاضر با رویکرد تحلیلی و نظری، ضمن به پرسش گرفتن تعاریف متعارف از سیاست اجتماعی، با رویکرد تحلیل انتقادی، سیاست اجتماعی را تلفیقی از متن و گفتمان معرفی و آن را بر اساس دو خصیصه متنی و گفتمانی مفهوم سازی می کند. در این معنا، سیاست اجتماعی مبتنی بر روابط قدرت و جنبه ای از عقلانیت حکومت و دستگاه ایدئولوژیک آن است. این در حالی است که تمامی تعاریف متعارف از سیاست اجتماعی، فارغ از لنز هستی شناسانه درباب حقیقت سیاست اجتماعی، یا آن را به عنوان ابزاری برای نیل به توسعه دیده (نگاه کارکردی) و یا در قالب تعاریفی هدف گرا، صرفا بر اهداف آن (نگاهی هدف محور) تاکید می ورزند. مقاله، ضمن تقابل این دو رویکرد، مفهوم پردازی جدیدی از سیاست اجتماعی ارائه کرده و افق های جدید و بیشتری را در عرصه نظریه و پژوهش در زمینه سیاست اجتماعی می گشاید.

«بازار آزاد» غالبا با عنوان مکتبی اقتصادی و با اصطلاح «علم اقتصاد» شناخته می شود، اما حوزه نفوذ آن از مسائل اقتصادی فراتر می رود و مدل ساماندهی خود را به امور فرهنگی و اجتماعی نیز تسری می دهد. در سه دهه گذشته، به دنبال تسلط نگرش بازار آزادی بر برنامه های توسعه کشور، به مرور این منطق وارد حوزه های شهری و معماری نیز شده است. مجموعه این تغییر سیاست ها و نگرش ها سبب شد که فضاهای عمومی شهری و مکان هایی که با عنوان «میراث فرهنگی» شناخته می شدند، همچون حوزه های جدید بازاری تعریف شوند و در نتیجه منطق سرمایه گذاری و سودآوری اقتصادی، تبدیل به گفتمان مسلط برای مداخله، مدیریت و دگرگونی این حوزه ها شود. مقاله حاضر در پی آن است که تحولات گفتمانی عرصه میراث فرهنگی را که به ویژه در سه دهه گذشته، به دنبال تسلط این نگرش بر برنامه های تاثیرگذار توسعه و مدیریت اقتصاد کلان کشور رخ داد، از خلال تحولات نهادی دهه های اخیر در «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» پیگیری کند. نقطه عطف این تحولات در حوزه میراث فرهنگی، ادغام دو سازمان میراث فرهنگی و سازمان ایرانگردی و جهانگردی در سال 1382 بود که تحولات بسیاری را در حوزه حفاظت از آثار فرهنگی و تاریخی در پی داشت. گسترش منطق گردشگری به حوزه میراث فرهنگی، ناگزیر تسلط منطق بازار صنعت گردشگری را بر مدیریت و ساماندهی آثار تاریخی و همچنین پهنه های قدیمی شهرها در پی داشت. بنابراین تلاش شده تا با نگاهی به تحولات نهادی این سازمان در سه دهه گذشته، شمایی کلی از وضعیت نهادهای مرتبط با امور میراث فرهنگی تحت لوای صنعت گردشگری ترسیم شود.

مشارکت سیاسی بخشی از رفتار اجتماعی محسوب می شود و یکی از ارکان و شاخص های عمده توسعه سیاسی به شمار می رود و رابطه تنگاتنگی با مقبولیت نظام های سیاسی دارد. مطالعه حاضر که به بررسی مشارکت سیاسی دانشجویان می پردازد، با روش فراتحلیل انجام گرفته است. همچنین نظریه های سلسله مراتب مشارکت سیاسی راش و میلبراث و نظریه های مشارکت سیاسی هانتینگتون و وربا مورد مداقه واقع شده است. یافته های مطالعه نشان می دهد که میزان مشارکت سیاسی دانشجویان نسبت به مشارکت سیاسی کل جامعه بیشتر است، بااین حال، بیشتر دانشجویان در سطوح پایین سلسله مراتب مشارکت سیاسی یعنی شرکت در انتخابات و پیگیری اخبار سیاسی فعال هستند و تنها درصد کمی از دانشجویان مشارکت سیاسی فعالانه دارند. مشارکت سیاسی دانشجویان تحت تاثیر عوامل تبیین کننده عینی، انگیزشی-ذهنی، فرهنگی-اجتماعی و همچنین عوامل نهادی است، به طوری که مردان بیش از زنان در سیاست مشارکت می کنند، پایگاه اجتماعی-اقتصادی خانواده و محل سکونت دانشجویان تاثیری بر میزان مشارکت سیاسی دانشجویان ندارد، کنشگرانی که به نهادهای سیاسی اعتماد دارند مشارکت سیاسی بیشتری دارند، افزایش بیگانگی سیاسی از میزان مشارکت سیاسی می کاهد، بااین حال آموزش سیاسی منجر به افزایش آگاهی و کنش سیاسی می شود، قومیت دانشجویان بر میزان مشارکت سیاسی آنها تاثیر می گذارد، همچنین دانشجویان با تعلقات دینی بالا، مشارکت و کنش سیاسی بیشتری دارند، خانواده، فضای آموزشی، عضویت در تشکل دانشجویی، و دانشگاه محل تحصیل نقش مهمی در جامعه پذیری سیاسی و مشارکت سیاسی دانشجویان دارد، تاثیر رسانه های جمعی (تلویزیون) بر مشارکت سیاسی خیلی ضعیف است، و استفاده علمی و خبری از رسانه های دیجیتال بر مشارکت سیاسی دانشجویان اثرگذار است.

میخاییل باختین را از پیشگامان نظریه ادبی مدرن می دانند. او از معدود اندیشمندانی است که در زمینه ریشه های ژانری رمان دست به مطالعه و نظریه پردازی زده است، حاصل این مطالعات نظریه گفتگو است که امروزه نه تنها در ادبیات بلکه در اغلب حوزه های علوم انسانی کاربرد یافته است. در این نوشته سعی شده است با توجه به زمینه تاریخی و اجتماعی که باختین در آن می زیست، چشم اندازی به زمینه فکری او باز شود. درک باختین از گفتگوگرایی، ریشه های فلسفی اندیشه او، مشارکت وی در نظریه ادبی مدرن و همچنین نگرش فرهنگی باختین به بوطیقای ادبی از محورهای اصلی این نوشته هستند. در این نوشته تلاش شده است ضمن بررسی تحولات فکری معاصر باختین از یک سو و مطالعه آثار خود او از سوی دیگر، عناصر اصلی شکل دهنده بوطیقای او استخراج و نشان داده شود باختین چگونه با ارائه بازتعریفی پویا از مفاهیم ایستای زبان شناسی توانست مفهوم گفتگو را همچون سنگ بنای مناسبات انسانی توسعه دهد.