مطالعات جامعه شناختی
سال:1395 | دوره:23 | شماره:2 |تعداد مقالات:11

فیلم مستند «باد جن» ساخته ناصر تقوایی، به بازنمایی مراسم «زار» در جنوب ایران می پردازد. در این مقاله نویسندگان تلاش کرده اند تا با تحلیل ارتباطی متن این فیلم، به این پرسش ها پاسخ دهند که: کدامیک از ابعاد این مراسم در این فیلم بازنمایی شده اند؟ آیا فیلم باد جن توانسته کارکردهای اجتماعی این مراسم را مستند کند؟ و مهم تر اینکه آیا این مراسم معنایی ملموس به زندگی افراد می بخشد؟ برای این منظور از سنتز نظری دو وجهی «نظریه تقابل های دوتایی» لوی اشتراوس و «نقش آیین ها در رفع تناقضات بشری» مری داگلاس، کمک گرفته شد.به لحاظ روش شناسی،روش تحلیل محتوای کیفی و شیوه تکوین استقرایی مقوله ها به کار برده شده است.تحلیل یافته ها به کمک نرم افزارتحلیل داده های کیفی مکس کیو دی ای10 انجام شد و برای افزایش پایایی (قابلیت اتکا) از ابزار «توافق بین کدگذاران» در نرم افزار کمک گرفته شد. از تحلیل محتوای فیلم، 5 تقابل دوتایی به دست آمد که عبارتند از: تقابل بیماری-سلامتی، فرد-جمع، خیر-شر، خودی-غیرخودی، و طبیعت-ماوراء طبیعت. مهم ترین دستاوردهای تحقیق این است که اولا تناقض هایی که اشتراوس در ماهیت بشر و رفتارهایش می بیند درست به نظرمی آیند و دوم اینکه این تناقض ها همانطور که داگلاس می گوید در قالب مناسک بادجن و شیوه های برخورد آن از طریق مناسک حل می شوند و بشر قادر می شود آیینی زندگی کند تا از شر تناقض هایش رهایی یابد.

در بطن سیاست های بازنمایی غرب، اسلام سیاسی و خشونت های تجسم یافته ی آن، امری درون ماندگار جهان اسلام و روحیه ی جمعی مسلمانان تلقی می شود. پیامد این امر، تاریخ زدایی از جهان اسلام و اسطوره سازی از آن است. یکی از میانجی های این اسطوره سازی، بازنمایی های رسانه ای است. غرب، هژمونی گسترده ای بر انتشار تصاویر رسانه ای دارد، یکی از جلوه های عمده ی رسانه ای از اسلام و مسلمانان و به تبع آن تکثیر سیاست های اسلام هراسی، انتشار کاریکاتورهایی منسوب به پیامبر اسلام (ص) در غرب و در چند سال اخیر بوده است. اسطوره شناسی های بارت طرح نقادانه ای را پیش روی ما می گذارد تا از طریق آن اسطوره را در زمانه ی حاضر رمزگشایی کنیم و به ایدئولوژی بنیادی آن بپردازیم. این جستار با این پیشفرض که تصاویر دارای دلالت های تاریخی-اجتماعی اند، کوشیده است کاریکاتورهای نامبرده را در مقام نظامی اسطوره ای، نشانه شناسی کند. رمزگشایی کاریکاتورها فاش می کند که تروریسم اسلامی، برخورد تمدن ها و پایان تاریخ، اسطوره هایی هستند که آنها عرضه می کنند. هدف این اسطوره ها غسل تعمید جریان گردش سرمایه تحت عنوان جنگ علیه تروریسم و دفاع از آزادی بیان است. این فرایند هژمونیک بخشی از عملیات موجه سازی نظام مند بهره کشی، در سطح جهانی است که از سوی جریان های پوپولیستی و دست راستی هدایت می شود.

تصویر غالب از کردها در سینمای دهه های شصت و هفتاد ایران بر محور تقابلی دوتایی ساخت یافته است که یک سوی آن مردمی ساده دل، سنتی، روستانشین و غریب نواز و سوی دیگر آن افرادی خشونت طلب، فریب خورده و شرور است. این تصویر که بالاخص در سینمای دفاع مقدس و برخی سریال ها و فیلم های تلویزیونی ارایه می شد خود حاصل تنش ها و تقابل هایی بود که اوایل انقلاب و نیز همزمان با جنگ هشت ساله ایران و عراق به طور عینی در مناطق مرزی وجود داشت. با پایان جنگ و شروع دوران سازندگی و گسترش ارتباطات در میان ایرانیان، این ایماژ از کردها به تدریج دگرگون شد و تصویر آن ها در متون ادبی و هنری تقریبا شکل دیگری یافت. از این جا بود که برخی نویسندگان و هنرمندان بر آن شدند تا تصویری واقع گرایانه تر از این «دیگری» ارایه دهند، یعنی به محل زندگی آن ها بروند و دوربین به دست بگیرند و از هر آن چه واقعا اتفاق می افتد تصویر بردارند. دو فیلم تخته سیاه (سمیرا مخملباف) و باد ما را خواهد برد (عباس کیارستمی) بر اساس همین منطق ساخته شدند (با این تفاوت که موضوع اثر دوم، دست کم به طور آشکار، به هیچ وجه کردبودن و قومیت و دیگری نیست و فقط از طریق خوانشی سمپتوماتیک می توان چنین چیزی را از لابه لای تناقضات آن آشکار ساخت). این دو اثر که در پایان دهه هفتاد ساخته شده اند ازجمله نخستین آثاری اند که کوشیده اند از آن تصویر غالب فاصله بگیرند. این جستار کوشیده است از طریق «خوانش سمپتوماتیک» این دو فیلم به این پرسش پاسخ دهد که آثار کردها را چگونه بازنمایی می کنند؟ از چه کلیشه ها و ایماژهایی استفاده می کنند؟ و آیا اساسا بازنمایی واقع گرایانه «دیگری» ممکن است؟ تحلیل سمپتوماتیک نشان می دهد که تصویر کردها در این دو اثر محصول کاربست همان کلیشه ها و ایماژهایی است که در عالم واقع درباره کردها وجود دارد و مبنای تعامل فرهنگ مسلط با آن ها و نیز مبنای بسیاری از سیاستگذاری ها در ارتباط با آن ها است. در این تصویر، کردبودن واجد این همانی تام با «طبیعت بکر»، «سنن قدیمی»، «سادگی» و «مقاومت در برابر تغییر» است.

منورالفکران متجدد ایرانی، در یک دوره ی زمانی کوتاه از 1285 ش. تا 1304 ش. نقش تعیین کننده ای در تاسیس «دولت مشروطه» و روی کار آمدن «حکومت رضاخان» داشتند، با این تفاوت که اولی، دعوی مشروطه خواهی و دموکراسی داشت و دومی، متکی به کودتا و مستبدانه بود. این مقاله به تحول گفتمان منورالفکران ایرانی در فاصله ی انقلاب مشروطه تا بهقدرت رسیدن رضاخان اختصاص دارد و نشان خواهد داد که چگونه آرمان مشروطه خواهی جای خود را به ضرورت استبداد داد و اعمال زور جایگزین آگاهی بخشی شد. مقاله نشان می دهد که نگرش منورالفکران نسبت به «مردم» تغییر کرد و این گزاره که «ملت نادان» نیازمند «تربیت» است، به محور اصلی سیاست گذاری های فرهنگی و اجتماعی در حکومت رضاخان تبدیل شد. هرچند دولت مشروطه از همان ابتدای تاسیس خود با مشکلات بسیاری مواجه بود و نتوانسته بود در امواج اختلافات درونی و مقابله با نظام های سنتی قدرتمند جامعه ی ایران به وعده هایش عمل کند، اما خصوصا وقوع پیشامد جنگ جهانی اول در تحول گفتار منورالفکران نقش به سزایی داشت. در واقع، جنگ موجب تهدید شاکله ی سیاسی و اجتماعی جامعه ی ایران و نادیده گرفته شدن تمامیت ارضی و حاکمیت سیاسی آن شد و به شکست مشروطه انجامید. از سوی دیگر، منورالفکران به هواداری از طرفین جنگ، فعالانه در آن مشارکت داشتند و تجربه نافرمانی «مردم» نسبت به خواسته های آنها در هواداری از یکی از طرفین جنگ، موجب تغییر نگرش آنها نسبت به «مردم» و روحیات و شایستگی-هایشان شد. در پایان این دوره، «تربیت ملت» و لزوم همراه ساختن مردم با برنامه های نوسازی، با اتکا به استبداد منور رضاخانی، به اصلی ترین گزاره ی گفتمان منورالفکران بدل شد. در این مقاله، از شیوه ی فوکویی توضیح تغییرات گفتمان ها استفاده شده است.

این مطالعه با هدف بررسی عوامل جامعه شناختی موثر بر گرایش دانش آموزان به وندالیسم انجام شده است. نوع پیمایش و ابزار مورداستفاده در جمع آوری داده ها در پژوهش حاضر، پرسشنامهی محقق ساخته می باشد. جامعه ی آماری، دانش آموزان مقطع دبیرستان شهر تهران و حجم نمونه، بر اساس فرمول کوکران 384 نفر می باشد که با روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای و تصادفی انتخاب شدهاند. چارچوب نظری پژوهش حاضر را نظریات ناکامی منزلتی کوهن، فرهنگ طبقه ی پایین میلر، بی هنجاری آنومی، همنشینی افتراقی ساترلند ، نظریه آنومی و ساختار خانواده و جامعه پذیری تشکیل داده اند. به منظور سنجش روایی پرسشنامه از روش روایی صوری و تکنیک تحلیل عاملی استفاده شده است و به منظور بررسی پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار Spss و Lisrel صورت گرفت و به منظور بررسی عوامل موثر بر گرایش دانش آموزان به وندالیسم از آزمون همبستگی پیرسون و مدلسازی معادلات ساختاری استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که متغیرهای احساس محرومیت نسبی ، احساس بی هنجاری و همنشینی با همسالان بزهکار رابطه معکوس و معناداری با گرایش دانش آموزان به وندالیسم دارد و متغیرهای پایگاه اقتصادی – اجتماعی و جامعه پذیری رابطه مستقیم و معناداری با گرایش دانش آموزان به وندالیسم دارد. همچنین نتایج حاصل از مدلسازی معادلات ساختاری نشان داد که 24 درصد از تعییرات گرایش دانش آموزان به وندالیسم توسط مجموع متغیرهای مستقل تبیین می شود.

دورکیم به مانند هر محقق دیگری در رویه پژوهشی خود ناگزیر از داشتن رویکردی معرفتی مشخصی بوده است، حال ممکن است این موضع برای خود او آشکار یا نهان بوده باشد. اینرویه پژوهشی با خود یک سری مضامین به همراه دارد که در لابه لای نوشتار وی گاه مضمر و پنهان و گاه آشکار و عیان هستند. مشی دورکیم برای تبیین امور در قالب رویکرد هستی شناسی واقع گرای سطحی یا خام و معرفت شناسی تجربه گرایی یا شیءگرایی قرار می گیرد که با رویکرد هستی شناسانه وی ارتباط دارد. کارکردگرایی و جمع گرایی رویکرد روش شناختی دورکیم در تحلیل و بررسی واقعیات اجتماعی هستند. دورکیم نقش دولت در جامعه مدرن را همانند نقش دین در جوامع بدوی همسان دانسته و همچنین بر آن نظر بود که یک نظریه اخلاق یا اصول اخلاقی باید بر اساس داده های به دست آمده از مطالعات تجربی باشد و قضاوت های اخلاقی وابسته به ساختار جامعه مفروض هستند. پارادایم های فکری مختلف از جنبه های گوناگون مضامین آشکار و نهان آثار دورکیم را مورد نقد و بررسی قرار داده اند که مقاله حاضر سعی در برجسته کردن این انتقادات داشته است.

تفسیر فدیه ای از رخداد کربلا که اجمالا مبتنی بر این ایده است که امام حسین (ع) در عالم میثاق پذیرفت شهادتش کفاره گناهان شیعیان و مایه «نجات» آن ها باشد، پس از انقلاب اسلامی مجددا در سپهر گفتمانی ایران ظهور کرده است. این قرائت از شهادت امام حسین (ع) که نخستین بار در دوره قاجار توسط برخی روحانیون شیعی صورتبندی شد، در ادوار گذشته بخصوص مقارن با نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی، از جانب قرائت های سیاسی از رخداد کربلا مورد انتقاد قرار گرفته بود، هرچند دستکم به گواه همین انتقادات در میان عامه شیعیان از مقبولیت نسبی برخوردار بوده است. به نظر می رسد بروز تحولات کم سابقه در شکل دینداری در دو دهه اخیر و همچنین دگرگونی هایی در گفتمان سیاسی مسلط در ایران موید وجود پیوندهایی میان این تحولات و ظهور مجدد نظریه شهادت فدیه ای است.مقاله حاضر بر آن است که تفسیرهای فدیه ای جدید در ایران عموما گرایش به «سیاست زدایی» از فهم رخداد کربلا و نادیده گرفتن واقعیت اجتماعی نمادها و ایده های دینی داشته و مبتنی بر برداشتی «فردگرایانه» از دین و حیات دینی بوده اند. بنابر ادعای این پژوهش، گرایش مذکور در تفسیرهای فدیه ای، مرتبط با روند رو به رشد «فردگرایی دینی» و تعدیلاتی است که اشکال سنتی حیات دینی در ایران را به سوی نوعی نوپراگماتیسم دینی یا «دین داری اقتضایی» سوق داده اند. از سوی دیگر تحول گفتمان سیاسی در ایران که به اقتضای ورود به دوران «تثبیت» نظام جمهوری اسلامی و آغاز دوران «پساانقلابی» رخ داد، راه را برای فاصله گیری بخشی از جریان روشنفکری از قرائت سیاسی از رخداد کربلا هموار نموده است.

با ورود ابزارهای جدید موسوم به ابزارهای ارتباطی دیجیتالی به عرصه جهان، انقلابی در شیوه زندگی و مناسبات جهانی شکل گرفت که دامنه و شدت تاثیرگذاری آن بر نوع بشر به مراتب بیشتر از انقلاب صنعتی بود و طی چند دهه چنان تغییراتی در جهان به وجود آمد که کل تاریخ بشر شاهد آن نبوده است. ورود ICTها (فن آوری اطلاعات و ارتباطات) با فرایندی به نام جهانی شدن همراه گشت که دامنه آن نه تنها اقتصاد بلکه کل ساختارهای دیگر حاکم بر زندگی بشر را در برگرفته و از آن مهم تر حتی اندیشه انسان ها را نیز درنوردیده و چیرگی جدیدی بر انسان ها مطرح شده که به ظاهر هویدا نیست و جنبه الزام فیزیکی ندارد، بلکه جنبه ایدئولوژیکی- اندیشه ای دارد که با ابزارهای ارتباطی جدید صورت گرفته و عنوان بردگی دیجیتالی به خود می گیرد. در این مقاله تلاش می شود مفاهیم جهانی شدن،ICTها و بردگی دیجیتالی مطرح و تعریف و ارتباط آنها با همدیگر مشخص گردد و وضعیت جدید پیش آمده در جهان تبیین شود.روش مطالعه در این پژوهش ازنظر هدف بنیادی نظری و مبتنی بر استدلال عقلانی- منطقی و ازنظر اجرا اسنادی و مبتنی بر مبانی نظری بوده است. یافته ها و استدلال های این مقاله حاکی از این است که امروزه بردگی با شکل و شرایط جدیدی اعمال می شود و شکاف بین کشورهای توسعه یافته دیجیتالی متکی بر صنعت اطلاعات و خدمات و کشورهای غیردیجیتالی مبتنی بر منابع اولیه به شدت افزایش یافته است.

تشکل زدایی از نیروهای کار را می توان یکی از ویژگی های مشترک و اصلی نظام های اقتصادی جهان در چند دهه اخیر به حساب آورد، این مساله باعث تحولات بسیار شدیدی در قدرت سازمانی و تشکیلاتی کارگران شده است و طبیعتا سامان اقتصادی و رفاهی جوامع را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در این مقاله با استفاده از روش اسنادی، مساله قدرت سازمانی کارگران ایرانی در مقطع پس از انقلاب، در سه قلمرو تولید، مبادله و سیاست، موردبررسی قرار گرفته است و نتایج به دست آمده، نشان از آن دارد که تشکل های موجود در سطح کارگاهی (قلمرو تولید) شدیدا وابسته به دولت و کارفرمایان هستند و شرایط عضویت و حق انتخاب شدن در آنها آزادانه نیست، ساختار تشکل های استانی و سراسری کارگران (قلمرو مبادله) نیز تفاوت معناداری با تشکل های کارگاهی ندارد، وضعیت احزاب کارگری (قلمرو سیاست) هم با توجه به این که عملا غیر از یک حزب شبه دولتی و غیردموکراتیک، هیچ حزب کارگری دیگری در ایران پس از انقلاب فعالیت نداشته است، از وضعیت تشکل های کارگری بهتر نیست. غیر از این موارد، در بررسی های آماری مشخص شد که گستره پوششی تشکل های یادشده، در میان کارگاه ها و جمعیت کارگران کشور بسیار کوچک است و این تشکل ها را نمی توان سازمان دهنده قدرت طبقاتی کارگران ایرانی به حساب آورد. نهایتا می توان مدعی شد که ضعف مداوم قدرت سازمانی کارگران ایرانی در سال های پس از انقلاب، با روند تشکل زدایی از نیروهای کار در سطح جهانی مطابقت تاریخی دارد.

آنچه در این مقاله در صدد بیان آن هستیم، توضیح درباره اهمیت سوژه در فلسفه ایدئالیسم آلمانی و پیوند وثیقی است که سوژه در اندیشه هریک از فیلسوفان ایدئالیست با کنش دارد. سپس توضیح و تبیین این مطلب که آنچه در تفکر مارکس شاهد آن هستیم، دقیقا به نوعی ادامه همین سنت است، به نحوی که هم سوژه و هم کنش آن نقشی محوری و اساسی را در اندیشه مارکس ایفا می کنند. به عبارت دیگر، ایده و طرح خاص این مقاله نشان دادن پیوند مارکس با فلسفه ایدئالیسم آلمان، ذیل توضیح درباره نقش سوژه و کنش آن در اندیشه وی است. آنچه اساس این مقاله را شکل می دهد طرح این ادعاست که مارکس در درون و ادامه سنت فلسفه ایدئالیستی آلمان گام برداشته است و تفکر وی امتدادی بر آن تفکر است، هرچند اختلافاتی نیز با آن دارد. بدین منظور اهمیت سوژه و پیوند آن با کنش را در تفکر و فلسفه سه فیلسوف بزرگ ایدئالیست یعنی کانت، فیخته و هگل بررسی کرده و سپس نحو ادامه همین مسیر در تفکر مارکس را در ذیل توضیح درباره علت جدایی مارکس از فلسفه فوئرباخ نشان خواهیم داد.

هدف مقاله حاضر، ارائه یک خوانش جدید از رابطه قدرت و فرهنگ در جامعه نوین است. بر این اساس، تلاش گردیده بر مبنای یک توصیف مفهومی، رویکردهای متعارف در خصوص معانی قدرت و فرهنگ و نیز نسبت این دو سازه اجتماعی از گذشته های دور تا آستانه قرن حاضر، پی جویی گردد. نگارندگان بر اساس یک سنخ شناسی از رویکردها، سه رویکرد: اول، محافظه کارانه و رسمی. دوم، ایده آلیستیک و الهیاتی و بنابراین نو محافظه کارانه و سوم رادیکال و انتقادی را در باب نسبت قدرت و فرهنگ، شناسایی نموده اند. برآمد مجموعه بحث های مطرح شده در نوشتار حاضر، این نتیجه کلی است که فراتر از ایده مارکس (که فرهنگ را دست پرورده سلطه و صرفا به خاطر حفظ منافع اقتصادی می دانست)، فرهنگ همچون برساخته قدرت و مواد آن اما برای نیل به مقاصدی چون اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. درواقع قدرتمندان با دست کاری، ایجاد و بازتولید فرهنگ علاوه بر استمرار و تحکیم منافع اقتصادی، به استفاده نمادین از آن که همان کسب سرمایه نمادین و پرستیژ اجتماعی است، علاقه مندند.