پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی
سال:1395 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

پژوهشی برای بررسی وضعیت موجود و ارائه راهکار برای بهبود کمی و کیفی میوه های مهم خشکباری (بادام، گردو، پسته و فندق) در سطح کشور انجام شد. نخست استان های مهم میوه خیز کشور و شهرستان های عمده تولید کننده این محصول ها، بر اساس آمارهای وزارت جهاد کشاورزی تعیین شد و سپس پرسشنامه هایی برای دریافت اطلاعات لازم برای چهار محصول یاد شده تکمیل گردید. در این پرسشنامه ها، تمام جنبه های کشت، داشت و برداشت محصول مورد پرسش قرار گرفت و اطلاعات لازم از مراکز تحقیقاتی مربوط، جمع آوری شد. در این پژوهش، استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، اصفهان، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، فارس، کردستان، کرمان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مازندران، مرکزی، همدان و یزد مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی اطلاعات جمع آوری شده و واکاوی داده ها نشان داد که با وجود تنگناهای زیاد در کشت و عمل آوری محصول های مورد نظر در این طرح، به ویژه وجود خطر سرماهای اوایل بهار که اغلب محصول درختان زودگل، مانند بادام، گردو و فندق را تهدید کرده و زیان های زیادی را به بار می آورد، میانگین عملکرد در هکتار برخی از این محصول ها نه تنها با میانگین عملکرد در هکتار شماری از کشورهای عمده تولید کننده این محصول ها در اروپا برابری می نماید، بلکه در مواردی از آن ها برتری دارد. بر اساس گزارش FAO در سال 2006 یعنی سال انجام این بررسی، میانگین عملکرد در هکتار بادام در ایران در سال 1384 معادل 0.84 تن، در فرانسه 4.25 تن، در ترکیه 1.84 تن و در اسپانیا 0.33 تن می باشد. به همین ترتیب میانگین عملکرد در هکتار گردو در ایران 2.31 تن، در فرانسه 1.66 تن، در ترکیه 1.85 تن و در اسپانیا 3.34 تن می باشد. در همین رابطه میانگین عملکرد در هکتار پسته و فندق در ایران به ترتیب 0.63 تن برای پسته و 1.13 تن برای فندق، در فرانسه 2.49 تن برای فندق، در ترکیه 0.79 تن برای پسته و 1.01 تن برای فندق و در اسپانیا 1.00 تن برای فندق گزارش شده است. در این مقاله، تمام موارد یاد شده واکاوی شده و مورد بحث قرار گرفتند و همچنین راهکارهایی برای بهبود کمی و کیفی محصول های مورد آزمایش، ارائه شده است.

تغییرهایی که در پوشش گیاهی و عملکرد زیست بوم های مرتعی اتفاق می افتد در قالب دو نظریه متوازن و غیرمتوازن مورد بحث قرار می گیرد. در این مطالعه روند تغییرهای یک زیست بوم بیابانی زیر تاثیر انتقال سیلاب مورد بررسی قرار گرفت. به این منظور با ثبت داده های رسته بندی و ویژگی های کمی پوشش گیاهی قبل از اعمال مدیریت بر عرصه و پایش روند آن الگوی تغییرها تعیین گردید. نتایج نشان داد با 6 دور آبیاری و افزایش رطوبت به عمق بیش از 2 متر در زیست بوم رستنی ها از گندمیان یکساله به بوته ای ها و در نهایت درختچه ها تغییر یافته و میزان تاج پوشش نیز روند صعودی در پیش گرفته است به نحوی که میزان آن از کمتر از 1% در شرایط اولیه زیست بوم به %34.7 چهار سال پس از اجرای طرح رسیده است. تطبیق تغییرها با الگوهای موجود نشان داد تغییرهای از نوع انتقال بوده و سبب شده سه وضع متمایز در عرصه قابل تشخیص باشد همچنین تکرار دفعه های پخش آب بر هدایت تغییرها تاثیر داشته به گونه ای که تغییرهای پوشش به پایداری وضعیت زیست محیطی منطقه انجامیده است.

با توجه به وسایل، امکانات و منابع موجود ممکن است نتوان غذای جمعیت ایران در دهه های آینده را بدون تکیه بر واردات تامین کرد، ولی می توان به راه حل هایی دست پیدا کرد که بتواند در آینده راه تامین غذای جمعیت رو به رشد ایران را هموار نماید. این راه حل ها عبارتند از بهره گیری پایدار از منابع آب، خاک، فناوری های پیشرفته در استفاده از نهاده های تولید، افزایش بازده تولید در فتوسنتز از راه روش های زیست فناوری، کاهش تقاضا از راه کاهش اتلاف و هدر رفت تولیدهای کشاورزی، کاهش مصرف کالری و سهم غذاهایی که بر پایه گوشت قرمز تهیه می شود، کاهش تبدیل تولیدهای زراعی خوراکی یا علوفه ای دامی به سوخت زیستی، افزایش تولیدهای کشاورزی برای تامین غذا، بومی سازی پایدار تولیدهای کشاورزی از راه ایجاد گیاهان چند ساله دانه ای، اهلی کردن گیاهان چند ساله، بهره گیری از روش های زیست فناوری برای تولید گیاهان زراعی و باغی مقاوم به تنش های زنده و غیر زنده، بهره برداری موثر از ریزش های جوی در درختکاری دیم، مرتع و جنگل، بهره برداری مجدد از پساب تصفیه شده، شیرین کردن آب شور دریا با روش های خورشیدی و غیرخورشیدی، کاهش مصرف آب از راه تولیدهای گلخانه ای، تولید گیاهان دارویی با مصرف آب کمتر، کشت گیاهان زراعی و علوفه ای جدید مناسب با آب شور دریا و بهره برداری از آب مجازی برای تولیدهای کشاورزی غیر راهبردی.

کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی قانونمند و متکی به معیارها و ضوابط خاص بوم شناسانه است که هدف آن پایداری تولید ولی نه به الزام به بیشینه رساندن آن است. در این نوع کشاورزی که عوامل انسانی و جوامع تولید کننده و مصرف کننده، در قالب مجموعه ای جدا ناپذیر نگاه می شوند، به اصول سلامت (خاک، آب، گیاهان، جانوران و محیط زیست)، بوم شناسی (بر اساس سیستم ها و چرخه های اکولوژیکی)، انصاف و عدالت (با توجه به فرصت ها و قابلیت های زندگی و محیط های عمومی) و مراقبت (حمایت از سلامت و آسایش نسل های بعد و محیط) توجه ویژه ای می شود. حفظ تنوع زیستی مبنای تولید در این نوع کشاورزی است و زنجیره غذایی از تولید تا توزیع، بازاریابی، فراوری و مصرف، همه زیر نظر قرار دارد. و در آن، بیش از کمیت، به کیفیت مواد غذایی توجه شده است. همچنین بر حفظ و نگهداری از منابع پایه کشاورزی استوار است. در این مقاله مروری، نگاهی کلی به جهات مختلف کشاورزی ارگانیک در رشته های مختلف به ویژه علوم باغبانی شده، تنگناهای آن بررسی و راهکارهایی برای توسعه کشاورزی ارگانیک پیشنهاد شده است.

از جمله چالش های مهم پیش رو در کشاورزی جمهوری اسلامی ایران عدم حفاظت از منابع طبیعی، تغییر اقلیم و ناپایداری محیط زیست است. جامعه ای که نتواند محیط زیست خود را حفظ کند یعنی منابع موجود در سرزمین زیستگاه خود را بیش از اندازه مصرف نماید و از فرسایش خاک، قطع بی رویه جنگل ها، تغییر اقلیم و مانند آن جلوگیری ننماید، بدون شک محکوم به نابودی است. در این مورد مثال های تاریخی از اقوام پولینزی و اقوام قدیم مایایی آورده شده است. بی اعتنایی به فرسایش خاک ها در طول تاریخ نیز عاملی در محو تمدن ها بوده است. توسعه بدون برنامه سطح زیر کشت، قطع جنگل ها، استفاده بیش از حد از مراتع، مصرف بی رویه کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات گیاهی و سوخت های فسیلی (نفت، گاز، زغال سنگ)، سبب آلودگی محیط زیست و افزایش گازهای گلخانه ای، گرم شدن زمین و در نتیجه تغییر الگوی بارندگی و پیدایش خشکی و سیلاب ها، بالا آمدن سطح آب دریاها، بروز گرد و غبار گسترده، افزایش فرسایش خاک و کمبود آب در جهان و در کشور ما شده و خواهد شد. راه های مقابله با این چالش بزرگ عبارتند از کنترل جمعیت و داشتن الگوی مصرف متعادل، کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، حفاظت بیشتر از جنگل ها و مراتع به عنوان مخازن ترسیب کربن، جلوگیری از فرسایش خاک و تقویت آبخوان ها، استفاده از روش های مناسب خاک ورزی مانند کشت بدون شخم، جایگزینی انرژی فسیلی با انرژی های تجدید شونده، برنامه ریزی برای ایجاد توازن منطقی بین توسعه و توان اکولوژیکی محیط زندگی، اصلاح ارقام زراعی و باغی مقاوم به گرما، خشکی، آفات و بیماری ها و اعمال نظام ها و روشهای جدید مدیریت کشاورزی. عوامل محیطی موثر در تولید و عملکرد محصول های زراعی شامل آب، زمین، خاک و مواد غذایی آن، انرژی، غذا، تنوع زیستی، بازیافت زباله ها، مدیریت و تغییر اقلیم است. علاوه بر این ها خشکی، دما، میزان دی اکسید کربن و ازن جو و تنش های زیستی و غیرزیستی نیز بر تولیدهای زراعی تاثیر گذارند، که اثر اکثر آن ها در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است. نیازهای غذایی کشور در مورد محصول های اساسی گندم، برنج، قند و شکر، روغن، جو، ذرت دانه ای و حبوبات برای حال حاضر، افق چشم انداز 1404 (2025) و 1429 (2050 میلادی) با توجه به میزان جمعیت در مقاطع یاد شده، برآورد شده و راه های تامین غذای جمعیت کشور در آینده بررسی شده است. برای تامین غذای مردم کشورمان افزایش سطح زیر کشت چندان مورد نظر نیست و لازم است به راه های افزایش عملکرد روی آورد. در این زمینه استفاده از روش های بهنژادی، ژنتیک و تهیه ارقام جدید و کاربرد روش های به زراعی و مدیریت تولید مورد توجه قرار گرفته است. از جمله روش های به زراعی و مدیریت استفاده بهینه از آب، روش های جدید خاک ورزی، مصرف به اندازه و به موقع کودهای شیمیایی، کاربرد ماشین های بذرکار دقیق، مبارزه تلفیقی با آفات و استفاده از اطلاعات و فنون پیشرفته زراعی و فناوری های جدید است که در این مقاله به آن ها پرداخته شده است.

تغییر اقلیم و خشکسالی های ناشی از آن، بزرگترین چالش حال حاضر و آینده کشاورزی ایران محسوب می شود. با توجه به این که تلاش برای افزایش توان بازگشت پذیری جامعه در رو به رو شدن با تغییر های اقلیمی، نیازمند شناخت جامع این پدیده و اثرهای ناشی از آن می باشد، در این مقاله نسبت به ارائه مدل مفهومی تغییر اقلیم، تنگدستی و آسیب پذیری اقدام شده است. بر مبنای این مدل مفهومی، مجموعه ای از عوامل طبیعی و بشرساز، زمینه های تغییر اقلیم را فراهم ساخته اند که در این میان، تاثیر سازه های انسانی در شکل گیری روند کنونی دگرگونی اقلیم به سزا بوده است. همچنین در حالی که انتشار گازهای گلخانه ای منجر به گرمایش زمین و افزایش احتمال وقوع خشکسالی و طغیان رودخانه ها در مناطق خشک و مرطوب گردیده است، عزم جدی برای کاهش تولید گازهای گلخانه ای وجود ندارد. به همین دلیل، کشورهای در حال توسعه و جوامع دارای اقتصاد متکی بر منابع طبیعی به میزان قابل توجهی زیر تاثیر اثرهای ناشی از تغییر اقلیم قرار خواهند گرفت که از آن جمله می توان به کاهش تولید غذا و افزایش تنگدستی اشاره نمود. از سوی دیگر واکاوی تاریخی منابع آب در ایران نشانگر آن است که پایداری ذاتی حاکم بر این منابع از میان رفته است و در حال حاضر کشور در مرحله بحران آب قرار دارد. به نحوی که کاهش شدید ذخایر آبی، کاهش دسترسی کشاورزان به منابع آب کشاورزی و اختلال های زیست محیطی ایجاد شده در این منابع، توانایی کشاورزان برای مدیریت آب را کاهش داده و بازگشت پذیری سیستم آب کشور به حالت طبیعی را دشوار نموده است. همچنین مطابق پیش بینی ها، افزایش فراوانی وقوع و شدت خشکسالی در آینده، موجب تشدید بحران آب در ایران خواهد شد. افزایش جمعیت، کاهش سرانه منابع آب، کاهش امکان افزایش سطح زیرکشت، کاهش نقش نفت و افزایش شکاف طبقاتی در جامعه نیز ناامنی غذایی و تنگدستی فزاینده را به همراه خواهد داشت. بنابراین، تدوین برنامه ای یکپارچه به منظور سازگاری با خشکسالی های آینده الزامی می باشد.