تاریخ نامه انقلاب
سال:1396 | دوره:1 | شماره:2 (پیاپی 2) |تعداد مقالات:7

انقلاب اسلامی ایران به دنبال بازسازی نظم نوین تمام عیاری بود که از صدر تا ذیل نظام اجتماعی کهن و ارزش های حاکم بر آن را براندازند؛ بنابراین نیازمند رهبری بود تا طومار جهان کهنه را درهم پیچد و برای بازسازی کامل ارزش ها و ساختارهای جامعه ایران کمر همت را ببندد. در جنبش انقلابی ایران، امام خمینی (ره) همان رهبر فرهمندی بود که جاذبه استثنایی اش این رسالت را به او بخشید. با این حال، هدف اصلی مقاله حاضر حول این پرسش شکل گرفت که آیا حقیقتا امام خمینی (ره) مهندس انقلاب اسلامی ایران بوده است؟ به بیان دیگر، آیا تکوین انقلاب اسلامی ایران و سرنگونی رژیم شاه در اواخر سال 1357 محصول مهندسی امام خمینی (ره) بوده است؟ به عبارت بهتر، آیا انقلاب اسلامی ایران، پروژه ای هدایت شده توسط امام خمینی (ره) بوده است و آیا می توان آن را حاصل اراده و برنامه ازپیش تعیین شده امام خمینی(ره) تلقی کرد؟در تلاشی پژوهشی برای وارسی و آزمون فرضیه مزبور از دو دسته شواهد استفاده شد: اول، بیانات خود امام خمینی (ره)، امامی که در نزد بسیاری از کنشگران اصلی انقلاب اسلامی و تصور عمومی ایرانیان در برهه انقلابی، بالاتر از یک رهبر، عصاره یا تجسم انقلاب اسلامی بوده است؛ و دوم، شواهد و مدارک تاریخی. نتایج این پژوهش به طور کلی این فرضیه را موردچالش قرار داد که «امام خمینی (ره) مهندس انقلاب اسلامی ایران بوده است».

هدف از نوشتن این مقاله شناخت ادبیات انقلاب اسلامی ایران است. برای انجام این کار، برجسته ترین پژوهش ها درباره انقلاب اسلامی ایران شناسایی و ویژگی های آن ها از منظر چارچوب نظری و الگوی روش شناختی تحلیل شد. با تحلیل مضمون این پژوهش ها، آشکار شد که شش الگوی تقریبا متوالی برای تبیین انقلاب اسلامی ایران قابل شناسایی است. تبیین کارگرایانه، نخستین الگوی تبیینی برای فهم انقلاب اسلامی بود، هرچند هم زمان با آن، نوع کم رنگی از تبیین مارکسیستی نیز شکل گرفت. الگوی سوم تبیین روان شناختی - جامعه شناختی بود که بر مفاهیم «محرومیت نسبی» و «آنومی» یا سردرگمی اجتماعی استوار بود. الگوی چهارم تبیین سازمانی متمرکز بر سرکوب و بسیج بود. الگوی پنجم را می توان فرهنگی-گفتمانی نامید که چگونگی مسلط شدن گفتمان تشیع را کانون اصلی بحث خود قرار می دهد. نوعی تبیین عقلانی را هم می توان در ادبیات انقلاب اسلامی ایران شناسایی کرد که درزمینه انقلاب پژوهی چندان کاربردی ندارد. البته پژوهش درباره ادبیات انقلاب اسلامی بی پیشینه نیست و تلاش هایی برای بازشناسی و دسته بندی این ادبیات غنی انجام شده است ولی در این نوشتار، ادبیات انقلاب اسلامی ایران از دیدگاهی متفاوت بازشناسی، دسته بندی و تحلیل شده است که وجهی نسبتا نوآورانه به یافته پژوهش می بخشد.

از مسائل مهم و قابل توجه در مطالعات مربوط به جنبش های سیاسی و انقلاب ها، تاثیرگذاری آن ها بر جوامع و ملت های دیگر است. از میان جنبش های اسلامی و انقلابی معاصر، جنبش مردم مسلمان الجزایر در نیمه قرن بیستم میلادی تاثیر زیادی بر جوامع مسلمان گذاشت. نویسنده این مقاله در پی بررسی تاثیرگذاری انقلاب الجزایر بر متفکران و مبارزان ایرانی است. بر اساس یافته های این پژوهش، مبارزات مردم آزادی خواه الجزایر و اندیشه رهبران و مجاهدان آن قبل و پس از پیروزی بر استعمار فرانسه، الهام بخش و الگوی مبارزاتی نیروهای سیاسی مخالف حکومت پهلوی در ایران اعم از مذهبی و غیرمذهبی بود. روش بررسی در این پژوهش اکتشافی و توصیفی - تحلیلی است. اطلاعات این مقاله با مراجعه به منابع کتابخانه ای (سند، کتاب، مقاله) جمع آوری و سپس تجزیه وتحلیل شده است.

انقلاب اسلامی ایران به عنوان نقطه شروع سیاست معاصر ایران، تاثیر گسترده ای بر وضعیت توسعه ایران و همچنین بر وضعیت سیاست بین الملل گذاشته است. مطالعه و درک صحیح این انقلاب مقدمه ای ضروری برای درک سیاست داخلی و خارجی ایران کنونی است. برخلاف این ضرورت مهم، تحقیقات درباره انقلاب اسلامی ایران، در چین کارنامه درخشانی ندارد و منابع ناچیزی در این زمینه منتشر شده است. این مقاله با استفاده از روش های تحلیل متنی، و تحلیل محتوا منابع مذکور را بررسی کرده است. در نهایت، نتیجه گیری شد که سه عامل بر تحقیقات محققان چینی درباره انقلاب اسلامی ایران موثر بوده اند: ایدئولوژی مارکسیسم مائوئیسم؛ نفوذ نگاه ها و تحلیل های غربی درباره انقلاب اسلامی ایران؛ و تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و راهبردهای سیاست خارجی چین در رابطه با ایران.

میدان های شهری نقشی مهم در شکل گیری تجمعات سیاسی و اجتماعی داشته اند. توسعه و مدرنیته موجب شده است تا ساختار فضاهای شهری ازجمله میدان ها به شکل بنیادین تغییر کند. شهرها از زمان شکل گیری تاکنون شاخصه های هویتی ویژه ای داشته اند که طی سالیان متمادی به وجود آمده اند؛ از اسامی خیابان ها گرفته تا شکل گیری میدان ها و بناها، همه نشانه هایی از هویت شهری اند. میدان شاه مشهد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به میدان شهدا تغییر نام پیدا کرد، از جمله میدان های شهری است که از زمان ساخت تاکنون شاهد تغییرات ساختاری و هویتی فراوانی بوده است. برگزاری تجمعات و مراسم های ملی در این میدان چه قبل از انقلاب و چه پس از انقلاب سبب اهمیت ویژه این میدان شده است. ازبین رفتن هویت تاریخی این میدان براثر تغییرات انجام شده در معماری آن موجب شد تا در این مقاله به تحلیل کارکردهای هویتی این میدان و هم چنین مهم ترین وقایع تاریخی شکل گرفته در آن پرداخته شود.

در پژوهش پیش رو به این پرسش پاسخ داده خواهد شد که چه عواملی زمینه ساز شروع و گسترش تحولات انقلابی در شهرستان نائین بودند؟ مدعای پژوهش این است که ترکیبی از عوامل کارگزاری و عوامل ساختاری به آغاز و رشد اندیشه و عمل انقلابی در نائین انجامید. بر اساس یافته های تحقیق، تبعید برخی از نیروهای انقلابی به نائین و انارک زمینه ساز آشنایی مردم این منطقه با نهضت امام خمینی (ره) شد. حضور برادر امام (آیت اله پسندیده) و شخصیت هایی همچون آیت اله مکارم شیرازی، حجت الاسلام خسروشاهی و... در انارک و آیات عبائی و انصاری شیرازی در نائین، نقطه آغاز فعالیت انقلابیون نائین بود. این نیروها از قشرهایی مختلف همچون بازاریان، فرهنگیان، دانش آموزان، دانشجویان و زنان تشکیل شده بودند. تجمع و فعالیت انقلابیون نائین در اماکن مذهبی همچون مسجد امام سجاد (ع) و امامزاده سلطان سیدعلی و نقش این اماکن در نظم و نسق دادن به این فعالیت ها، ترکیب عوامل کارگزاری و عوامل ساختاری را در پیشبرد فعالیت های انقلابی در نائین نشان می دهد. روش پژوهش توصیفی است و بر مصاحبه شفاهی با فعالان انقلابی، و منابع کتابخانه ای متکی است.

کاپیتولاسیون (رژیم قضاوت کنسولی) به معنای مصونیت بیگانگان از محاکمه طبق قانون کشور میزبان است. تحمیل این رژیم نشان دهنده تسلیم کشور ضعیف دربرابر بیگانگان است. پس از جنگ های دوره دوم ایران و روس، انعقاد قرارداد ترکمنچای زمینه شکل گیری تعریف مشخصی از کاپیتولاسیون را در سیاست عملی ایران دوره قاجار فراهم کرد و اجرای این رژیم، پیامدهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ناگواری را برای ایران به دنبال آورد. اهمیت کاپیتولاسیون در ساختار سیاسی ایران به دلیل نقض حاکمیت ملی است. برای آنکه اتباع خارجی بتوانند از این مصونیت در کشور میزبان استفاده کنند لازم بود دو پیش شرط فراهم شود: 1- قانون و ضمانت اجرایی آن؛ 2- وجود قدرتی که بر اساس آن، حقوق حقه ملی موردقبول دولت های صاحب منافع قرار گیرد. باتوجه به تاثیر کاپیتولاسیون در برداشت اتباع بیگانه از ساختار قضایی، و حاکمیت و قدرت سیاسی کشور میزبان، دولت مردان به ارائه تعریفی مشخص از حاکمیت ملی و تعیین حد و حدود قوانین مدون توجه کردند تا در برابر سوءاستفاده اتباع خارجی راه حلی بیابند که اتباع خارجی نتوانند با ناچیز پنداشتن اختیارات حاکمیت، استقلال ملی را نادیده بگیرند. در همین راستا برای درک برداشت های سیاسی از کاپیتولاسیون، واکنش سه شخصیت سیاسی در موقعیت های متفاوت دربرابر کاپیتولاسیون موردتوجه این مقاله قرار گرفته است: امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه، مصدق نخست وزیر دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت، و امام خمینی معترض و منتقد اعطای مصونیت قضایی به صورت لایحه قانونی در انقلاب سفید محمدرضاشاه. مقاله پیش رو برمبنای روش مقایسه ای تدوین شده است؛ به این ترتیب که به بررسی اندیشه و دیدگاه امیرکبیر، مصدق، امام خمینی و برداشت شان از کاپیتولاسیون می پردازد. در این مقاله این پرسش مطرح می شود که از نظر این سه شخصیت، مفهوم کاپیتولاسیون و نقض حاکمیت ملی چه تاثیری بر جایگاه سیاسی ایران و روابط خارجی آن با کشورهای دیگر داشته است؟