روایت شناسی
سال:1396 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

روایت شناسی یا دستور زبان روایت، رویکردی روش مند در بررسی ساختار روایت است. این دانش ادبی، با بررسی فرم اثر ادبی می کوشد به نظامی معنایی فراتر از متن برسد و متن روایی را فهم پذیر کند. روایت شناسی، ساختارهای مشابه و یکسان و گاه تکراری روایت ها را نشان می دهد وعوامل اساسی در متن را که گاه ناپیدایند، در برابر مخاطب قرار می دهد؛ شناخت عناصری از روایت که در آثار مختلف تکرار می شوند و هم چنین تحلیل متن هایی که روایت از طریق آن ها بیان می شود. یکی از عناصر مؤثر در ساختار روایت، «زمان» است. در بیشتر روایت ها، زمان روایت در مقابل زمان واقعی قرار می گیرد. این مقاله، حاصل پژوهشی است که بر اساس نظریة «زمان در روایت» ژرار ژنت، به بررسی این مفهوم، در رمان جای خالی سلوچ، اثر پرآوازة «محمود دولت آبادی» می پردازد. هدف اصلی این نظریه، بحث، پیرامون زمان بندی روایت است که در سه سطحِ نظم، تداوم و بسامد شکل می گیرد. دولت آبادی درجای خالی سلوچاز بیشترین شگردهای زمانی بهره جسته که در این مقاله کوشیده شده است به تحلیل این سه ویژگی زمان، پرداخته شود. ضمن آن که به کارکردهای انواع زمان، یعنی زمان تقویمی، زمان حسّی عاطفی شخصیّت ها وزمان کل روایت ازآغاز تا انجام نیز اشاره هایی شده است. . پاسخ به پرسشی دربارة چگونگی ومیزان کامیابیِ بهره مندی از رویکردهای نوین نقد و تحلیل ادبی و دانش های جدید از جمله «روایت شناسی » در بررسی متون نو و کلاسیک، از جمله دستاوردهای پژوهشی این گونه پژوهش هاست.

در این پژوهش تلاش شده است تا با رویکردی ساختارگرایانه، روایت دو فیلم از فیلم های اخیر سینمای ایران یعنی درباره الی (1388) و گذشته (2013) موردبررسی و مطالعه قرار بگیرند. تئوری های ژرار ژنت در باب روابط زمانی میان سطح داستان و سطح روایت در این آثار بکار بسته شده تا به درک پیچیدگی های این آثار کمک کنند. هدف این پژوهش ارائه چارچوب ساختاری دو اثر موفق از سینمای ایران است تا بتواند راهگشایی برای فیلم سازان جوان و علاقه مندان به مطالعات سینمایی و روایت شناسی باشد. این پژوهش مطالعه ای توصیفی تحلیلی است که به روش مطالعات کتابخانه ای و مشاهده فیلم انجام گرفته است. زمان یکی از عناصر مهم و تاثیرگذار در سینمای فرهادی است و مسئله اصلی این مقاله بررسی چگونگی کاربست زمان و تاثیرات آن بر کلیت روایت است. نتایج این مطالعه نشان داد که به جهت وفاداری به ژانر سینمای واقع گرا در فیلم درباره الی ترتیب رویدادها، ترتیبی تقریباً خطی و متناظر با ترتیب رویدادها در داستان است و زمان پریشی های اندکی در آن مشاهده می شود. درحالی که در فیلم گذشته، پس نگری اهمیت ویژه ای دارد، اما تمام پس نگری ها از نوع نقلی هستند که بازهم در راستای خلق فضایی واقع گرا هستند. تداوم از نوع "صحنه" در هردوی این آثار زمانی به کاررفته است که قصد معرفی شخصیت ها یا توجه به جزئیات یک صحنه مدنظر بوده است. همین طور تداوم از نوع "حذف" نیز در هر دو فیلم به جهت ایجاد تعلیق و گره روایت به کاررفته است. بسامد نیز در هردوی این آثار غالباً مفرد است که بازهم در خدمت وفاداری به ژانر واقع گرا بوده است.

علم «روایت شناسی» در اصطلاح خاص آن، به معنی بررسی نظام های کلی حاکم بر روایت و ساختار پیرنگ، علمی نوین و ثمره گسترش مکتب ساختارگرایی در قرن بیستم است. «ژرار ژنت» فرانسوی از برجسته ترین روایت شناسانی است که تحت تأثیر این مکتب و نظریه پردازان آن، مثل بارت و تودوروف، نظریه ساختار روایی خود را ارائه داد. او با تقسیم روایت به سه سطح داستان، روایت و راوی طرق ایجاد رابطه و تعامل بین این سطوح را بررسی نمود. پژوهش حاضر تلاش نموده است تا با استفاده از روش تحلیلی، توصیفی یکی از داستان های کوتاه «نجیب کیلانی»-از ادبای برجسته معاصر مصر-به نام «ابومعزّی» را که محتوایی میهن پرستانه و ضد استعماری دارد، بر اساس نظریه ژنت، در دو مقوله وجه و لحن روایی بررسی نماید. هدف این جستار سنجش میزان بهره گیری نویسنده داستان از اصول روایی برای انتقال اندیشه هایش می باشد. نتایج به دست آمده از تحلیل ها حاکی از آن است که نویسنده با به کارگیری شکل روایی «نقل» و شیوه گفتار «مستقیم» سعی در کم کردن فاصله بین سطوح داستان دارد؛ ضمن اینکه با بهره جستن از دیدگاه «برتر» و زاویه دید « دانای کل» احاطه خود به رویدادهای داستان را افزایش داده است. بر اساس شیوه روایت شناسی ژنت، می توان ساختار روایت را بدون در نظر گرفتن محتوای داستان و ایدئولوژی نویسنده و فقط با توجه به متن تحلیل کرد.

اسطوره همانند یک داستان تعریف می شود که ریشه در هویت هر فرهنگی دارد و بر باورهای بشری، هویت فردی یا جمعی با ویژگی ملی-اجتماعی و جهان شمولی تکیه می کند. همچنین در اسطوره ها از آرزوها، اعتقادات، ارزش ها و داستان های مبارزه خیر و شر، خودی و دیگری و نکات پندآموز دیگر سخن به میان می آید. از سوی دیگر، اسطوره از اهمیت هستی شناسانه برخوردار است، به همین دلیل پژوهشگران با تحلیل اسطوره ها به مطالعه ی تکامل ذهن آدمی و چگونگی اندیشیدن او و "در جهان بودگی"اش می پردازند. پس پژوهش اسطوره می تواند امری تکوینی و تداوم یافته تعریف شود که از دغدغه های انسان باستان و انسان معاصر می گوید یعنی اگر اسطوره سازی یکی از قابلیت های ذهن انسان است و امکان آفرینش اسطوره های جدید را پدید می آورد، اسطوره پژوهی هم پرده از بازیافت های اسطوره های کهن برمی دارد. ادبیات نیز نقش بسزایی در انتقال اسطوره دارد چون هر دو، ریشه در تخیل و خلاقیت بشری دارند. خوانش اسطوره ها در گونه های ادبی مختلف حماسی و غنایی و در نمایش و رمان صورت می پذیرد. این جستار به بررسی مقابله ای بازیافت امروزی اسطوره کهن در دو رمان از میشل تورنیه با عناوین جمعه یا کرانه های اقیانوس آرام و جمعه یا زندگی وحشی می پردازد. همچنین، اسطوره ی اودیپ را در دو رمان رب گری یه با نام پاک کن ها و ازسرگیری با اصل اثر سوفوکل از دیدگاه بینامتنی ژونتی مقایسه می کند.

این نوشتار در نظر دارد بر اساس نظریة سه مؤلفه ای روایت شناسی شخصیت (از جیمز فیلان)، نشان دهد که کدام یک از این مؤلفه های سه گانة شخصیت در تبدیل روایت ها از پیشامدرن به مدرن مؤثر است. از آنجا که یکی از بارزترین تفاوت ها در داستان های مدرن و پیشامدرن، جابجایی ارزشی دو عنصر پیرنگ و شخصیت و تفوّق یافتن شخصیت بر پیرنگ است، روایت شناسی شخصیت ها در این دو ژانر داستانی، می تواند برخی از دلایل تبدیل روایت پیشامدرن به مدرن را آشکار سازد. در این نوشتار نشان داده ایم که در شخصیت های داستان های مدرن مؤلفة برساختی (Synthetic) بر دو مؤلفة دیگر، یعنی مؤلفة محاکاتی (Mimetic) و مؤلفة مضمونی (Thematic) پیشی می گیرد، حال آنکه شخصیت های داستان های پیشامدرن-بویژه داستان های رئالیستی بیش از هر چیز سعی دارند به نمونه های واقعی شخصیت ها در اجتماع انسانی نزدیک باشند و بدین ترتیب پررنگ ترین مؤلفه در پردازش آنها مؤلفة محاکاتی خواهد بود، لیکن شخصیت های داستان های مدرن در سایة دلزدگی و وازدگی نویسندگان از اجتماع، به جای آنکه به شخصیت های واقعی نزدیک باشند، از آنها دوری می جویند و به این ترتیب مؤلفة برساختی را در هستی خویش پررنگ می کنند. در این مقاله با پیاده کردن این نظریه بر روی یکی از رمان های مدرن فارسی، ملکوت بهرام صادقی، و تحلیل روایت شناختی شخصیت های آن کوشیده ایم که این فرضیه را روشن سازیم.

از میان ویژگی های ادبیات پسامدرن دو ویژگی خودافشاگری و التقاطی بودگی از همه موارد برجسته تر است، به طوریکه سایر ویژگی ها یا در ذیل دو ویژگی مذکور می گنجد یا به شکلی ازآنها متاثر است. سطح کلان التقاطی بودگی، بازنمایی درهم آمیخته ی جهان واقع و دنیای داستانیست که سبب می شود، مرزبندی رایج به تعلیق درآید. یکی از اصلی ترین وجوه تعلیقِ مرز واقعیت و داستان، مستندنمایی ست که بنا به آن راوی سعی می کند به شکل های متفاوت به امور واقع استناد کرده یا آنها را به درون داستان کشانده؛ بر ابهام متن و تردید خواننده بیفزاید. این نوشتار انواع مستندنمایی در شاخص-ترین روایت داستانی پسامدرن فارسی یعنی رمان آزاده خانم و نویسنده اش را به شیوه توصیفی-تحلیلی؛ دلالت یابی، طبقه بندی و تبیین کرده است. نتیجه نشان می دهد که راوی در سطح «زبانی-واژگانی»؛ شخصیت ها، رخدادها، زمان ها، مکان ها و سایر موضوعات و مفاهیمِ دو جهان واقعی و داستانی را به شکل هایی متفاوت درهم می آمیزد. افزون بر این در سطح «بصری-تصویری» متن؛ با تکیه بر ژانرهایی از این دست از رسانه ها همچون دستخط، طرح-نقاشی و عکس که شدت و اعتبار مستندگونگی آنها برجسته تر می نماید، موارد بازنمایی شده در سطح واژگانی-زبانی را به شکلی موکد به نمایش درمی آورد و بدین طریق همسو با بافت معرفتی و قواعد ژانری این دسته از روایت ها؛ مرز واقعیت و داستان را به تعلیق در آورده؛ شکل ویژه ای از ابهام را خلق می کند.

تحلیل روایتی نشان دهنده فرایند انتقال معنا از محقق به خواننده است. این مقاله بر آن است تا تصویری از کاربرد تحلیل روایتی در علوم اجتماعی به ویژه مطالعات شهری ساخته و پرداخته نماید. تحلیل روایی می کوشد از استفاده ی صرفا کلامی از روایت فراتر رفته، با تجزیه و تحلیل دیدگاه ها و پیش انگاره ها که در داستان آشکار می شوند، به بررسی چگونگی شکل گیری تجربیات انسانی بپردازد. اگرچه به نظر می رسد که ارزیابی فقط توسط راوی انجام می شود، در واقع می توان آن را حاصل روندی مذاکره ای دانست که در آن راوی و شنونده به توافقی برای درک معنا می رسند. نمونه ای از این روایت گری ها را می توان در تصویرسازی پدیده اعیانی سازی شهری از منظر ذی نفعان آن دید. این تصویرها که مبتنی بر تجربه زیسته عاملان اجتماعی مذکور است در قالب مصاحبه های باز و عمیق قابل صورت بندی، روایت گری و در مراحل بعد تفسیر و احصاء معنا در قالب رویکردی تأویل گرایانه است. مضمون اصلی روایت برساخته شده از داستان واره های عاملان اعیانی سازی در قلمرو مکانی مورد مطالعه را می توان تحت عنوان «خسران زدگی تظاهری» صورت بندی کرد.