مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال:1398 | دوره:25 | شماره:66 |تعداد مقالات:12

نگارش های شیعی با محوریت اهل بیت (ع) از زمان حضور ائمه شکل گرفت. بررسی فهرست ها، بازشناسی نگارش های منسوب به دانشمندان وِ ردیابی، احیاء و بازسازی آن ها در دوران معاصر یک ضرورت است. در این میان، نگرش خاص شیعیان به حضرت فاطمه (س)، اعتقاد به عصمت و مقامات عالی معنوی، و حجیت سخنان ایشان هم چون حدیث، از آغاز اسلام تا کنون همواره مورد طعن مخالفان بوده، و گستره ی بحث ها در این باره سبب شد است شیعیان آثار فراوانی درباره ی حضرت زهرا (س) پدید آورند. از جمله ی مؤلفان آثار درباره ی آن حضرت ابوجعفر محمد بن بابویه قمی است که چهار اثر مستقل درباره ی حضرت فاطمه (س) تألیف کرده است. در این مطالعه خواهیم کوشید به روش توصیفی تحلیلی نگارش های او و شواهد توجه به آن ها در فرهنگ شیعی را بازشناسیم. سرجمع کردن شواهد حاکی از نگارش اصل این آثار و گردآوری بخش های باقی مانده از این کتاب ها هدف این مطالعه است.

معنای ماده ی ع رف و واژه ی «معروف» در قرآن همواره مورد اختلاف لغویان و مفسران بوده است. در این مطالعه بنا داریم با تحلیل درزمانی ماده ی ع رف با رویکرد ریشه شناختی و بررسی سیر تحول این ماده در زبان های سامی، عربی قرآنی و منابع لغوی عربی کلاسیک گونه های معنایی این ماده و اشتراک لفظی یا چندمعنایی بودن آن را تبیین، و با رویکردی شناختی مدل مفهوم سازی این ماده را درقرآن مطالعه کنیم. می خواهیم با مطالعه ی ریشه شناختی ماده از این دفاع کنیم که معانی «یال اسب»، «بوی خوش»، «صبر»، «باد»، «علم و شناخت» و امثال آن ها که برای ماده ذکر شده، مربوط به ریشه های مختلف، و شباهت به وجودآمده ناشی از اشتراک لفظ است. نیز، می خواهیم نشان دهیم که معنای غالب این ماده در قرآن از بسط استعاری معنای «صورت» به «شناختن» به وجود آمده است. برپایه ی این دستاوردها می توان از این دفاع کرد که «معروف» هم چون اصطلاحی که درون نظام قرآنی شکل گرفته، بر همین مبنا بر عملی دلالت می کند که در جامعه ی اسلامی به استمرار دیده شده، و درنتیجه مألوف گشته است.

ذنب از واژگان کلیدی حوزه ی معنایی مفاهیم گناه در قرآن کریم است. مفسران و صاحبان کتب وجوه و نظائر، بدون توجه به ظرافت های معنایی و نیز حوزه های کاربردی آیات ذنب، این واژه را دارای معنایی شامل بر همه گناهان و بعضا هم معنا با دیگر مفاهیم گناه در قرآن می دانند، حال آن که بیان قرآن کریم تصویر دیگری از این مفهوم به دست می دهد. این مقاله عهده دار تبیین و تدقیق معنای ذنب در قرآن با روش های معنا شناسی است. ریشه شناسی نشان می دهد، ماده ی ذنب در معانی دنباله و بهره و نصیب و گناه مشترک لفظی هستند. بررسی روابط هم نشینی و جانشینی ذنب سه نکته را نمایان می سازد؛ یک. ذنب در قرآن ناظر بر بی توجهی و یا به دورافکندن عهد و پیمان میان فرد و مافوق اوست که مستوجب کیفر متناسب با آن است. دو. خطیئه مهم ترین جانشین ذنب و منحصر به بافت آیات بنی اسرائیل است. سه. مفاهیم ذَنْ ب، خطیئة، جرم و فسق، «الگوی ذنب محور» از گناه در قرآن را تشکیل می دهند.

بحث از حجیت قرائات سوره ی حمد با توجه به ضرورت قرائت این سوره در نماز، از اهمیت فراوانی نزد مسلمانان برخوردار بوده و همواره مورد ابتلاء آنان بوده است. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به ملاک حجیت قرائات سوره ی حمد، سیر تاریخی آرای مفسران و محدثان امامیه را در ارتباط با تواتر قرائات و حجیت آن ها بررسی کرده است. بر اساس رهنمودهای اهل بیت علیهم السلام، مسأله ی تعدّد نزول قرآن نزد بسیاری از دانشمندان شیعه مردود بوده است؛ در عین حال، در ارتباط با قرائت سوره ی حمد، بررسی نظریه های شاخص در این باره نشان از آن دارد که اکثر دانشمندان قائل به حجیت قرائات مختلف (هفت گانه) در این سوره و غیر آن به عنوان قدر متیقن هستند؛ اگرچه حجیت هر قرائت دیگری نیز که تداول آن در عصر امامان معصوم علیهم السلام احراز شود، در نظرات برخی از محققان مطرح شده است. البته در فهم معنای دقیق آیاتی که در قرائت بخشی از آن ها اختلاف وجود دارد، توافق در حجیت آن ها، همانند استفاده از قرائات در سوره ی حمد نیست؛ با این حال، آرای نوظهور مبنی بر منحصر بودن جواز، تنها برای یک قرائت در سوره ی حمد و همچنین در هنگام استفاده از آیات دارای قرائات مختلف، سخن جدید به شمار می آید و مغایر با اتفاق مذکور است.

هدف از پژوهش حاضر، گونه شناسی و دسته بندی روایات با کارکرد تاریخی در تفسیر مجمع البیان است. الگوی مورد استفاده در این مقاله، گونه شناسی مبتنی بر روش است. گونه شناسی مبتنی بر روش در حوزه ی تفسیر قرآن الگویی است که با توجه به سه نوع رویکرد رابطه نگرانه، کارکرد گرایانه و ساختار گرایانه ی دانشمندان علوم حدیث به گونه بندی و تحلیل گونه ها می پردازد. در مطالعه ی حاضر این نوع از گونه شناسی رویکردی توصیفی تحلیلی به سنخ شناسی کارکرد گرا در روایات دارد. بر همین اساس سه دسته روایت شامل روایات ترتیب نزول سوره ها، روایات اسباب نزول و حاکی از فضای صدور سوره ها، و روایات حکایت کننده ی جزئیات قصص و داستان های انبیاء و اقوام پیشین تحت عنوان کارکرد تاریخی روایات گونه بندی و تحلیل می شوند. نتایج این مطالعه نشان می دهد روایات ترتیب نزول و بخش عمده ی روایات اسباب نزول حاوی اطلاعاتی است از وقایع تاریخی یا وقایعی که در شکل گیری تاریخ بعد از اسلام اهمیت داشته اند. همچنین، روایات حکایت کننده جزئیات قصص، شامل 308 روایت است که با توجه به کارکرد تاریخی آن ها در 9 نوع مختلف قابل دسته بندی است.

مدخل «جنگ» در دائرةالمعارف قرآن لایدن توسط «پاتریشیا کرونه» نگارش شده است. نویسنده به معرفی مشتقات جنگ های تاریخی در قرآن پرداخته و موضوعاتی چون توجیه جنگ در قرآن، شأن اخلاقی جنگ و نیز طرح انگیزه های آیاتی چون سیف و جزیه را مورد پژوهش قرار داده است. پژوهش حاضر در پاسخ به این پرسش که آرای کرونه در مدخل جنگ با سایر متون تفسیری چه هم آوایی دارد؟ به روش تحلیلی رویکرد این مدخل را بررسی کرده و با مراجعه به متون تفسیری و مبانی عقلی، چالش های مدخل را بازشناسی و مورد بررسی هم آوایی قرار داده است. کرونه با درکی که از مفهوم ظاهری این دسته از آیات قرآن به دست می آورد نکاتی نادرست را تقریر می کند. پژوهش بدست داده است که بین این مدخل با سایر مقالات لایدن و برخی مستشرقان هم سویی معناداری وجود دارد که از آن به «هم آوایی» تعبیر شده است. کرونه در برداشت های خود از آیات جنگ در قرآن شرایط زمان و مکان و همین طور سیاق آیات را منظور نکرده و با غفلت از آن ها در برداشت خود مسیر غیرقابل اعتمادی را طی کرده است. نمادی از هم آوایی اشکالات ستیزه جویانه بودن وتعارض در آیات جنگ با اندیشه های سایر خاورشناسان مشاهده می شود که خاستگاه اظهار نظرهای پاتریشیا کرونه است.

شکل گیری دین اسلام همچون همه ی دیگر جنبش های بزرگ و تاریخ سازْ مرهون ازجان گذشتگی های فراوان بود. این گونه، از نخستین روز های آنْ مرگِ ایثارگرانه برای پیش بُردِ آرمان مقدسْ ارزشی مهم تلقی شد. برای اشاره به این مرگ در قرآن استعاره ی «مرگ در راه خدا» کاربرد یافت؛ استعار ه ای که کاربرد گسترده ی خود را برای دلالت بر این معنا به نفع تعبیر دیگری از دست داد و از گذشته ی دوری که زمان دقیقش را هنوز نمی دانیم، تعبیر «شهادت» جای آن را گرفت؛ اصطلاحی که در زبان عربی پساقرآنی به معنای گواهی دادن در مَحاکم است و غالب کاربرد های قرآنی اش نیز بر همین معنا بازگردانده می شود. نمی توان به سادگی دریافت چه تشابهی میان مرگ ایثارگرانه با چُنین گواهی دادنی زمینه ساز کاربرد این استعاره شد، برقراری چُنین ارتباطی در چه دور ه ای و متأثر از چه عواملی روی داد، و این تعبیر تا دلالت بر مرگ قِدّیسانه چه مراحلی را طی کرد. پی جویی کاربرد های تعبیر شهید و هم خانواده های آن در قرآن از نگاه انتقادی و بازفهم معنای شهادت قرآنی برای تحلیل اسباب و علل و زمینه های برقراری پیوند یادشده موضوع این مطالعه است.

مطالعات نشان می دهد که ساختارهای آموزش عمومی پیش از ظهور اسلام در دو طیف مجزا که مختص اهل کتاب و عرب پیش از اسلام بوده، قابل پیگیری است. این پژوهش به منظور دستیابی به ساختار آموزشی پیش از اسلام و واکنش قرآن در رویارویی با آن، آیات قرآن را با محوریت کلیدواژه هایی چون «علم»، «درس»، «خط» و «قلم» واکاوی کرده است. در گام بعدی سعی نموده با استفاده از گزارش های تاریخی، نتایج حاصل از مرحله پیشین را تکمیل نماید. بررسی ها به روش پیش گفته حاکی از آن است که سیستم آموزشی پیشرفته در آستانه بعثت در اختیار اهل کتاب بوده که قرآن با واژه «درس» از آن یاد می کند، با این حال احتمال وجود یک نوع سیستم آموزشی برای عرب پیش از اسلام نیز منتفی نخواهد بود. یادکرد منفی آیات از سیستم «درس» مطالعات را به سمت کشف نظام مطلوب آموزشی از نگاه قرآن سوق می دهد. نظام جایگزین قرآن که تاکید زیادی هم در هدایت مخاطب به سمت آن دارد، نظام «تعلیم کتاب و حکمت» است. یکی و شاید مهم ترین رسالت پیامبران از دیدگاه آیات، آموزش کتاب و حکمت به مردم است و البته در کنار آن از تغذیه روح نیز غافل نمانده، با عنوان «تزکیه» به اهمیت آن اشاره می کند و بر ارتباط مستقیم این دو تصریح دارد.

در خصوص محل و نحوه ی تولّد امام علی (ع) مشهوراتی نزد شیعه وجود دارد؛ مانند تولّد ایشان در کعبه، یا کنار رفتن دیوار کعبه و ورود مادر ایشان به داخل کعبه از آن محل. خاستگاه همه ی این باورها روایات است. براین پایه، جا دارد پرسیده شود مستندات حدیثی شیعه در این باره کدام اند. نیز، با توجه به این که می دانیم روایات در طول تاریخ دچار آسیب هایی شده اند، باید بپرسیم این روایات از جنبه ی سندی و متنی از چه درجه ی اعتباری برخوردار اند. در این مطالعه می خواهیم روایات مربوط به ولادت علی (ع) در کعبه را از منابع حدیثی شیعه گردآوری، و از حیث سند و متن بررسی کنیم تا پاسخی برای پرسش های یادشده بیابیم. می خواهیم تحریرهای مختلف از حکایت ولادت علی (ع) را بازشناسی کنیم و دریابیم از میان آن ها کدام یک پذیرفتنی ترین گزارش درباره ی ولادت ایشان است.

درباره ی تفسیر و معنای تعبیر قرآنی «الْ مَوْ ءُودَةُ» اختلاف است. حداقل شش قرائت و چندین تفسیر مختلف برای این واژه وجود دارد. لغویان ذیل ریشه وأد به سه معنای بازتاب صدا در زمین، ثقل و پوشاندن اشاره کردند. اشتقاق معنایی موءوده به معنای دختر زنده به گور شده از هر یک از سه معنای یاد شده، محل اختلاف است. نخستین بار مفسران معتزلی در سده ی چهارم به معنای «ثقل» و سنگین شدن خاک بر جسم دختر دفن شده، اشاره کردند و رفته رفته تا عصر زمخشری برای این تفسیر جدید دلائل بیش تری شکل گرفت و به دیدگاهی مشهور و جاافتاده تبدیل شد. روش انجام مراسم وأد دختران به دو صورت در چاله افکندن و با خاک پوشاندن کودک یا در چاه و گودال عمیق پرتاب کردن دختران بوده است. به کمک مطالعه ی تفاسیر سده های میانی و نیز بررسی شیوه ی وأد دختران نزد عرب به این نتیجه رسیدیم که مفهوم وأد ربطی به ثقل ندارد و از همان مفهوم اصلی پیچیدن صدا در زمین گرفته شده است؛ زیرا عرب هنگام وأد دختر، او را در گودال یا چاهی می انداخت که باعث می شد صدای گریه و ناله اش در دل زمین بپیچد.

مفهوم عدالت یکی از دغدغه های پایدار اندیشمندان در طول تاریخ بوده که در قرآن نیز مورد توجه قرار گرفته است. مطالعه ی حاضر به بررسی سیر تاریخی قرآنی مفهوم عدالت پرداخته، و وجوه معنایی و گستره ی کاربردی این واژه در تاریخ و قرآن را بررسی کرده است. این مطالعه بدست داده است که مفهوم عدالت در متون کهن به برابری با گروه های برابر، مساوات و حذف طبقات، تأمین حداقل ها برای همه، برابری در اجرای قانون، حداکثر کردن سود، حمایت از گروه های محروم، برابری فرصت ها و آزادی انتخاب، معنا شده است. این مفهوم به مثابه ی یکی از واژگان کلیدی قرآن در عرصه ی ارتباطات اجتماعی بکار رفته است. بررسی این واژه در قرآن حاکی از این است که تعدیل کردن، به مساوات رفتار کردن، به رعایت انصاف در داوری، و عوض دادن از وجوه فعلی معنای عدالت به­ شمار می آید. معناهای برابر، مقدار، دادگری، فدیه، تحریف ناپذیری، و زوال ناپذیری از وجوه اسمی آن است. از منظر قرآن عدالت در تمام زوایای زندگی ساری است که گستره ی سخن، رفتار با دشمنان، همسرداری، تعاملات اقتصادی، شهادت، داوری، قیام و عمل را دربر می گیرد.

اندیشمندان با رویکردهای متفاوتی با روایات و گزاره های دینی مواجه شده اند. از آن جا که هر رویکردی آثار و تبعات متفاوتی از خود بر جای می گذارد لازم است برای شناخت رویکردهای گوناگون آن ها را بررسی کنیم. دو رویکرد عمده در رویارویی با روایات و گزاره های دینی رویکرد عقل گرایی فلسفی و رویکرد نقل گرایی است. در این مطالعه می خواهیم با روش مقایسه ای به بررسی و تطبیق رویکرد ملاصدرا هم چون نماینده ی مکتب عقل گرایی فلسفی و رویکرد مجلسی هم چون نماینده ی مکتب نقل گرایی در باب بداء در بخش اصول از کتاب کافی بپردازیم. می خواهیم از این رهگذر به فهم و درک بهتر هر یک از این دو رویکرد دست یابیم و تفاوت ها و تمایزات آن ها را بازنماییم. این دو اندیشمند در عصر صفویه می زیسته اند و سوگیری های نظری آن ها حاکی از تقابل فکری دو جریان عقل گرایی و نقل گرایی در آن دوره است. فرضیه ی مطالعه آن است که این دو رویکرد در شاخصه هایی چون نحوه ی تبیین آموزه های دینی، نوع بسط مسئله، گرایش به قطعیت در بیان یا احتیاط گرایی، و چگونگی برخورد با روایات غامض اختلاف دارند. بااین حال، می توان اشتراکاتی را نیز در شیوه ی صاحبان دو رویکرد در رویارویی با روایات مشاهده کرد؛ اشتراکاتی هم چون پرهیز از رد و انکار روایات، تمسک به تأویل، و رویارویی با روایات با تکیه بر پیش فرض ها.