دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1381 | دوره:4 | شماره:5-4 (ضمیمه) |تعداد مقالات:19

کلیم همدانی یا کاشانی (ولادت حدود 990 وفات 1061) از شاعران برجسته سبک موسوم به اصفهانی یا هندی است، او در آفرینش تصاویر جدید و خلق معنی و مضمون تازه یکی از توانمندترین شاعران این سبک است. تصویرهایی که ساخته ذهن و ذوق این شاعر خلاق است فراهم آمده از موضوعاتی است که یا از قبل در ادبیات ایران سابقه دارد و شاعر در ترکیب خود نگرشی تازه بدو دارد و یا موضوع جدیدی است که در سبک این دوره رایج شده است برخی از این موضوعات کاربرد بیشتری در شعر او داشته و برخی کمتر که با ذکر نمونه ها نشان داده شده است.

در این مقاله درخت به عنوان نماد انسان و آرزوهای انسانی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. و گونه های مختلف قداست درخت با برخی از اساطیر و ادیان ملل، مانند اساطیر ایران، هند، یونان، ژاپن ... و نیز برخی از ادیان مطابقت داده شده است و این موارد در بعضی از متون ادب فارسی هم چون شاهنامه فردوسی، کلیات خمسه نظامی و منطق الطیر عطار مورد بررسی قرار گرفته و نمایانده شده است که درخت در میان سمبل های ادبی ما از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

شیوه مولانا جلال الدین در سرودن مثنوی معنوی، تفسیر و توضیح و حل مشکل هایی است که صدها سال پیش از حوزه های دانشمندان علوم اسلامی مطرح بوده است. مشکل هایی از نادرست فهمیدن مساله های عقلی، برخاسته از قرآن کریم و حدیث های رسیده از رسول اکرم (ص). آنچه در اینجا در معرض مطالعه و قضاوت خوانندگان محترم قرار می گیرد، بحثی است که درباره استفاده مولانا از برخی حدیث ها و نشان دادن دو سه نمونه از آن، چنانکه در جای دیگر نوشته ام روش مولانا در طرح این حدیث ها روش و اعظان و مذکران قدیم است. آنان آیه ای از قرآن یا حدیثی از رسول (ص) و یا امامان (ع) را بر مردم می خواندند و بحث درباره آن را آغاز می کردند. نه به ماخذ داستان توجه داشتند و نه به درستی و یا نادرستی حدیث، چرا که غرض گرفتن نتیجه ای بود که در آن بحث انتظار داشتند.

ترکیب بند دوازده بندی محتشم کاشانی در رثای امام حسین (ع) از جمله معدود اشعاری است که مرتبه و شانی والا یافته و سراینده خویش را بر مسند شهرت نشانده است.در این مقاله عوامل توفیق محتشم در سرودن دوازده بند و قبول عام آن، از جنبه های صوری و محتوایی مورد بررسی قرار گرفته است. جنبه صوری شامل: انتخاب قالب مناسب، انتخاب وزن مناسب، انتخاب ردیف فعلی و تناسب خانه ها و سطرها. جنبه محتوایی شامل: گزارش واقعه کربلا، انسجام مطالب، لحن حماسی، هاله ای از تقدس گرداگرد دوازده بند و الگوی مناسب و همچنین برای اولین بار تاثیر ترکیب بند جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (وفات 588 هـ.ق) بر دوازده بند محتشم کاشانی، مطرح گردیده است.

در برخی گونه های گفتمان دینی (شیعی) فارسی، دیرش اضافی واکه ای معانی کاربردشناختی چندی را می رساند. چنین دیرشی بر واکه دوم در نام محمد، واکه دوم در لقب امام (هنگامی که برای مرحوم امام خمینی به کار می رود) و در واکه نخست در لقب قائم - یکی از القاب تکریم برای حضرت مهدی (عج) - اعمال می گردد. در این موارد دیرش دو مقصود را برآورده می کند: یکی آن که ادب و احترام واعظ را نسبت به شخصیت های دینی نام برده می رساند و دیگر آن که شنوندگان (اعم از مخاطبان و ناظران) را به ادای پاسخ های کلامی و یا غیرکلامی مناسب گوناگونی وا می دارد که از اعتقاد مشترک سخنران و شنوندگان بر می خیزد. از سوی دیگر این پدیده را می توان یک فعل کلامی جمعی و تلفیقی همراه با معنای متداعی مدار کوتاه نیز قلمداد کرد، بدین صورت که دیرش دادن به واکه از سوی واعظ، (فعل کلامی) بیانی و نیز آگاهانیدنی بوده برای مخاطبان از شان (فعل کلامی) امری برخوردار می باشد.

موضوع این مقاله درباره یکی از شیوه های بلاغی یا ساختارهایی است که در متون ادبی و هنری به چشم می خورد.در این شیوه، هماهنگی و توازن آوایی موجود در میان کلمات، معنی تازه می آفریند؛ بدین معنی که موسیقی ایجاد شده از رهگذر وحدت یا تضاد صامتها و مصوتهای کلمات با مفهوم مورد نظر شاعر هماهنگی و مطابقت دارد.بنابراین در این ساختار هنری، موسیقی کلمات موجب تقویت معنی می گردد، معانی متضاد و دور از هم را به یکدیگر نزدیک ساخته وحدت می بخشد، گاهی با ایجاد ابزار بلاغی تازه معنای نو می آفریند.نکته مهم دیگری که باید به آن توجه نمود، این است که قلمرو این ساختار وسیعتر از انواع جناس می باشد؛ چرا که تجنیس تنها جنبه لفظی و صوری دارد اما این شیوه بلاغی هنگامی خودنمایی می کند که موسیقی صوری کلمات معنای نو بیافریند، در نتیجه اگر به جای کلماتی که از چنین ویژگی برخوردارند، از معادلهایی استفاده شود که فاقد این قابلیت هستند، در این صورت هماهنگی، توازن، وحدت و تاثیری که قبلا در انتقال معنی وجود داشت کاملا محو خواهد شد.

گوگرد جوهری است که آن را کبریت هم می گویند و آن چهار نوع می باشد: سفید و زرد و سرخ و سیاه.گوگرد سرخ (= کبریت احمر) بسیار کمیاب است. از این رو در شعر و ادب فارسی، گذشته از معنی اصلی آن، در مفهوم کنائی هر چیز نادر و کمیاب و با ارزش به کار می رود:گر کیمیای دولت جاویدت آرزوست               بشناس قدر خویش که گوگرد احمری(سعدی) خاک یکی از عناصر اربعه است و خاک سیاه دارای مفهوم کنائی: هر چیزی بی ارزش و به کار نیامدنی می باشد:"اگر به نادری آن کبریت احمر یافته شود در آن موضع از خاک تیره ناملتفت تر است"( مرصاد العباد)

بدر چاچی از شاعران قرن هشتم هجری قمری و از مقلدان توانای خاقانی است که تاکنون شعر او در ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این مقاله پس از معرفی اجمالی بدرچاچی و بیان موقعیت او در نزد ادیبان پارسی گوی هند مضامین شعر و شیوه شاعری وی مورد بحث قرار خواهد گرفت و در پایان نیز برخی از ویژگیهای کم کاربرد شعر او ارائه خواهد شد.

لقب (پاژنام) اسمیست غیر از نام اصلی که حاوی مدح یا ذمی باشد؛ مثل حکیم الممالک. لقب گذاری در ایران پیش از اسلام نیز رایج بود. به عقیده هندوشاه نخجوانی این روش نامگذاری در دوران آل بویه و سلجوقیان در میان عربها هم رواج یافت و بعدها در ایران جانشین کینه گذاری که شیوه ای عربی بود گردید. لقب گاهی عام است و همانند عنوان و منصب به اشخاص گوناگون داده می شود؛ مانند "امیرالشعرا" و گاهی خاص است مثل "ذوالریاستین" که "فضل بن سهل سرخسی" بدان شهرت یافت. بیشتر لقبها از نظر ساختمانی، مرکب اضافی "ال" دار "ذواللام" هستند که در دستور فارسی، آنها را باید صفت مرکب وابستگی غیرفعلی اسنادی گرفت. اگر لقب پیش از اسم اصلی قرار گیرد، شاخص یا شبه بدل اسم است. لقب گاهی جانشین نام اصلی میگردد که میتوان آن را "نام فرعی" نامید.

در این مقاله که حاصل مطالعه دیوان ناصرخسرو از رهگذر تامل در بعضی از خلقیات این شاعر است به بررسی سه امر پرداخته ایم. یکی ذکر پاره ای از ویژگیهای شخصیتی و اخلاقی ناصرخسرو و دوم پاسخ به شبهاتی که در آنها ناصرخسرو را مردی صرفا زاهد و شعر او را منحصرا زاهدانه گفته اند و سوم آنکه از خلال بررسی تعدادی از استعارات دیوان او نشان داده ایم که ناصرخسرو به ملاحظه شدت نفرت از جهل و غفلت عامه مردم آنان را در قالب استعاره به صفاتی منفی و نفرت انگیز توصیف کرده است و در نهایت معلوم کرده ایم که علی رغم نظر بعضی از نویسندگان و ناقدان شعر ناصر خسرو، نه تنها او مردی قشری و متعصب نیست بلکه در عالم اخلاق دارای فضایلی از قبیل: مهرورزی، انسان دوستی، مدارا و گذشت نسبت به همنوعان خویش و از دوستداران حقیقی علم و دانش و دشمن سرسخت جهل و غفلت و تعصبات کور و نفاق و ریا و مال اندوزی و دیگر رذایل مردم زمانه است.

این مقاله، با تحقیق و تفحص در مثنوی معنوی، دیوان شمس، خمسه نظامی، دیوان خاقانی، بوستان سعدی و تمامی آثار منظوم عطار فراهم آمده است؛ بدین ترتیب که ابتدا، ابیاتی را که به نحوی با طب ارتباط داشته استخراج کرده، سپس با مراجعه به کتب معتبر طب قدیم، اطلاعات مربوط به هر بیت را جمع آوری نموده ایم. ذکر این نکته لازم است که در برخی ابیات، خواص طبی یک ماده و یا گیاهی دارویی مورد نظر شاعر بوده است و در برخی دیگر، صحبت از نوعی بیماری، عوامل و علایم آن و یا شیوه درمان آن مرض به میان آمده است و در بعضی موارد نیز با مسایل متفرقه طب روبه رو هستیم.گفتنی ها در این نوشتار، تحت چهار عنوان کلی: «طب و درک مفاهیم شعر»، «طب و تصویر آفرینی»، «طب و تمثیل» و «طب و مضامین شعر» به بیان در آمده است.

خواجه شرف الدین شاپور (ارجاسب) تهرانی رازی، تخلص به «فریبی، شاپور، شاهپور» از گویندگان شیعی مذهب نیمه دوم قرن دهم و نیمه اول قرن یازدهم است. او از گویندگان اولیه سبک هندی است که غالب ویژگی های این سبک در شعر او به چشم می خورد. در کنار سبک هندی، سبک خراسانی، عراقی و مکتب وقوع نیز بر شعر او تاثیر گذارده است. بنابراین سبک او تلفیقی از سبک های رایج زبان فارسی است و مرحله گذر شعر فارسی از سبک عراقی به سبک هندی را می توان در شعر او و دیگر معاصرانش جستجو کرد.

ادبیات پایداری که در جنگهای ایران و روس (قرن سیزدهم) در زبان فارسی شکل گرفت، مهمترین عامل خروج شعر و نثر از دربار شاهان به میان مردم به شمار می رود. از این زمان ادب درباری که با مدح و ستایشگری شاهان و شاهزادگان گره خورده، با حوادث و وقایع ملموس زمانه، آشنا می گردد. حضور علما و مراجع دینی با صدور فتاوی برای تشویق مردم به دفاع از سرزمین و وطن خویش، یکنواختی و سکون ادبیات دوره قاجار را به خیزش و حرکتی وا می دارد که نتیجه آن آشنایی و پیوند با آرمانها و دردهای عصر و روزگار جدید است. شاعران درباری هم با الهام گیری از جنگ و حال و هوای جدید جامعه به میدان تازه ای روی می آورند که می توان آنانرا شاعران زمان خویش و پیشروان ادبیات جهاد و پایداری نامید.دو دوره جنگ های روس علیه ایران، گرچه منجر به جدایی قسمت بزرگی از خاک ایران گردید ولی سرلوحه دوره جدید ادبیاتی شد که می توان آنرا ادبیات جهاد و پایداری نامید.

آشنایی زدایی یکی از مفاهیم اساسی در نظریه فرمالیست های روس است. در یک تعریف گسترده، آشنایی زدایی عبارت است از تمامی شگردها و فنونی که نویسنده یا شاعر از آنها بهره می برد تا جهان متن را به چشم مخاطبان خود بیگانه بنمایاند.یکی از روشهای مهم آشنایی زدایی، هنجار گریزی یا خروج آگاهانه از زبان معیار است. در غزلیات شمس انواع مختلفی از هنجارگریزی مورد استفاده قرار گرفته که عبارتند از:هنجارگریزی معنایی، هنجارگریزی واژگانی و هنجارگریزی زمانی.