دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1386 | دوره:58 | شماره:182 |تعداد مقالات:13

سفرنامه های سیاحان اروپایی که در قرن هفدهم میلادی به ایران آمدند، از جهت تعداد و سودمندی مطالبشان بسیار مشهورند؛ از آن جمله، سفرنامه الئاریوس است. مولف، فردی تحصیل کرده بود و در دانشگاه لایپزیک زبان لاتین تدریس می کرد. از این رو در تدوین مطالب تنها به مشاهدات خود اکتفا نکرده بلکه شیوه تحقیق و تتبع را بکار گرفته است. مطالب سفرنامه بر جنبه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و سیاسی احتوا دارد. این شمول، امتیاز دیگری برای این کتاب محسوب می شود.

در سالهای پایانی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، خلیج فارس تا سال 1907 م. خلیج فارس صحنه رقابت قدرتهای بزرگ اروپایی به ویژه روسیه و انگلستان گردید. از دهه 1860 م.، روسیه، رقیب انگلستان، در سراسر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با پیشروی به سوی آسیای مرکزی، هند را مورد تهدید قرار می داد. در اوایل قرن بیستم تهدید نظامی روسیه نه تنها از مرزهای شمال غربی هند، سیستان و بلوچستان بلکه از طریق دریا نیز بود و آن، زمانی اتفاق افتاد که کشتی های جنگی و تجاری روسیه در اقیانوس هند و خلیج فارس پدیدار شدند. این در شرایطی بود که از دهه 1860 م. بهبود سیستم ارتباطی از جمله راه اندازی کابل دریایی خلیج فارس و به کارگیری کشتی های بخار و باز شدن کانال سوئز بر نفوذ سیاسی و تجاری انگلستان در خلیج فارس افزوده بود. این رقابتها زمانی به اوج خود رسید که هر دو قدرت در صدد ایجاد پایگاه دریایی در خلیج فارس برآمدند.

دوره غیبت در تاریخ حیات شیعه نقطه عطفی به شمار می آید چرا که جامعه شیعه را دچار حیرت ساخت. یکی از مسایل مستحدثه برای جامعه شیعی چگونگی ارتباط و همکاری با حکومت های مستقر بود که از نظر کلامی، غاصب و جایر تلقی می شدند. این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش برآمده که فقیهان شیعه دوره آل بویه در ارتباط با این مساله جدید چگونه می اندیشیدند؟ چگونه رفتار می کردند؟ مبانی سیاسی، فکری و رفتاری آنها کدام است؟ در پاسخ به این پرسش ها فقیهان در عین غصبی دانستن حکومت های مستقر، برای بیرون رفت از بحران مبتلا به جامعه شیعی به همسازگری و همکاری روی آوردند. از این رو، با بهره گیری از متون مختلف، فقیهان به دو دسته معتقدان به «همکاری محدود مشروط» و «همکاری مبسوط مشروط» تقسیم شده اند.

مقاله حاضر مبین گزارش شمس الدین بیگ (سفیر عثمانی) از تحولات مشروطه خواهی در ایران است. وی به مدت سیزده سال (1326-1313 هـ.ق.) مقام سفارت کبرای دولت عثمانی را در ایران داشته و هم چنین به مدت چند سال، برخوردار از مقام «مقدمه السفرا» بوده است. همین موضوع، نشان دهنده جایگاه بالای او در نزد سفرای کشورهای دیگر و دستگاه حاکمه قاجاری می باشد. او در این گزارش در مقام شاهد و ناظری بیرونی، تحلیل و برداشت خود از تحولات و جریان های مشروطه خواهی را برای دولت متبوع خود (عثمانی) ارایه نموده است. اهمیت گزارش حاضر در این است که موضع رسمی دولت عثمانی - از زبان یکی از کارگزاران با تجربه و فهیم آن - در قبال نهضت مشروطه ایران، اقدامات دول اروپایی به ویژه انگلیس و روسیه در این زمینه و همین طور عواقب و پیامدهای احتمالی پیروزی یا شکست مشروطه خواهان آشکار می شود.

در مقاله حاضر کوشش شده است که با تاکید بر دو متغیر مستقل «قدرت سیاسی» و «جامعه مدنی» برای مطالعه ساختار مطبوعات مدلی عرضه شود. به اعتقاد نگارنده، این دو متغیر مستقل که به وسیله دو عامل «فرهنگ سیاسی نخبگان» و «دستگاههای حل و فصل تعارضهای اجتماعی» نیز تمدید یا تقویت می شوند، ساختار توسعه یافته یا توسعه نیافته مطبوعات را در ایران شکل می دهند.

این مقاله دیدگاه های طالبوف را درباره وجوه گوناگون تمدن جدید غرب، آزادی، دموکراسی، علم و تعلیم و تربیت و استعمار، به کوتاهی بررسی می کند. چگونگی برخورد ایرانیان با تمدن غربی و پیدایش فرنگی مآبی یا غربزدگی نیز مبحثی است که دیدگاه های طالبوف پیرامون آن به کوتاهی مورد اشاره قرار گرفته است. با این هدف که نقش و جایگاه و تاثیر او در پیدایش «گفتمان غربزدگی» در ایران قرن بیستم معین و شناخته گردد.

تاریخ نگاری محلی، سومین گونه مشهور تاریخ نویسی پس از تواریخ سلسله ای و عمومی است. هر ایالت و شهری به فراخور اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کم و بیش دارای یک دو اثر و یا بیشتر، تاریخ محلی است. در این حالت، ایالت وسیع کرمان که حد فاصل بین فارس و خراسان است، از تاریخ نگاری محلی نسبتا غنی برخوردار است و چنانچه تاریخ نگاری محلی آن را با سایر ایالات مقایسه نماییم، پس از خراسان و ایالات ساحل بحر خزر رویکرد سیاسی و نظامی دارد؛ چرا که ارتباط مستقیمی بین اعتلا و زوال حاکمیت محلی آن سامان و تاریخ نگاری محلی آن وجود دارد. مشهورترین مورخ محلی و حتی به نوعی پدر تاریخ نویسی ایالت کرمان افضل الدین کرمانی (متوفای اوایل قرن هفتم هجری قمری) است که با تالیف سه اثر، نخستین تاریخ نویسی محلی این ایالت را رقم زد. پس از آن سنت تاریخ نویسی محلی این سامان هیچ گاه از تکاپو باز نایستاد و همچنان تالیفات چندی درباره تاریخ این منطقه تحریر شد.

ایرانیان از دیرباز با آیین مسیحیت آشنایی ها و تعاملاتی داشته اند. این دین در پاره ای از برهه های تاریخ، در بخشهایی از ایران نیز گسترش یافته بود. اما مسیحیت در طول تاریخ یکسان باقی نماند و در سرزمینهای مختلف، صورتبندی های گوناگونی به خود گرفت و به فرقه های مختلف تقسیم شد. صورتهای اروپایی مسیحیت با گونه های رایج آن در ایران و سرزمینهای همسایه متفاوت بود. در درازای نزدیک به هزار سال، به تدریج، سه فرقه کاتولیک، ارتدکس و پروتستان به همراه شعباتشان به عنوان اصلی ترین بخشهای مسیحیت اروپایی پا گرفتند. دراین پژوهش کوشش شده است تا میزان آگاهی ایرانیان روزگار صفوی به این صورتبندی، به ویژه نخستین آشناییهای ایرانیان با نهضت و فرقه پروتستان که همزمان با دوران صفویه شکل گرفت، بررسی شود.

تاریخ سیستان از دیرباز در تاریخ ملی ایران و حتی عالم اسلامی، جایگاهی ویژه داشته است. در روزگاران پس از اسلام، تاریخ سیستان در عصر صفاریان به مثابه کانون تاریخ ایران جلوه گر شد. پس از زوال دولت صفاری، رشته ای از ملوک سیستانی با عنوان ملوک نیمروز در شرق ایران حکومت داشتند که به هنگام حضور سلسله های تمرکزگرا، در پیوند با آنان و در هنگام کم رنگ شدن قدرت مرکزی به مثابه دودمان مستقل محلی، بر قلمرویی پهناور در شرق ایران فرمانروا بودند. با فرمانروایی صفویان روند دعاوی سلسله ای این ملوک با تحولات سیاسی دولت صفوی پیوند خورد اما پس از سقوط اصفهان، ملوک نیمروز در صدد احیای پادشاهی قدیم شرق ایرن برآمدند که ملک محمود سیستانی و تکاپوهای او را می توان نقطه اوج این رویداد به شمار آورد. پس از قتل ملک محمود سیستانی، اطلاعات وقایع نگارها درباره سرنوشت ملوک نیمروز بسیار اندک است. اینک و در پرتو استفاده از نسخه خطی ناشناخته شجره الملوک می توان تصویری جدیدتر از تحولات سیاسی سیستان در سالهای پس از سقوط صفویان تا صدر دوره قاجار عرضه کرد. وظیفه اصلی پژوهش کنونی، بررسی ارزش اطلاعات منابع تاریخ نویسی این دوره و نشان دادن اهمیت اطلاعات شجره الملوک درباره خاندان کیانی سیستان است.

نظام سیاسی اسلام با رحلت پیامبر (ص) دچار چالشی بنیادین شد؛ به رغم تلاشی که از سوی صحابه پیامبر خصوصا حضرت علی (ع) به منظور حفظ و تداوم آن صورت گرفت، با دگرگونی بسیاری روبرو گردید. آرای فقهی و حکومتی که از سوی اندیشمندان اسلامی خصوصا اهل سنت درباره خلافت و حکومت به خصوص از قرن سوم به بعد ارایه شده، در واقع مجموعه ای است از رخدادهای تاریخی صدر اسلام و تاثیرات بسیاری که جامعه اسلامی در برخورد با فرهنگ ها و تمدن ها با آن مواجه شد. اهل سنت به این دلیل که پس از رحلت پیامبر اسلام تا دوره جدید، همواره در مقاطع و مناطق مختلف دارای حکومت بوده اند، از فقه حکومتی غنی و گسترده تری نسبت به فقه حکومتی شیعه برخوردارند. اهل سنت به طور مستقل؛ منابع بسیاری را به فقه حکومتی اختصاص داده اند. بررسی نظریات فقهی متقدمین اهل سنت و جماعت، کمک شایانی به فهم این تئوری در سده نخستین اسلام و درک عمیق تری از رخدادهای تاریخ اسلام خواهد کرد که در این مقاله به اجمال به آن پرداخته شده است.

ملوک هرموز در تاریخ ایران، از امرای حکومت های محلی محسوب می شوند که بین قرن ششم تا دوازدهم هجری در سواحل و جزایر خلیج فارس فعالیت چشمگیری داشتند. منشا نژادی بنیان گذار این سلسله، محمد درم کو، چندان روشن نیست و در مطالعات و تحقیقات پیرامون خلیج فارس به آن توجه کمتری شده است؛ به رغم گسترش قدرت امرای محلی هرموز مناطق عمده ای از سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس و حضور فعال عناصر نژادی مختلف ایرانی، عرب، هندی و آفریقایی در دربار آنان در مطالعات و تحقیقات منتشر شده توجه کمتری به مساله منشا نژادی و ماهیت فرهنگی آنان شده است. در این مقاله سعی شده با بازنگری در منابع اصلی تاریخی و ادبی دوره های مختلف و بررسی محتوایی آنها به مساله منشا نژادی ملوک هرموز پرداخته شود.