محیط شناسی
سال:1381 | دوره:28 | شماره:30 |تعداد مقالات:21

بدون شک توسعه و تحولات صنعتی امکانات رفاهی بسیاری را در اختیار انسان قرار داده است، ولی مشکلات اجتماعی و زیست محیطی گوناگون نیز به موازات آن برای آدمی فراهم آمده است. غالبا این مشکلات ناشی از خود توسعه و یا تکنولوژی نبوده، بلکه مشکلات زیست محیطی به دنبال عدم توجه به نتایج جانبی و کاربرد نادرست صنعت و تکنولوژی ایجاد شده است. حاشیه جنوبی دریای خزر به دلیل جذابیت اکوسیستم های آن و با توجه به دارا بودن شرایط بسیار مناسب، در طیفی وسیع، تغییرات چشم گیری را در کاربری اراضی (جنگل، مرتع، آب بندان و…) تحت عنوان توسعه در خود داشته است. از آنجا که توسعه عجولانه و بدون ارزیابی دقیق زیست محیطی می تواند اثرات نامطلوبی بر محیط زیست و رفاه انسانهای وابسته به آن داشته باشد، مطالعه حاضر در کرانه های جنوبی دریای خزر با کاربرد مدل تخریب محیط زیست و تعیین میزان آسیب پذیری اکولوژیک با استفاده از روش عینی آسیب پذیری به منظور ارزیابی اثرات توسعه و ارایه مدل صورت پذیرفت. از آنجا که مشکلات بلند مدت زیست محیطی را نمی توان به مدد فنآوری (تکنولوژی) سریعا حل نمود، با درک همبستگی بین حفاظت و توسعه، اهمیت و ضرورت ارزیابی های زیست محیطی به منظور دستیابی به توسعه پایدار یادآور می شود.

تا قبل از سال 1373 ارزیابی زیست محیطی سدها اجباری نبود. سد شهید رجایی واقع در استان مازندران از جمله سدهایی است که مرحله مطالعات آن قبل از این تاریخ تمام شده بود و لذا هیچگونه ارزیابی زیست محیطی برای آن انجام نگرفته بود. هدف از این تحقیق بررسی آثار زیست محیطی سد ساخته شده شهید رجایی و ارایه راهکارهایی جهت کاهش این آثار بود. برای رسیدن به این هدف اطلاعاتی درباره ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و اجتماعی ـ اقتصادی منطقه پیرامون سد گردآوری گردید. در این مطالعه یک سیاهه از ریز فعالیتهای انجام شده در حین ساخت سد نیز تهیه شد. سپس با استفاده از روش ماتریس (ماتریس لئوپولد) آثار این فعالیتها کمی گردید. آنگاه بر اساس نتایج به دست آمده برای گزینه های مختلف تجزیه و تحلیل انجام شد. در نهایت بر اساس تجزیه و تحلیلهای انجام شده پیشنهاداتی جهت بهسازی و کاهش آثار سو احداث این سد، ارایه گردید.

با شروع هزاره سوم، تخمین زده می شود که تقریبا نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری سکونت یافته باشند، یعنی جاهایی که بیشترین منابع را مصرف و بیشترین ضایعات و آلودگیها را تولید می کنند. از سالهای 1970 به بعد در مورد اینکه الگوهای فعلی و رایج توسعه از یکسو، و رفتار و عملکرد انسان شهری از سوی دیگر، باعث بروز مشکلات زیست محیطی و اکولوژیک مانند افزایش گرمای زمین و گازهای گلخانه ای، کاهش لایه اوزون، بارش بارانهای اسیدی و دگرگونیهای زیستی شده است یک توافق نظر کلی وجود دارد. به همین جهت کنفرانس ریو در سال 1992 با صدور قطعنامه زمین به این نتیجه رسید که چنین الگوی توسعه ای در دراز مدت و بدون تغییرات اساسی، پایدار نخواهد ماند و تغییرات عمده و چرخش در جهت های فعلی باید در جهت رسیدن به توسعه پایدار صورت بگیرد. در این میان نقش شهر و نواحی شهری به طور مستقیم و شهر سازی و ساخت فیزیکی آن به طور غیر مستقیم و سهم آنها در ناپایداری موجود ، به سرعت، توجه جدی محافل علمی و حکومتی و سیاستگزاران را به خود جلب کرده است. توصیه ها بر این است که شهرها باید به عنوان نقاط و کانونهای اصلی برای حل مشکلات جهانی و دستیابی به توسعه پایدار مورد نظر و استفاده قرار گیرند. اما برخی ابهامها و جدلهای تئوریک در مفهوم و چگونگی دستیابی به پایداری شهری وجود دارد. این ابهامها و تضاهای تئوریک می توانند به عنوان خطر بالقوه و یا مانع اساسی در مسیر تحقق توسعه پایدار عمل کنند.هدف این تحقیق، در نتیجه، جستجوی ریشه های تئوری های زیست محیطی و شرایط اجتماعی اقتصادی که نهایتا منجر به شکل گیری بینش توسعه پایدار گردید می باشد. جستجوی متون علمی و ادبیات تحقیق منجر به دریافت دو تئوری مسلط و عمده در فلسفه اکولوژیک تحت عنوانهای: اکوسنتریسم (طبیعت محوری) و تکنوسنتریسم (فن محوری) شد. این دو بینش در شکل گیری تئوری های بعدی شهرسازی تاثیر زیادی داشته اند. این تحقیق تلاش دارد تا ریشه های تئوری های معاصر شهر سازی را بر اساس بینش های زیست محیطی و در روشنایی زمینه های اجتماعی ـ اقتصادی آنها مورد ارزیابی قرار دهد تا بستر مناسبی برای درک بهتر و ارزشیابی و قضاوت آنها، هنگامی که در حوزه های شهر سازی و برنامه ریزی های محیطی بکار گرفته می شوند، را فراهم کرده باشد.

تخریب منابع طبیعی در مناطق خشک یکی از مهمترین فرآیندهای بیابان زایی است که در مدل های مختلف بیابان زایی به صورتهای متفاوت به آن توجه شده است. یکی از مهمترین این روشها، روش F.A.O.UNEP می باشد که یکی از کاملترین و جامع ترین روشهای مبارزه با پدیده بیابان زایی است که برای از بین بردن بیابان زایی در جهان ارایه شده است (FAO- UNEP,1984) ولی طبق تجزیه و تحلیلی که بر روی این روش صورت گرفت، این روش نیز به نوبه خود دارای نواقصی است که از جمله نواقص بارز آن، نادیده گرفتن شرایط خاص بیومهای منطقه خاورمیانه از جمله ایران می باشد، به طوریکه به مواردی مانند خشکسالی و ترسالی، شدت و مدت بارندگی (پراکندگی بارندگی) و افت سطح آب زیرزمینی اشاره نکرده است که جای تامل دارد. روش دیگری که برای ارزیابی شدید پدیده بیابان زایی ارایه گردیده است، روش طبقه بندی نوع و شدت بیابان زایی اراضی در ایران (ICD) می باشد که در این روش به علت منطقه ای بودن به شرایط خاص بیومهای منطقه توجه زیادی شده است. این روش، مسایل تخریب منابع آب از جمله افت سفره آب زیرزمینی را در نظر گرفته است. ولی مطابق تجزیه و تحلیلی که بر روی روش حاضر صورت گرفت، این روش هم به نوبه خود دارای اشکلاتی می باشد که از جمله آنها کوچک مقیاس بودن (1:250000) است که در نتیجه معیارهای ارزیابی پدیده بیابان زایی بیشتر به صورت کلی و کیفی بوده اند. با توجه به تجزیه و تحلیلی که بر روی روشهای موجود انجام گرفت و همچنین عاملها و معیارهای موجود در منطقه، مدلی برای ارزیابی تخریب منابع آب منطقه ارایه گردید. در نتیجه از کل مساحت منطقه مورد مطالعه (616.81 کیلومتر مربع)، حدود 286.63 کیلومتر مربع(46.46 درصد) دارای شدت تخریب شدید و حدود 330.18 کیلومتر مربع (53.54 درصد) دارای شدت تخریب بسیار شدید می باشند. همانطوری که ملاحظه می گردد اثری از کلاسهای بیابان زایی آرام و متوسط در منطقه دیده نمی شود که این نشان دهنده میزان شدت تخریب منابع آب در منطقه کاشان است.

منطقه حفاظت شده ارسباران، منطقه ای کوهستانی و مرتفع است. این منطقه دارای شکلهای متنوعی از ارتفاعات، دره های عمیق، دامنه های بلند و پرشیب، اراضی جنگلی و مراتع کوهستانی است. علاوه بر سیمای طبیعی منطقه، قسمتهایی از آن تحت تاثیر فعالیتهای دامداری و کشاورزی، طبیعت دگرگون یافته داشته و در نتیجه جنگلها و مراتع تنک و اراضی مزروعی و روستا، بخشهای تغییر شکل یافته منطقه را تشکیل می دهند. پوشش گیاهی نسبت به کمربندهای ارتفاعی و میزان بارندگی، سیمای متفاوتی پیدا می کند و تنوع گونه های گیاهی زیاد بوده که حدود 775 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است. این منطقه از نظر تنوع گونه های حیات وحش به ویژه در ارتباط با گونه های معرف قفقاز و کوههای پوشیده از جنگلها و درختزارهای اروپا بسیار غنی است. غنای طبیعی این منطقه از نظر حیات وحش آن را به زیستگاه با ارزشی در میان شبکه مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل کرده است.تبدیل اراضی جنگلی به زمینهای زراعی، قطع درختان جهت مصارف سوخت، دامداری متحرک و تخلف در شکار از فعالیتهای تخریبی منطقه بشمار می روند.در فرآیند آمایش سرزمین منطقه، منابع اکولوژیکی شناسایی شدند، سپس تجزیه و تحلیل و جمع بندی گردیدند و در نتیجه آن 365 اکوسیستم خرد مشخص گردید. سپس از نظر توان اکولوژیکی برای استفاده های کشت و کار، جنگلداری، مرتعداری، توریسم گسترده و حفاظت ارزیابی شدند و با تلفیق توان اکولوژیکی و نیاز اقتصادی ـ اجتماعی سرزمین، منطقه آمایش گردید. در نتیجه از کل مساحت منطقه (78580 هکتار) 3.84 درصد به زراعت آبی، 0.41 درصد به زراعت دیم، 6.37 درصد به مرتعداری، 15.30 درصد به جنگل اجتماعی، 5.35 درصد به جنگل حمایتی، 3.37 درصد به توریسم گسترده و 65.36 درصد به حفاظت تعلق گرفت.

دره ها به عنوان یکی از عناصر ساختاری سرزمین (کریدورهای اکولوژیک و یا لکه های زیستگاه) در ارایه ارزشها و خدمات زیست محیطی به بسترهای همجوار خود و به شهر نقش موثری دارند. تهران دارای موقعیت جغرافیایی و اکولوژیک خاصی است که ناشی از همجواری دامنه های البرز و حضور دره های کوهستانی می باشد. دره ها که از دامنه کوه سرچشمه می گیرند علاوه بر تصفیه هوا، تامین آب، مقر بهره برداری، جهت استقرار فعالیتهای شهری و همچنین منظر نمادین شهر تهران به حساب می آیند.با قبول اینکه سرزمین از واحدهای مختلفی به ترتیب از اکوتوپ ها و فیزیوتوپها تشکیل شده است که هر واحد در واقع دارای شرایط زیست محیطی خاص خود بوده و دانه بندی ساختار سرزمین را تشکیل می دهد، هر گونه تغییر در کاربری سرزمین موجب تغییر این واحدها و ارتباط میان آنان و در نهایت تغییر ساختار سرزمین می گردد. بنابراین برای جلوگیری از تخریب این واحدهای با ارزش و کارکردی دره ها و بهره وری مناسب از کلیه ویژگی های آنان، ضرورت بررسی مشکلات زیست محیطی این ساختار طبیعی آشکار می گردد. در این پژوهش دره فرحزاد به عنوان یک نمونه مورد مطالعه قرار گرفته است و طی مطالعات میدانی و بررسی اسناد و مدارک موجود، علل تخریب این بستر در زمان، و پتانسیل های بالقوه آن در کل مسیل شناسایی و جهت استفاده بهینه از این بسترهای طبیعی درون شهری پیشنهادهایی در دو مقیاس کلان (کل مسیل) و خرد ارایه گردیده است.در پیشنهادهای ارایه شده، کاربری هایی مناسب جهت ایجاد توازن بین فضای شهر و طبیعت و ارتباط انسان و طبیعت مد نظر بوده است که ضمن استفاده شهروندان از این گونه فضاها، هدف اصلی پژوهش را که حفاظت از فضاهای طبیعی درون شهری است را تحقق بخشد و بتواند بهره وری از ارزشها و خدمات زیست محیطی ساختارهای اکولوژیکی چون دره ها را در حدی بهینه میسر نماید.

پژوهشی جهت بررسی عادت گیاه خواری خوک وحشی (Sus scrofa) در بهار و تابستان سال 1376 در پارک ملی گلستان صورت پذیرفت.محتویات معده 23 خوک وحشی شکار شده نشان داده است که در رژیم غذایی گیاهی بهاره و تابستانه این حیوانات گیاهانی از 15 خانواده و 29 جنس حضور داشتند.خانواده های Rosaceae،Graminae  و Cyperaceae به ترتیب با 55.5، 50 و 44.4 درصد بیشترین و خانواده های Orchidaceae  و Betulaceae با 5.5 و 11.1 درصد کمترین تکرار را در بین نمونه های شکارشده فصل بهار داشتند. همچنین خانواده Rosaceae، با 80% و خانواده های Loranthaceae،Cucurbitaceae  و Liliaceae (همگی) با 60% بیشترین تکرار و خانواده های Ulmaceae و Solanaceae با 20% تکرار کمترین حضور را در نمونه های شکارشده تابستان داشتند.

بدنبال افزایش روز افزون جمعیت، کمبود منابع آب و لزوم تصفیه فاضلاب، حجم عظیمی از لجن که محصول جانبی تصفیه فاضلاب است، نیاز به دفع به گونه ای ایمن از نظر زیست محیطی دارد. هدف از ارایه طرح مدیریتی، یافتن روش صحیح دفع یا استفاده سودمندانه از لجن می باشد. لجن حاوی مواد آلی، مواد مغذی، پاتوژنها، فلزات سنگین و PCB ها و غیره است. در رابطه با لجن حاصل از تصفیه خانه شهرک قدس با کاربرد طرح مدیریتی ارایه شده، پس از انجام نمونه برداری وانجام آزمایشهای فیزیکی، شیمیایی و میکروبی بر روی لجن خشک مشخص گردید که لجن حاصله مطابق استانداردها و قوانین EPA امریکا به لحاظ میکروبی، واجد شرایط کلاس B، به لحاظ شیمیایی از نظر فلزات سنگین دارای کیفیتی استثنایی (عالی) و دارای مقادیر قابل توجهی از مواد آلی، مغذی و ریز مغذی است که بیانگر ارزش کودی آن است. با بررسی گزینه های مختلف دفع بهترین گزینه، کاربرد در زمین شناخته شد. بدین منظور باغ مهرشهر کرج با توجه به ویژگیهای محل کاربرد لجن کلاس B انتخاب گردید. با انجام آزمایشهای فیزیکی و شیمیایی بر روی نمونه های جمع آوری شده خاک، نرخ بارگذاری لجن بر مبنای نیتروژن (عامل محدود کننده کاربرد) و مساحت کاربرد لجن محاسبه و با اطلاع از میزان کود مصرفی در این اراضی، مقایسه هزینه ای میان مصرف کود شیمیایی و کاربرد لجن صورت گرفت که در نهایت مقرون به صرفه بودن طرح به اثبات رسید.تهیه چنین طرح مدیریتی برای کلیه تصفیه خانه های در مرحله طراحی و ساخت و یا در حال کار ضروری است، با اجرای آن می توان قوانین و استانداردهای مختص شرایط ایران را برای دفع یا استفاده سودمندانه از لجن وضع نمود.

برای کاهش اصطکاک و خنک کردن در صنایع فلز کاری از امولسیون روغن ـ آب (آب و صابون)، استفاده می شود. پس از استفاده و تولید فاضلاب ناشی از کاربرد امولسیون، امکان دفع مستقیم آن به محیط زیست به دلیل بالا بودن آلودگی آن وجود ندارد. شکست امولسیون و جداسازی روغن از آب، باعث کاهش آلودگی فاز آبدار که حجم اصلی این فاضلاب را تشکیل می دهد شده و امکان تصفیه بیولوژیکی آن مهیا می گردد. تحقیقات حاضر نتایج بررسی تصفیه بیولوژیکی این فاز است.آزمایشات در راکتور ناپیوسته و در دامنه 0.9<S0/X0<10 انجام شده است. بر اساس آزمایشات انجام شده پارامترهای ثابت نرخ رشد ویژه و نرخ تبدیل آلاینده ها به بیومس مشخص گردید. نتایج آزمایشات نشان داد که این فاضلاب قابلیت تجزیه بیولوژیکی داشته و راندمان آن حدود 90 درصد است. مدلسازی نتایج بدست آمده بیانگر تطابق مدل مونود با نتایج آزمایشات تجربی است.

این مقاله به بهانه سال جهانی کوه و با توجه به اهمیت کوهستان در کشورمان ایران تهیه شد. کوهستانها تا گذشته نه چندان دوری به عنوان عارض جغرافیایی مزاحم (سد کننده راه، محل اختفا اشرار و محلی خطرناک) و فاقد امکانات زیست، تولید و توسعه شناخته می شدند. پس از درک اهمیت کوهستان (خدمات، کالا و ارزشهای اکولوژیک و زیست محیطی که برای اهالی دشتها مهیا می نماید) و نیز تخریب شدید محیط زیست کوهستان که به شیوه های غلط بهره برداری گردید، موضوع برنامه ریزی و حمایت از محیط زیست کوهستانی مورد توجه قرار گرفت. پیامدهای سو مربوطه ناشی از عدم شناخت اکولوژی کوه و عدم مشارکت اهالی کوهستانها در تدوین برنامه و طرح توسعه بوده است. لذا اکنون درک می شود که به جز اهمیت شناخت بهتر شرایط زیست محیطی کوهستانها مساله اهمیت دادن و تاکید بر بازسازی اکولوژیک کوهستان به وضوح مشخص شده است. حفاظت تلفیقی (آبخیز داری و گردشگری گسترده و توسعه اقتصادی متناسب با شیوه زیست اهالی کوهستان) به صورتیکه (برای پیشگیری از مهاجرت) هم درآمد و رفاه نسبی اهالی کوهستانی را تضمین کند و هم نقش خدمات رسانی و مکمل کوهستانها - دشتها را تضمین و تشویق نماید روز به روز اهمیت بیشتری می یابد. چنین طرح هایی را توسعه پایدار کوهستانی نامیده اند که حمایت و اجرای آن در سطح جهان همراه با ظرفیت سازی و افزایش آگاهی در مورد اکوسیستم های کوهستانی و جلب مشارکت اهالی در مراحل توسعه (از پشتیبانی تا توسعه پایدار) به عهده سازمان خواربار جهانی سپرده شده است.آنچه در پایان این چکیده شایان ذکر است تاکید بر اهمیت آمایش صحیح سرزمین کوهستانها به ویژه برای کشورمان است. در حقیقت حضور ارتفاعات برف گیر بلند در جوار دشتهای خشک نظامهای همبسته بالا دست ـ پایین دستی را ایجاد نموده که به صورت منطقی (همانطوری که در گذشته سنت ما مرسوم بوده) باید مبنای برنامه ریزیهای منطقه ای (مکانیابی ها برای محل استقرار شهر و روستا، منابع آب توسعه کشاورزی و باغات و غیره …) محسوب گردد. از علل اصلی حصول به این آگاهی حضور منابع آب در ارتفاعات، اراضی حاصلخیز در میان بند و دشتهای دامنه ای است (که خود بارش کافی ندارد) که در آبخیزهای بسته ای که به کویرهای شور در انتهای این آبخیزهای کوچک (جمعا در طی ده کیلومتر) منتهی می گردند بوده است. این پهنه های متنوع اکولوژیک ولی وابسته به هم مجموعا سیستم های همبسته ای را ایجاد می کنند که در محدوده اکولوژیک آن همه چیز به همه چیز مربوط است اگر چه ارتفاعات مرکز ثقل مدیریتی آنست.

بحرانهای زیست محیطی کل نظام طبیعت را تهدید می کنند. تخریب محیط از طریق افزایش مصرف انرژی در جهان، انقراض گونه ها و نابودی جنگلها در حالی صورت می پذیرد که بحث کنونی بسیاریی از کنوانسیونها، مجامع و آژانسهای بین المللی و ملی در سراسر دنیا در زمینه محیط زیست و پایداری است و بسیاری از موافقتنامه های جهانی و تهدات دولتی به ارایه استراتژیها و راهکارهایی در حل مسایل محیطی اختصاص یافته اند. بنابراین این سوال مطرح می شود، در حالیکه الگوهای مناسب تری از پایداری در همه زمینه های مربوط به محیط زیست توصیه می گردد، چگونه است تغییرات قابل توجهی در فرآیندهای حفاظت محیط از جمله تغییر در الگوهای مصرف، تمایل به جایگزینی انرژیهای تجدید پذیر به جای انرژیهای فسیلی، و صرفه جویی در استفاده از منابع به وجود نیامده است؟ اگر چه پاسخ به این سوال می تواند جوابهای ظاهری بسیاری داشته باشد، در بطن آن موضوعی نهفته است که ریشه بسیاری از معضلات زیست محیطی است و آن عدم توجه به ابعاد معنوی در رابطه انسان و محیط است.هدف این مقاله بررسی علل بی توجهی تمدن معاصر به جنبه های معنوی محیط زیست است. علاوه بر آن، نقش دین در سیاستهای محیطی و لزوم شناخت هر چه بیشتر آن در کنترل و حل بحرانهای زیست محیطی را از طریق تبیین رابطه انسان - محیط مورد توجه قرار می دهد. تفاوت ماهوی انسان محوری ادیان الهی با انسان محوری منبعث از فلسفه مدرن، با تمرکز بر جهانبینی اسلام به عنوان مورد خاص مورد اشاره قرار گرفته است.