پژوهش های معماری اسلامی
سال:1402 | دوره:11 | شماره:4 (پیاپی 41) |تعداد مقالات:9

1احداث مدارس، در کشور ایران سابقه­ ی طولانی دارد. شهر اصفهان از جمله کانون­ های معماری ایرانی است که به دارالعلم شرق شهرت دارد و از دوره آل بویه و آل زیار ساخت مدارس علمیه در کنار مساجد آن آغاز شده ­است. اما در گذر زمان، تعدادی از آن­ها از دست رفته ­اند و یا اینکه چهره­ ی آن­ها دچار تغییرگردیده ­است و اطلاعات مدونی از وضعیت فضاهای آن­ها در دسترس نیست. مطالعاتی که پیش از این بر روی مدارس صورت گرفته در چند حوزه تفکیک قابل تفکیک است. بخشی تحلیل کالبدی و کارکردی است، دسته­ ای دیگر گونه­ شناسی و در بخش آخر، مطالعات جنبه­ ی تاریخی دارند. بر اساس مطالعات انجام شده، کمتر پژوهشی را می­ توان در حوزه ­ی مدارس تاریخی مشاهده نمود که ساختار کارکردی فضاهای مدارس را تقسیم بندی نموده باشد. لذا در این مقاله، برای نخستین بار، با بررسی ویژگی­ های کارکردی به تحلیل مدارس تاریخی شهر اصفهان پرداخته ­شده ­است. پژوهش پیش­رو درصدد پاسخ به این پرسش ­ها است که شاخص­ ترین معیارها در پلان مدارس تاریخی شهر اصفهان که در تحلیل کارکردی پلان آن­ها جای می­ گیرند، کدام اند؟ و معیارهای مذکور چگونه در ریزفضاهای این مدارس قابل بررسی است؟ با پاسخ به این پرسش ­ها می­ توان بخشی از هویت معماری مدارس تاریخی شهر اصفهان را بازشناخت و بسیاری از اصول و مفاهیم تکرار شونده معنادار در این کاربری ­ها آشکار نمود. این پژوهش، از لحاظ چیستی به صورت کیفی و بر اساس هدف، بنیادین است. همچنین با رویکرد تحلیلی-توصیفی نمونه­ ها را مطالعه می­ کند. نمونه­ ها به گونه­­ ی هدفمند گزینش شده­ است و متنسب به قرن هشت تا چهارده هجری شمسی و تعداد آن­ها 16 عدد است. جمع ­آوری اطلاعات بر پایه ­ی مطالعات کتابخانه­ ای و میدانی نگارندگان حاصل شده ­است. در طی این پژوهش، معیارهای شاخص تحلیل کارکردی پلان مدارس تاریخی شهر اصفهان مشخص شده­است. این معیارهای شاخص پنج ­گانه که وجوه اشتراک و افتراق در نمونه­ ها را مشخص می ­کند شامل، تنوع فضایی (فضای باز، نیمه ­باز، و بسته)، کاربری­ های موجود در مدارس و عملکردهای بخش­ های مختلف بنا (آموزشی، اقامتی، نیایشی، فرهنگی)، سیرکولاسیون بنا (سیرکولاسیون دستگاه ورودی، دسترسی به حجره ­ها، دسترسی به فضای نیایشی در مدارس دارای فضای نیایشی و گنبدخانه ­ها، و سیرکولاسیون حرکتی در گوشه­ های حیاط مرکزی)، مکان و فرم دستگاه ­پله (الحاق به بنا و محصور در بنا) و در نهایت نوع نظام فضایی (مرکزی-محوری) است. این پنج معیار ایجادکننده ساختار کارکردی و فضایی متفاوت در پلان مدارس این شهر شده­است.

1در دهه ­های اخیر به­دنبال تغییرات در حوزه­ های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، انواع گوناگونی از مسکن شکل گرفته است. در این راستا مسکن اجتماعی به­ عنوان یکی از اشکال پاسخ­گویی به نیاز مسکن می ­باشد. مسکن اجتماعی مسکنی است که با امکان اختلاط نشینی از شکل­ گیری آسیب­ های اجتماعی جلوگیری نموده و موجب انسجام اجتماعی در جامعه می ­گردد. با توجه به آنکه در ایران، طراحی این گونه از مسکن، با نگاهی جامع پیش می­رود، تحقق امر سکونت با رویکردی معناشناسانه، به ­دلیل گسترش روزافزون سکونتگاه ­های بی­ کیفیت در شهرها، ضروری به ­نظر می­رسد تا در چنین سکونتگاه ­هایی بتوان فضاهایی منطبق بر نیازهای انسان را طراحی نمود. هدف مقاله حاضر بازگشت به مفهوم سکونت و تبیین ابعاد پنهان آن در مسکن اجتماعی با رویکردی معناشناختی و به­ منظور دستیابی به سیاست ­های طراحی در جهت ارتقای کیفیت این گونه از مسکن می­باشد. این مقاله با رویکردی کیفی و به روش تحلیل محتوای کیفی و در حوزه معماری انجام شده است. داده ­ها با استفاده از اجماع سه شیوه (مطالعات کتابخانه­ ای، مشاهده، و مصاحبه) جمع ­آوری شده­اند. در ادامه، داده ­های بدست آمده در محیط نرم­ افزار MAXQDA20 تحلیل شده، سپس با استفاده از کدگذاری­، داده ­ها به مفاهیم، مقوله و سپس به ابعاد تبدیل شده­ است. با توجه به مطالعات انجام شده، چهار بعد شامل کالبدی- ساختاری، اجتماعی- فرهنگی، ادراکی- زیباشناختی، و زیست­ محیطی، ابعاد پنهان سکونت در مسکن اجتماعی می­باشند که هر کدام اشاره به معنایی از نیازهای انسان دارند. بدین ­ترتیب زمانی انسان می ­تواند در جایی به مفهوم واقعی، سکنا گزیند که آن مکان فراتر از توجه به بعد کمی، بازنمایی از توجه به ابعاد وجودی او که همانا بعد جسمانی- روحانی، اجتماعی، معنوی، و روانی است، باشد تا همه جنبه­ های نیازهای مختلف او را برطرف نماید.

1محیط پیرامون انسان به عنوان بستر تحقق اعمال، یکی از عواملی است که می تواند بر شک لگیری رفتار وی اثر گذارده و در صورت عدم ایفای نقش مطلوب خویش، قطعه ای از پازل هدایت اخلاقی فرد و به تبع آن اجتماع، مختل خواهد شد. این پژوهش با پاسخ به سوال چیستی ویژگی های کالبدی محیط حامی رفتار اخلاقی، به دنبال ارائه مصادیق کالبدی برای محیط است که بتواند بستر مناسبی برای اعمال اخلاقی، از منظر اندیشه اسلامی آورد. این امر با رویکرد کیفی و روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و مصاحبه با متخصصین به انجام رسیده و حوزه بررسی آن محیط های عمومی است. با بررسی محیط در سه سطح ادراکی، رفتاری، و کالبدی، بعضی از فرامین اخلاقی موجود در منابع دینی در دو سطح ادراکی و رفتاری، تحت عنوان انسان شناسی دینی و جامعه شناسی دینی، شناسایی و عوامل اختلال آفرین در این فرامین ریشه یابی شد و برای جلوگیری از ایجاد آن ها، راهکارهای کالبدی ارائه شد. با تحقق ویژگی های کالبدی ارائه شده از دریچه هر یک از سطوح محیط، می توان امید داشت که محیط، بسترساز امر اخلاقی گردد.

1آب به مثابه ­ی سرچشمه و نماد حیات، ارزشی والا در زندگی بشریت، به ویژه جامعه اسلامی دارد. معهذا در دهه­ های اخیر مشمول بی­ مهری فراوانی شده است. این بی­ مهری، از یک طرف زمینه تهدید زندگی مادی را در سرزمین­ های اسلامی، که غالباً در مناطق کم آب قرار دارند، فراهم آورده است و از طرف دیگر جایگاه کارکردی و نمادین آن در معماری اسلامی-ایرانی را تضعیف نموده است. آب ماده­ای زندگی­ بخش است که نه تنها در بعد حسی و تجربی بشری، وجودی ملموس دارد، بلکه بنا بر حکمت متعالیه با بعد باطنی انسان نیز در ارتباط بوده و در طی مراتب سعادت و کمال همیار اوست. معماری اسلامی که به دلیل غنای محتوایی آن با تجلیات معنوی، قدسی و عرفانی در آمیخته است، آب را چه در عالم ظاهر و چه در عالم باطن خود متجلی می­ نماید. آب در مفهوم باطنی با فضای قدسی معماری در هم آمیخته و در مفهوم ظاهری در حین آمیزش با فضای واقعی موجبات تنظیم و تعدیل شرایط اقلیمی محیط را فراهم می­ آورد. لذا آب یکی از باارزش­ترین، جامع­ترین، و ساختاری­ترین عناصر معماری در جوامع اسلامی می­باشد. آن گونه که می ­توان به استعانت از حرکت جوهری ملاصدرا آب را یکی از هسته ­های نمادین حرکت تکاملی زندگی دانست. در متن قرآن کریم بیش از 63 بار اشکال مختلف شاهد بودن و باشیدن آب تذکر داده شده است. تبلور این فرازهای کمی شهودگونه با تکیه بر مراتب ادراک صدرایی در سه نوع معرفت حسی، خیالی، و عقلی مورد ملاحظه قرار گرفته است. این ملاحظات آن گونه که در چارچوب مفهومی نشان داده شده است، قابلیت تعمیم ارزش ­های جامع حیاتی، قدسی، بیولوژیک، و فناورانه را در معماری و فضای شهری نمودار می­کند. در همین راستا، زیبایی، سرزندگی، زندگی به طور عام، و زندگی در خداگونگی یافته ­های نهایی سنجش کارآمدی آب در معماری اسلامی است.

1در سه دهه ی اخیر مطالعات گسترده ای در فرآیند طراحی صورت گرفته است و در برخی از آن ها، مطالعات میان رشته ای با نگاهی روان شناسانه یا فلسفی به این فرآیند دیده می شود. در ایران هم نمونه های اندکی از نگاه فلسفی به فرآیند طراحی وجود دارد. یکی از نگرش های مهم در نگرش های جهانی و ایرانی که ریشه ی فلسفی قوی نیز در اندیشه ی غربی دارد؛ نگرش دوگانه گرا و فرآیند تکامل طرح از طریق نوسان دوگانه هاست. این تحقیق با مبنا قراردادن فلسفه ی صدرایی سعی دارد تأثیر این فلسفه را در تعریف این فرآیند روشن نماید. هدف این تحقیق کاربردی است و قصد دارد نتایجی سازگار با مبانی فلسفی؛ و امیدبخش برای بهره ی بیش ترْ طراحانه؛ در اختیار طراحان قرار دهد. روش تحقیق استدلالی- تحلیلی بر مبنای قواعد فلسفی است که ابتدا مروری بر فرآیندهای طراحی معماری موجود و استخراج مؤلفه های مربوطه داشته و بعد از آن طی بررسی و قیاس های بدست آمده از فرآیندهای موجود، دوگانه های نهفته در دل نظریات مختلف نیز استخراج گشته اند که عبارتند از: «شناخت ضمنی- شناخت علمی»؛ «ناخودآگاهی- خودآگاهی»؛ «واگرایی- همگرایی»؛ «جعبه سیاه- جعبه شفاف»؛ و «نظریه های هنجاری- اثباتی»؛ که هرکدام نقش مهمی در ایجاد میدان لازم جهت شکل گیری فرآیند طراحی دارند. این دوگانه ها تحت نظریه های فلسفی ساختارگرایی یا ساختارشکنی و با ریشه ی کهن ترِ دیالکتیک هگلی شکل گرفته اند و گاه نگاه های روان شناسانه ی عمیق همچون «خودآگاه» و «ناخودآگاه» هم در آن نقش دارند. پژوهش حاضر همه ی دوگانه ها را تحت لوای دو مؤلفه ی عام تر، با تعبیرِ زایش توأمِ «جزء و کل» از درون یکدیگر برخواسته از قاعده ی بسیط الحقیقه ی صدرایی، تعریف می کند. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که این دوگانه ماحصل تجارب نسل اول و سوم فرآیند طراحی اند و هر شقِّ آن در مقطعی از مقاطع مختلف طراحی کاربرد داشته و لذا می توان از هر دو توأمان در فرآیند طراحی و شکل گیری طرح بهره برد. بر این اساس، هر مؤلفه ی معماری در هر بخش از مراحل طراحی، از دو جنبه ی متفاوت قابل بررسی و شناخت می شود و در راستای هدف این پژوهش می تواند بر فرآیندهای طراحی معماری کنونی مؤثر باشد: 1. از آن جنبه که جزء بوده، به خود نگریسته، تَعَیُّن یافته و در کثرت است؛ 2. از آن جنبه که کل بوده، به بسیط خود (ورای خود) نظر افکنده و به وحدت می گراید. نوآوری این تحقیق، مسیریابیِ تعریفِ «کل از دل جزء» و «جزء از دل کل» است که به نظر می رسد می تواند مسیرهای لازم و ارزشمندی برای فرآیند طراحی ایجاد نماید که نویدبخش نگاه جامع بین سه نسل قبل از فرآیند طراحی معماری؛ و تعریف گر نسل چهارم باشد.

1درک، فهم و دریافت های حسی انسان از دلالت های معمارانه، با دور و نزدیک شدن نسبت به آثار معماری دستخوش تغییر می شود. پرداختن به این موضوع در معماری زیارتی به دلیل اهمیت پاسخ های احساسی در فواصل مختلف امری ضروری است. پرسش های تحقیق این است که 1. تغییر مقیاس چه تأثیری در بروز و افول دلالت های معماری زیارتی مانند «ابهت» و «صمیمیت» دارد؟ 2. پاسخ های احساسی افراد در مراحل مختلف تقرب به بنای زیارتی دستخوش چه تغییراتی می شود؟ بر این اساس هدف این پژوهش بررسی دو دلالت ابهت و صمیمیت در بناهای زیارتی و نحوه قضاوت آن توسط بازدیدکننده در فواصل مختلف بنا است. در این پژوهش رویکرد ترکیبی انتخاب گردید و از رهیافت تحلیل محتوای کیفی و سپس تحلیل عاملی اکتشافی در نرم افزار SPSS و تحلیل عاملی تأییدی در نرم افزار AMOS بهره گرفته شد. به این منظور، متغیر «فاصلۀ» فرد به عنوان متغیر مستقل و «صمیمیت» و «ابهت» به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شدند. با توجه به دشواری های سنجش حین حرکت، این بررسی از طریق پرسشنامه محقق ساخت و اعمال تغییراتی در مقیاس بنا، شبیه سازی شد. 19 گویه در پرسشنامه ، با استفاده از روش دستکاری هدفمند در اختیار 229 نفر از آزمودنی ها قرار داده شد. تحلیل عاملی اکتشافی منجر به کشف 4 مؤلفه شد که در ادامه با تحلیل عاملی تأییدی، مورد اثبات قرار گرفت. بارهای عاملی استاندارد مربوط به گویه های هر عامل بیشتر از 4/0 می­باشند. همه گویه ها در عامل خود معنی­دار و اثربخش هستند. یافته های پژوهش بیانگر وجود ارتباط معنی داری میان رؤیت و ابهت از یک سو و مرکز و صمیمیت از سوی دیگر می باشد. همچنین با تغییر مقیاس در یک بازۀ مطلوب از «دورمقیاسی» تا «هم مقیاسی» ترجیح فرد از ابهت به سمت صمیمیت دچار استحاله می شود. برخلاف رابطۀ مستقیم رؤیت و ابهت، هم مقیاسی و صمیمیت از چنین ریتم ثابت و هم نوایی برخوردار نیست و مطالعات نشان می دهد نزدیکی بیش از حد به امر مقدس، برای زائر خاصیت اجتنابی دارد.

1بحث مسکن دارای ابعاد فراتر از معنای فقط سرپناه می باشد که از این ابعاد، بعد اجتماعی به عنوان سنجه رشد هر جامعه محسوب می شود. یکی از عوامل بعد اجتماعی، میزان و چگونگی تعاملات اجتماعی در میان ساکنین آن جامعه است. با این حال در ساخت های جدید کمتر به بعد اجتماعی توجه می شود. با مطالعه در این حوزه اهمیت اختصاص فضای مناسب برای تعامل ساکنین مجموعه به خصوص فضای باز و نیمه باز مشخص می شود. هدف این پژوهش استخراج و شناسایی معیارهای فضای باز و  نیمه باز در واحد همسایگی موثر بر تعاملات اجتماعی است. در این پژوهش در گام مرور ادبیات با روش توصیفی-تحلیلی معیارهای پر تکرار با ظرفیت اثرگذاری بالا که تواماً فضای باز و نیمه باز و تعاملات اجتماعی را مد نظر قرار داده بودند شناسایی شدند. سپس با استفاده از روش استقلال منطقی معیارهایی که جداگانه در تعاملات و یا فضای نیمه باز وجود دارد بررسی و اشتراکات آنها گرفته شد که به عنوان معیارهای جدید شناسایی شده و فراوانی تمامی معیارهای از طریق تحلیل محتوا به دست آمد. سپس با استفاده از تکنیک آنتروپی شانون وزن تمامی معیارها به دست آمد. یافته ها نشان می دهد معیار های با اولویت به ترتیب عبارتند از دسترسی به فضاهای جمعی، تعریف بدنه ها و هویت جداره ها، فضای توقف و تفکر و تجمع، سلسله مراتب میان عناصر و فضاها، سهولت دسترسی، معیار تأمین قلمرو فضایی مربوط به معیارهای جدید شناسایی شده است که جزو مولفه ها با وزن بالاتر است.

1در آیات شریف قرآنی و سنت پیامبر(ص) و ائمه اطهار(س) به مکان های عبادت، آموزش، و سکنی اشارات متعدد شده است. از طرفی متون دینی به نور و مفاهیم آن بسیار پرداخته اند. معماری نیز از دیرباز، تجلیگاه احساسات ناب بشری و بستر تحقق کمالات متعالی انسان بوده است. با توجه به جایگاه و مفهوم نور، این مقاله با هدف پاسخ به این سوال که معماری اسلامی در یک الگوی تلفیقی چگونه پاسخگوی دستیابی به نور روز بوده و چگونه می توان از تکنیک های آن در معماری معاصر بهره گرفت؟ به بررسی نور روز از طریق سنجش سه شاخص شدت روشنایی، فاکتور نور روز، و عمق نفوذ در یکی از بی بدیل ترین الگوی تلفیقی سه کاربری مسجد- مدرسه- مسکن، حوزه علمیه سنتی منصوره شیراز پرداخته است. به دلیل ساعات کمتر حضور خورشید در آسمان زمان سنجش نور روز در اعتدال زمستانی، روز اول دی ماه از ساعت 8 تا 17 درنظر گرفته شده است. داده های شاخص ها به ترتیب به روش های اندازه گیری (دستگاه لوکس متر)، محاسبات عددی (فرمول اولگی) و محاسبات هندسی در سه کاربری عبادتگاه، مدرس، و حجره در جهت انتخابی یکسان جنوب شرقی جمع آوری و داده ها به دو روش کمی مقایسه ی تطبیقی با استاندارد لیید و انجمن روشنایی و نورپردازی ایران و روش کیفی تحلیل شد. نتایج حاکی از پاسخگویی مطلوب معماری اسلامی- ایرانی در بهره گیری نور روز با تکنیک های مختلف در فضاهای مورد مطالعه طی بازه زمانی عملکردی می باشد. شدت روشنایی در مدرس مابین 200 تا 500 لوکس و در حجره مابین 150 تا 500 لوکس با استانداردهای مطروحه منطبق است. فاکتور نور روز در مدرس بین 2 تا 5 درصد و در حجره تا 11 صبح منطبق با استاندارد است. اما شدت روشنایی و فاکتور نور روز در مسجد فاقد استاندارد است و در مطاعات آتی نیاز به بررسی و تدوین دارد.

1این مقاله آغازی برای ارائه سلسه مقالاتی، در ارزیابی آثار معماری ایران و جهان از منظر اسلامی است، برای تألیف کتابی در این مورد. ایتدا مقالۀ حاضر به موضوع تأثیر انحرافات فرهنگ ها بر معماری معابد و نیایشگاه​ها از منظر اسلامی می پردازد. بعد از مقدمه​ای در مورد دو نوع مکتب الهی و غیرالهی، دلایل و مجوز ارزیابی آثار معماری جهان را از منظر فرهنگ اسلامی توضیح می دهد. سپس مفهوم نیایش «حقیقی، تکوینی، تکاملی، و اختیاری» را توضیح داده و بر مبنای آن «نیایشگاه مناسب و مطلوب» را تشریح می نماید. در ادامه عناصر معناپذیرتر در معماری نظیر «ایده های فضایی و هندسی– تزئینات مناسب و نامناسب، سبک معناگرایی و نمادگرایی، رابطه نیایشگاه با زمینه ​های فرهنگی و اقلیمی» تشریح می شوند. در ارزیابی مساجد اصیل دوران اسلامی ایران مصادیقی نظیر «تبدیل آتشکده چهارطاقی به مسجدایزدخواست، مسجد جمعه اصفهان، مسجد امام اصفهان» به عنوان نمونه مطرح می شوند. در مورد مساجد غیراصیل و بدعت آمیز قبل و بعد از انقلاب اسلامی، مصادیقی نظیر «مسجد الجواد، مسجد دانشگاه تهران، مسجد الغدیر، نمازخانه موزه فرش تهران، مسجد ولیعصر در جنوب پارک دانشجو «طرح قدیم و جدید آن»، و «مصلی تهران» مورد ارزیابی قرار می گیرد. روش تحقیق در این مقاله «کل نگری و همه جانبه ​نگری» از منظر منابع و مبانی اسلامی است؛ بنابراین رویکرد آن هم کیفی است و هم کمّی؛ و رابطه ایده با پدیده را علت و معلولی می داند. منابع خطاناپذیر آن «قرآن و سنت معصومین(س)» و منابع خطاپذیر آن «عقل فردی و اجماع خبر​گان» است. اثبات گزاره های «عقلی» آن «استدلال منطقی» و گزاره های «نقلی» آن «تفسیری» از منابع معتبر است. نتایج این تحقیق کاملاَ نشان می دهد که «انحرافات اعتقادی و فرهنگی» چگونه بر «عملکردهای نیایشگران، رفتار و مراسم آنها و در نهایت در شاکله جزئی و کلی نیایشگاه» تأثیرات نامناسب و نامطلوب می گذارد.