متن پژوهی ادبی
سال:1404 | دوره:29 | شماره:103 |تعداد مقالات:10

ایران از جمله کهن ترین و متمدن ترین کشورهای جهان به شمار می آید؛ سرزمینی با فرهنگی پویا و تمدنی پایدار که هزاران سال بی وقفه استمرار یافته است. داستان نویسی مکتوب یکی از جلوه های شاخص تمدن های باستانی است که پیشینۀ آن در ایران به حدود سه هزار سال پیش بازمی گردد. این مقاله به بررسی الگوهای روایت در ادبیات کلاسیک فارسی می پردازد. شیوه های روایت در این حوزه را می توان در پنج الگوی کلی دسته بندی کرد: الگوی تکرارشونده، الگوی دانه های مروارید بر بشقاب، الگوی رشتۀ مروارید (گردنبند مروارید)، الگوی خوشۀ انگور، و الگوی روایت های کلان شامل داستان های فرعی. شایان ذکر است که تنوع این الگوها ارتباط تنگاتنگی با آداب، سنت ها و ذائقۀ فرهنگی جامعۀ ایران کهن دارد. ردپای این شیوه های روایت گری را می توان تا قرن بیستم در ادبیات کلاسیک فارسی پی گرفت، اما پس از آن، تحت تأثیر ادبیات مدرن اروپایی، این الگوها به تدریج کم فروغ شده و از صحنۀ ادبیات معاصر فارسی کنار رفته اند.

عباس قلی آقا باکیخانوف (1794–1847) و میرزا فتحعلی آخوندزاده (1812–1878)، هر دو از طبقه ای یکسان در جامعه برخاسته بودند، در نظام اداری دولت روسیه نقش های مشابهی ایفا می کردند و دغدغه هایی مشترک در عرصۀ ادبیات داشتند؛ چنان که حضور آنان در یک محفل ادبی در تفلیس گواه روشنی بر این هم دلی فکری است. هر دو در پی اصلاح و نوسازی جوامع آذری و ایرانی بودند، اما در همین مسیر اختلاف دیدگاه هایی بنیادین میان شان پدید آمد. آنان نه تنها دربارۀ ماهیت این دگرگونی اختلاف نظر داشتند، بلکه بر سر سرعت این تحولات نیز دیدگاه های متفاوتی ارائه می دادند. آخوندزاده خواهان تحولی سریع و بنیادین بود؛ او آرمان جامعه ای بومی، سکولار و مدرن را در سر می پروراند که با الهام از روسیۀ در حال مدرن شدن شکل می گرفت. در مقابل، باکیخانوف بر تحولاتی تدریجی تأکید داشت و بر حفظ عناصر اصیل و ارزشمند فرهنگ سنتی، از جمله شکلی نوین از اسلام و آموزش زبان فارسی، پافشاری می کرد. این دو متفکر همچنین در رویکردهای عملی خود به اصلاحات تفاوت داشتند. آخوندزاده با بهره گیری از توان ادبی اش، در قالب نمایشنامه ها و نثرهای انتقادی، مخاطب خود را طبقۀ تحصیل کرده قرار داد و کوشید با ترسیم عقب ماندگی ها، لزوم سکولارشدن و گرایش به اروپا را گوشزد کند. اما باکیخانوف که گرایش هایی صوفی مشرب داشت، اصلاح جامعۀ آذری را در مسیری دقیق تر و با هدف گذاری مشخص تری دنبال می کرد. هرچند هیچ یک از آن دو در دوران حیات خود به آرمان های اصلاح طلبانۀ خویش دست نیافتند، اما اندیشه ها و آثارشان بر جریان تجددخواهی در ایران و آذربایجان تأثیرگذار بود.

مقالۀ حاضر به بررسی نقش «برجای گذاری خویش» (selving) و تفسیر خلاق در ترجمه ادبی می پردازد، و به طور خاص، به یکی از ترجمه های موفق بازل بانتینگ (ترجمۀ وی از «موش و گربۀ» عبید زاکانی) نظر دارد که هم از شاهکارهای ادبیات کودکان است و هم هجویه ای سیاسی. بانتینگ مترجم اشعار کلاسیک زیادی از فارسی به انگلیسی بود. در دوران حضورش در ایران در دهه های چهل و پنجاه میلادی، به عنوان جاسوس و خبرنگار فعالیت داشت. او شاعری مدرن بود که در کنار عشقش به ادبیات فارسی، مأموریت های سیاسی و شعری بعضاً مبهمی داشت. این مطالعه به نظریه های ترجمۀ استاینر، بنیامین و باسنت رجوع می کند تا چالش های ترجمه شعر کلاسیک فارسی را نشان دهد. با تحلیل این ترجمه و ارتباط آن با سایر آثار بانتینگ، درمی یابیم که دو مأموریت بانتینگ (شعری و سیاسی) بعضاً با هم تداخل داشته اند. با این حال، بر این ایده تأکید می شود که ترجمه ادبی یک «دگر مکانِ» (heterotopia) زیبایی شناسانه است، و مترجم ادبی می تواند به نفع هر دو فرهنگ کار کند.

این مقاله به بررسی مفاهیم هویت ملی و فرهنگی در افکار و آثار رابیندرانات تاگور، چهرۀ برجستۀ ادبیاتِ شبه قاره هند، و فردوسی، شاعر نامدار ایرانی، می پردازد. این دو نویسنده که در دوره های زمانی و بسترهای فرهنگی متفاوت زندگی کرده اند، از نبوغ ادبی خود برای تأمل در ملت سازی و ایجاد غرور فرهنگی بهره گرفته اند. تاگور، که در دوران استعمار بریتانیا در هند می نوشت، و فردوسی، که در دورۀ شکل گیری هویت یکپارچۀ فارسی زبان تحت حکومت های گوناگون می زیست، هر یک نگاه منحصربه فردی به این مسئله داشتند که ادبیات چگونه می تواند ابزاری برای بازنمایی و ساخت هویت ملی باشد. این مقاله با بررسی آثار و اندیشه های این دو چهرۀ برجستۀ ادبی، به نقش آن ها در شکل گیری آگاهی فرهنگی و تقویت هویت ملی در جوامع خود می پردازد و با مقایسه دیدگاه هایشان، ابعاد گوناگون این تأثیرگذاری را روشن می سازد.

این مقاله به بررسی ترجمۀ رالف والدو امرسون از «ترانه سید نعمت اله کوهستان» اثر شاه نعمت الله ولی می پردازد و از طریق خوانش تکوینی پیش متن ها نشان می دهد که چگونه این ترجمه، با وجود تظاهر به وفاداری، تحت تأثیر آگاهی پیشینی امرسون از فرهنگ مبدأ قرار گرفته است. همچنین مقاله نشان می دهد که چگونه ترجمه، بستری برای امرسون فراهم می آورد تا دغدغه های شخصی اش را در پوششِ یک مترجم و به صورت غیرمستقیم بیان کند. به عبارت دیگر، امرسون از طریق دستکاری آگاهانه یا ناآگاهانه متن اصلی و معرفی ترجمه به عنوان نماد فرهنگ بیگانه، موضع ایدئولوژیک خود را تثبیت و طبیعی سازی می کند. علاوه بر این، مقاله سعی دارد نشان دهد که ترجمه چگونه امرسون را به همبستگی با سخنگو می رساند، به نوعی از هویت خود فاصله می گیرد و به طور موقتی لحظه ای از حال وهوای خلسه آمیز درویشی را تجربه می نماید. برای تحلیل این فرایندها، مقاله از «الگوی هرمنوتیکی ترجمه» لارنس ونوتی و مفهوم «رهاسازی هویت» در اندیشۀ برانکا آرسیک بهره می گیرد.

ضرب المثل ها، که یکی از ارکان اصلی ادبیات عامه به شمار می آیند، اندیشه ها و تجربه های اجتماعی را از نسلی به نسل دیگر با جملاتی کوتاه و اثرگذار منتقل می کنند. تقریباً تمام جنبه های زندگی انسانی در ضرب المثل ها بازتاب یافته اند، از جمله مفهوم صلح که جایگاهی برجسته در سنت فارسی دارد. در پژوهش حاضر، سی ضرب المثل صلح فارسی را در سه فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی بررسی کرده ایم؛ حاصل پژوهش نشان می دهد: ضرب المثل های صلح اغلب دارای فرایند رابطه ای هستند و علی رغم فرم بیرونی، صلح کانون این فرایند را تشکیل می دهد. عناصر پیرامونی این فرایند یا سنجشی است که صلح را با جنگ می سنجد، یا سببی است که دلیلی بر رجحان صلح بیان می کند؛ در فرایند بینافردی، زمان همه فرایندها زمان حال است که شناوربودن مفهوم صلح را برای همه زمان ها تداعی می کند و اغلب آنها به صورت آشکار یا پنهان داری وجه امری هستند که در این صورت مخاطب را به صلح ترغیب می کند. ساخت متنی نیز بسیار ساده است. در بیشتر ضرب المثل ها صلح یا مفاهیم صلح در جایگاه مبتدا قرار گرفته که این مفهوم را برای مخاطب کانونی و با اهمیت می نماید. عامل انسجام دیگر قرار گرفتن صلح در مقابل جنگ یا مفاهیم وابسته به آن هاست که خواه ناخواه مخاطب را به پرهیز از جنگ برمی انگیزد.

این مقاله بر آن است که با نگاهی ساختارگرایانه به سه روایت «سیاوش» (از شاهنامه)، «حسنک وزیر» (از تاریخ بیهقی) و «شیر و گاو» (از کلیله و دمنه) نشان دهد که این سه روایت، هر چند در ظاهر تفاوت هایی به لحاظ زبان، شکل و فضا دارند و هر یک ساخته و پرداختۀ دورۀ تاریخی و فرهنگ غالب زمانۀ خود هستند، لیکن هر سه از نظر ساختار حول محورِ مفهومی یکسان شکل گرفته اند؛ این مفهومِ یکسان چیزی نیست مگر ابراز حسادت و توطئه از طرف شخصیت های منفی در این روایت ها یعنی گرسیوز، بوسهل، دمنه و پذیرفتن نیرنگ از طرف افراسیاب، مسعود، شیر و در نهایت کشته شدن قهرمانان مثبت یعنی سیاوش، حسنک و گاو.

رمان شازده احتجاب اثر هوشنگ گلشیری، یکی از آثار شاخص و تأثیرگذار در تاریخ داستان نویسی ایران، همواره محل توجه و تأمل منتقدانی با دیدگاه ها و رویکردهای گوناگون بوده است. این مقاله با تکیه بر مفاهیم و آرای نظریه پردازان واسازی، به بررسی لایه های پنهان و تضادهای ظریف موجود در روایت رمان در خصوص ماهیت مناسبات قدرت می پردازد. تمرکز اصلی پژوهش بر دوگانۀ نویسنده/خواننده است؛ چگونگی برهم زدن یا وارونگی این نسبت در متن، و پیوند آن با بازنمایی سازوکارهای قدرت در رمان، که می تواند بازتابی از ساختارهای اجتماعی و سیاسی دوره ای خاص در تاریخ ایران باشد. برای پرهیز از انتقاد رایج نسبت به نظریۀ واسازی مبنی بر ذهنی بودن و انتزاع گرایی، مقالۀ حاضر از مفاهیم و اندیشه های مطرح شده از سوی نظریه پردازان برجسته در حوزۀ روابط قدرت، از جمله لویی آلتوسر و میشل فوکو، بهره می گیرد تا تحلیل را از سطح متن فراتر برده و آن را به بستر اجتماعی بکشاند.

مقالۀ حاضر به بررسی تطبیقی آرای برخی از اندیشمندان برجستۀ ایرانی و غربی در زمینۀ استعاره می پردازد. علاوه بر «مقدمه»، مقاله شامل دو بخش اصلی است: در بخش «استعاره در غرب»، دیدگاه های چهره های شناخته شده ای چون ارسطو، ریچاردز، لیکاف و جانسون دربارۀ استعاره بررسی می شود؛ و در بخش «استعاره در ایران»، نظر برخی از دانشمندان بزرگ ایرانی مانند رادویانی، جرجانی و سکاکی خوارزمی در این زمینه تحلیل می شود. این پژوهش نشان می دهد که در غرب، دیدگاه های ارسطو درباره استعاره به عنوان مبنای اصلی بسیاری از مباحث پیرامون استعاره، حتی تا قرن بیستم، باقی مانده است. با این حال، دیدگاه های لیکاف و جانسون در دهه 1980، نگرش های قدیمی و ارسطویی را در این حوزه دگرگون ساخت. همچنین، این پژوهش نشان می دهد که میان دیدگاه های اندیشمندان کلاسیک ایرانی و ارسطو در خصوص استعاره شباهت های زیادی وجود دارد و برخی از آن ها با نظرات جدید در چارچوب زبان شناسی شناختی در این زمینه هم خوانی دارند.

مقالۀ حاضر سعی دارد تأثیر شعر نوگرای تی.اس.الیوت را بر آثار احمد شاملو و سهراب سپهری بررسی کند. تمرکز اصلی مقاله بر چگونگی مواجهۀ این دو شاعر ایرانی با مفاهیمی همچون «سنت»، «زبان» و «اسطوره» در نوشتارهایشان است؛ مفاهیمی که از دیدگاه های انتقادی الیوت الهام گرفته اند. مقاله با نگاهی اجمالی به جایگاه الیوت در مقام چهره ای برجسته در ادبیات قرن بیستم آغاز می شود و نشان می دهد که مضامین و شگردهای مدرنیستی او برای شاعران ایرانی که در حال عبور از تحولات فرهنگی خود بودند، الهام بخش بوده است. سپس با رجوع به منابع انتقادی مرتبط، چارچوبی نظری برای درک ارتباط میان الیوت، شاملو و سپهری و سنت شعری مدرنیستی ترسیم می شود. در بخش اصلی، مقاله به تحلیل این موضوع می پردازد که چگونه شاملو و سپهری در سایه نوآوری های الیوت، کوشیدند با زبان و بیان تازه ای به بازخوانی شعر کلاسیک فارسی بپردازند. آنان با بهره گیری از شگردهایی چون آشنایی زدایی و روش اسطوره ای، ساختارهای پیشین را به چالش کشیده و هم زمان از میراث ادبی غنی خود الهام گرفته اند.