پژوهش های تاریخی ایران و اسلام
سال:1398 | دوره:13 | شماره:25 |تعداد مقالات:12

قیام حره، رخداد منحصر به فردی است که دستیابی به درک درستی از واقعیت های آن و تشخیص میزان نزدیکی و ارتباط آن با اندیشه تشیع، مستلزم شناسایی ابعاد مختلف و ماهیت آن است. همچنین باید این قیام بر اساس معیار و شاخصی مبنا سنجیده شودتا بتوان تصویری تا حد ممکن نزدیک به واقع وکمی شده از ارتباط آن با قیام های شیعی به دست آورد. از این رو نخست گزارش های این قیام برای دستیابی به چیستی، چرایی و چگونگی وقوع آن مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده است با استناد به آنها و البته پس از اصطلاح شناسی (ترمینولوژی) واژه حره، مختصات زمانی و مکانی آن شناسایی و تبیین شود. همچنین دلایل شکل گیری قیام و دیدگاه های مختلفی که در خصوص آن وجود دارد واکاوی شده و دلایل مربوط به هر دیدگاه مورد بررسی قرار گرفته است. پس از آن، واقعه حره بر اساس صحیح ترین روایت های موجود که با شاخص های سنجش صحت گزارش های تاریخی مورد پذیرش نگارنده تطبیق دارد، گزارش شده که دستیابی به تصویری تا حد ممکن نزدیک به واقع از این قیام را ممکن می سازد. افزون بر آن و در ادامه دستگاه سنجشی شناسایی اعتبار قیام های شیعی تشریح و واقعه حره بر اساس این دستگاه مورد ارزیابی قرار گرفته است.

بعضی از مناطق در طول تاریخ همواره به دلیل قرار گرفتن در یک محیط جغرافیایی خاص یا به دلیل مجاورت در کنار شهرهای بزرگ و یا عوامل طبیعی و غیرطبیعی اهمیت خود را ازدست داده و به تدریج فراموش شده اند، به طوری که فقط نامی از آن ها در منابع کهن باقی مانده است. حتی امروزه نیز بعضی از شهرها یا مناطق جغرافیایی هستند که هنوز موقعیت جغرافیایی و جایگاه آنان مشخص نشده که ازجمله آن می توان به دهستان اشاره کرد. چندین بار به دهستان در منابع کهن ازجمله متون یونانی و کتیبه های دوره ساسانی اشاره شده است، حتی نام دهستان در برخی منابع عربی دوره اسلامی نیز آمده است، اما امروزه به جزء تاریخدانان، شناسندگان و آموزندگان فرهنگ ایران کسی دهستان را نمی شناسد. البته آن ها نیز محدوده جغرافیایی دهستان را نتوانسته اند مشخص کنند به طوری که شفیعی کدکنی پس از جستجوهای زیاد به این مورد اذعان دارد. اما به نظر می رسد با توجه به تحقیقات و جستجوهای جدید در منابع کهن، باید دهستان را در کنار شاهرود امروزی دانست. درهرحال، این پژوهش تلاش دارد تا به روش تاریخی تحلیلی و بر اساس اسناد و مدارک تاریخی به موقعیت و جغرافیای دهستان در پیش از اسلام پرداخته و با توجه به منابع آن زمان، موقعیت دهستان کنونی را تعیین کند.

سفرنامه های دوره ی صفوی، در کنار بازتاب ابعاد و وجوه متنوعی از حیات اجتماعی-سیاسی ایران عصر صفوی، روایتی پراهمیت و البته متمایز از چگونگی اعمال قدرت سیاسی در دوره ی شاه عباس به دست می دهند که دارای مولفه های قابل تاملی ست. روایت سفرنامه نویسان، نشان می دهد که مرکزیت بخشیدن به شاه در یک نظام سیاسی شاه محور، در کنار تضعیف کانون های دیگر قدرت، چگونه می تواند رویکردهای پیشین را در جهت ارائه ی تجربه ای متمایز از سیاست ورزی و اعمال قدرت سیاسی متحول سازد و نیروهای موجود را در جهت رسیدن به اهداف مورد نظر به تحرک وادارد. همچنین تحلیل محتوای روایت های سفرنامه نویسان نشان می دهد که الگوی مورد نظر شاه عباس در مسیر اعمال قدرت که آمیزه ای از کنش های مذهبی، سیاسی و اقتصادی بود، هم ریشه در سنت های پیشین سیاست و اعمال قدرت در ایران داشت و هم در خود، برخی اقتضائات نوین را جای داده بود که حاصل تحولات عمیق در نظام بین الملل بود. بنابرآن چه آمد؛ در این پژوهش تلاش بر این است تا با روشی توصیفی-تحلیلی، ابتدا تاملی در ساختار قدرت و سیاست در دوره صفویه صورت بگیرد و آنگاه با تحلیل محتوای سفرنامه های این دوره، تبیین مناسبی از چرخش سیاست و قدرت در دوره ی شاه عباس به دست داده شود.

حمام به عنوان یکی از شاخصه های حائز اهمیت شهرهای اسلامی-ایرانی علاوه بر کارکردهای اجتماعی و گاهی علمی و فرهنگی، در امر سیاست نیز محل رجوع بوده است. این موضوع به حدی اهمیت دارد که می تواند به فهم تاریخ تحولات سیاسی تاریخ ایران در سده های میانه اسلامی کمک کند. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سئوال اصلی بوده است که کارکردهای سیاسی حمام در سده های میانه تاریخ ایران چیست؟ یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که موقعیت ممتاز جغرافیایی حمام و قرار گرفتن آن در مرکز شهر و در کنار کانون های مهم شهری-از جمله مسجد و بازار-در کنار ویژگی های معماری این بنا، موجب گردید تا بسیاری از قتل ها و سوء قصدها در حمام صورت پذیرد. در این سوءقصدها ده ها سلطان، خلیفه، وزیر و امیر به قتل رسیدند و یا دچار صدمه و آسیب جسمی گردیدند. سوءقصدکنندگان نیز از طیف های مختلف اجتماع هستند که خود می تواند به طور مستقل مورد پژوهش قرار گیرد. نکته دیگر آن که تعدادی از قتل های صورت گرفته در مقطع مورد اشاره به طور غیرمستقیم و در ارتباط با حمام به وقوع پیوسته است که در هر صورت از جایگاه مهم این بنای شهری حکایت دارد. وجود نمونه های متعدد از سوءقصدهای ناکام در حمام نیز خود بر این اهمیت بیش از پیش صحه می گذارد. علاوه بر این حمام با توجه به ظرفیت بالای تبلیغی در اجتماع، محل مناسبی برای تبلیغ، اعتراض و یا تبلیغ سیاسی بوده است.

گیلان به عنوان یکی از مناطق مهم مشروطه خواه در ایران، همواره توجه پژوهشگران را به خود جلب نموده است. هدف اصلی تحقیق، تبیین مسائل و معضلات اقتصادی و معیشتی جامعه شهری و روستایی گیلان در آستانه انقلاب مشروطه است. لذا مسئله اصلی تحقیق این است، شرایط و موقعیت اقتصادی جامعه گیلان، تا چه اندازه در شکل گیری جنبش مشروطه (بین سال های 1290 تا 1327 ه. ق) تاثیر داشته است؟ در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی، مسئله اصلی تحقیق بررسی و تبیین می گردد. دستاورد پژوهش نشان می دهد، علل شکل گیری جنبش مشروطه در گیلان، بیش از آن که تحت تاثیر عوامل بیرونی قرار داشته باشد، درونی بوده و به وضعیت معیشتی اقشار جامعه روستایی و شهری گیلان و خواسته های اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه مرتبط بوده است. برقراری عدالت، بهبود اوضاع معیشتی و اقتصادی، رفع ظلم حاکمان دولتی و مالکان منطقه ای و جلوگیری از تجاوزات روس ها از مهم ترین خواسته های مردم گیلان در آستانه ی جنبش مشروطه بود که ریشه های اقتصادی داشته و درنهایت منجر به شکل گیری جنبش مذکور گردید.

هدف مقاله حاضر، تبیین اصول سیاست خارجی انگلستان در ایالت کرمان و نقش آن در دامن زدن به مناقشات قومی-مذهبی در سال های پس از جنگ بین الملل اول تا انقراض قاجار می باشد. مقاله پیش رو می کوشد با درآمدی کلی بر پیشینه ی تاریخی ایالت کرمان در ادوار قبلی عصر قاجار، به بررسی نقش و کارکرد سیاست های استعماری انگلستان بعد از انقلاب مشروطیت در کرمان در راستای مقاصد خاص خود بر اساس مستندات تاریخی بپردازد. ضعف سیاسی و اقتصادی حکام قاجار و اعمال نفوذ دول استعماری بر آن و حمایت سیاسی نمادی فرقی مانند، اسماعیلیه و شیخیه و بهائیت و اختلافات محلی و قومی از سوی انگلستان، مهم ترین عواملی است که برای بیان شرایط حاکم بر ایالت کرمان عصر قاجار مدنظر بوده است. نارضایتی از شیوه ی زمامداری قاجارها و آسیب های اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن و فقر و عقب ماندگی عمومی سبب شد، مردم کرمان با هدایت نخبگان فکری و مذهبی در جریان انقلاب نقشی مهم ایفا کنند. بی ثباتی سیاسی و نبود امنیت اجتماعی ناشی از وقوع انقلاب مشروطیت و شروع جنگ و بحرانهای گذار از سنت به مدرنیته تا انقراض قاجار و نقش انگلستان در دامن زدن به تنشهای قومیتی و مذهبی باتوجه به اهمیت مناطقی مانند کرمان برای هندوستان و منافع حیاتی هند از یافته هایی هست که پژوهش حاضر بدان اهتمام داشته است.

پیدایشانجمن سری اخوان الصفا یکی از رویدادهای مهم فکری و فرهنگی قرن چهارم هجری است که در تاریخ فلسفه اسلامی جایگاه ویژه ای دارد آن هم در شرایط سیاسی، اجتماعی و فکری قرن چهارم هجری که از یک سوء به واسطه ضعف سیاسی-مذهبی خلاقت که به ناتوانی نهاد خلافت در پاسخ گویی به چالش های فکری جامعه اسلامی انجامیده بود و از سوی دیگر ظهور علوم اوایل و فرهنگ یونانی در تقابل با اندیشه های اسلامی قرار گرفته بود و اندیشمندان جامعه اسلامی را با چالش های متعدد مواجه نموده بود. این امر سبب ظهور گروه های غیررسمی شده بود که در صدد پاسخگویی به شرایط فکری جامعه آن روز بودند. اخوان الصفا در زمره همین گروه های است که با طرح اندیشه رواداری و تسامح درصدد نزدیک کردن شریعت اسلام با فرهنگ یونان و اندیشه ایرانی و مانوی و گنوسی برآمده است زیرا این جماعت در عراق که مرز التقاطی اندیشه های پیش گفته شکل گرفته است با انتخاب عنوان اخوان الصفا برای جمعیت خود صحبت از اخلاق نمودند و به گسترش اندیشه رواداری اسلامی مذهبی پرداختند. این نوشتار با طرح این سوال که علت رویکرد اخوان الصفا به اندیشه تسامح چه بوده است؟ این فرضیه را مطرح نموده است که اندیشه تسامح الصفا برآمده از شرایط فکری و سیاسی قرن چهارم هجری بوده است که ما براساس روش توصیفی-تحلیلی تاریخی درصدد بررسی این موضوع می باشیم.

از ابتدای دهه 1980، ایران در روابط بین الملل خود با بحران هایی در سطح جهانی روبرو شده است. انقلاب اسلامی از جناح شرقی و جهان کمونیسم طرفداری نمی کرد و منافع جهان غرب با انقلاب در منطقه خاورمیانه ناسازگار بود. درنتیجه افزایش تنش های بین المللی دولت عراق با حمایت برخی از کشورهای بیگانه به مرزهای ایران حمله کرد. قسمت غربی ایران اشغال شد و مناطق نفتی ایران خسارت فراوان دید و بسیاری از شهرهای ایران ویران گشت. حامیان منطقه ای و بین المللی عراق وارد یک جنگ طولانی شدند. این جنگ به ناچار سیاست خارجی ایران را تحت تاثیر قرارداد. تحولات دهه 1980 و 1990 و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، چشم اندازهای جدیدی را در زمینه روابط بین الملل فراهم کرد. ایران شرایط جهانی را برای خدمت به منافع ملی خودارزیابی می کرد. دولت های رفسنجانی و خاتمی با تکیه بر سیاست های تعاملی با جهان، درصدد جذب سرمایه گذاری خارجی و تسهیل توسعه کشور بودند و در این راستا اتحادیه اروپا می توانست شریک مهمی باشد. اما در دولت های بعدی، تنش های ایران با جامعه بین المللی بار دیگر افزایش یافته و روابط با اتحادیه اروپا و ایران با مشکلات جدی مواجه شد. دیپلماسی ایران کجا منافع ملی خود را دنبال می کرد و تا چه اندازه می توانست موفقیت کسب کند؟ پژوهش حاضر باهدف بررسی رابطه اتحادیه اروپا و جمهوری اسلامی ایران از طریق روش تحلیلی-تفسیری با متد پژوهش های تاریخی و مبتنی بر اسناد و اخبار منتشرشده انجام پذیرفته است.

در اواخر حکومت صفویان به دلیل ضعف پادشاهان این سلسله رقابت ها برای کسب مقامات مختلف بالا گرفت. دراین بین مهم ترین منصبی که افراد درصدد کسب آن بودند مقام اعتمادالدوله بود که بعد از شاه نفر دوم محسوب می شد. فتحعلیخان داغستانی در زمان شاه سلطان حسین توانست این منصب را به دست بیاورد. او از قوم لزگی و سنی مذهب بود. رسیدن او به چنین مقام مهمی در حکومت شیعی صفویان نشان از آن دارد که وی به خوبی با راهکارهای رسیدن به قدرت در حکومت صفویان آشنا بوده است. عاملی که سبب ترقی او شد کسب مقام قوللرآغاسی (منصبی نظامی مختص غلامان) بود. صاحب این منصب می توانست با ابراز لیاقت و یا به هر نحو دیگری که دل شاه را به دست بیاورد، هم صاحب نفوذ سیاسی و هم صاحب ثروت شود. نمونه برجسته این مورد الله وردیخان و پسرش امامقلی خان در دوران شاه عباس اول می باشند. فتحعلیخان داغستانی نیز از طریق این مقام به مقام بالاتر (اعتمادالدوله) رسید. فتحعلیخان را می توان آخرین فرد تقریبا کاردان دربار صفویان دانست. با این روی سیاست های وی با مخالفت و دشمنی گروه های دیگر (بخصوص ترکان و تاجیکان) مواجه شد که درنهایت منجر به کودتایی از سوی دشمنان علیه وی شد. این پژوهش باهدف بررسی و تبیین رقابت های درباری و نقش این رقابت ها در صعود و سقوط فتحعلیخان داغستانی در زمان شاه سلطان حسین، به انجام رسیده است. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی-تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای انجام شده است.

مرزهای جنوب شرقی ایران به دلیل ویژگی های خاص جغرافیایی و سیاسی همواره از پرحادثه ترین مرزهای ایران بوده است. از سوی دیگر رقابت دولت های فرانسه، روسیه و انگلیس بر سر هندوستان، انگلیسی ها را بر آن داشت تا با جدا کردن افغانستان از ایران به عنوان منطقه حایل، معابر دسترسی به هندوستان را به دست بگیرند. بنابراین عهدنامه گلد اسمیت و کلنل هلدیچ نقطه عطفی در شکل گیری مرزهای جنوب شرقی ایران بود، حکومت ایران که قدرت مقاومت در برابر سیاست انگلیسی ها را نداشت، تن به تشکیل گروه های مرزی مشترک گلد اسمیت و کلنل هلدیچ داد که نتیجه کار، واگذاری بخش های وسیعی از بلوچستان بود. مقاله حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع و اسناد و مطالعات کتابخانه ای و با رویکردی تاریخی سیاسی در پی پاسخ به این سؤال است که نقش دولت انگلیس در شکل گیری و تکوین مرزهای ایران در ضلع جنوب شرقی نقش مؤثری داشتند؟ یافته های حاصل از تحقیق نشان دادند که ناآگاهی دولت مردان ایران از تبعات حقوقی مرزهای سیاسی در عرصه بین المللی و ضعف ساختار سیاسی و نظامی حکومت های ایرانی پس از نادرشاه، به دلیل ماهیت قبیله ای و رابطه خاص سیاسی در قالب حکومت داری سنتی، در کنار رقابت دولت های استعماری انگلیس و روسیه در دستیابی به مناطق جنوب شرقی ایران با اهداف اقتصادی و سیاسی، مرزهای شرقی ایران را با تأکید صرف بر تأمین منافع انگلیس شکل داده است.

تلاش ها و کنش های معطوف به عمران و آبادانی محیط زیست از جانب خاندان برمکی را می توان از منظر گرایشات دینی-اعتقادی آنها در دو دوره ی قبل و بعد از اسلام ریشه یابی و کنشهای عمرانی-زیربنایی خاندان برمکی را از منظر الهیات محیط زیستی خوانش نمود. مسئله ی این پژوهش تبیین چرایی و چگونگی تاثیرگذاری آموزه های اعتقادی و دینی در رویکردهای محیط زیستی برامکه است. در پاسخ به این پرسش ها که مهمترین منشاهای اعتقادی و دینی که بر کنش های معطوف به حفاظت، آبادانی، رونق و شکوفایی محیط زیست از جانب برامکه تاثیر گذاشته اند، کدام بوده اند و چگونه بر رویکرد خاندان برمکی در توجه به محیط زیست تاثیر گذاشته اند؟ فرضیه مطرح این است که رویکردهای عمرانی-اقتصادی-فرهنگی اتخاذ شده توسط خاندان برمکی در حوزه محیط زیستی، از دو ساحت فرهنگی ایرانی و اسلامی تغذیه می شد. این تحقیق به روش تاریخی(توصیفی-تحلیلی)انجام شد و در آن نشان داده می شود برمکیان که اولین خاندان ایرانی وارد در سیاستگذاری اجتماعی بعد از اسلام بودند، از الهیات محیط زیستی آموزه های دینی زرتشتی و اسلام متأثر بوده و از سوی دیگر، گاه از رویکرد اعتقادی-فقهی به این مقوله نگاه میکردند.

بندر بوشهر به عنوان یکی از بنادر مشهور وتاریخی دارای جایگاه مهمی در اقتصاد، سیاست، تاریخ و دریانوردی ایران و خلیج فارس بوده است. بندربوشهر در طول دوره افشاریه، زندیه، قاجاریه و حتی بخشی از دوران پهلوی اول نه تنها بزرگترین بندر ایران در جنوب کشور بشمار میرفت بلکه مهمترین و مشهورترین بندر خلیج فارس نیز محسوب میشد بطوری که حدود بیست کشور خارجی در آن دارای کنسولگری بودند(برازجانی، 1397، 9) اقتصادبوشهردر قرن نوزدهم میلادی برپایه تجارت و دریانوردی تجاری استوار بود. گسترش تجارت دریایی بوشهردر طول قرن نوزدهم موجبات شکل گیری یک جامعه تجاری قدرتمندی را در بوشهرفراهم کرد بگونه ای که تجاربزرگ وصاحبان سرمایه از سراسر ایران به بوشهرمهاجرت نموده و در آن ساکن گشتند. علیرغم این جایگاه برجسته تاریخی، بوشهردر نیمه دوم قرن بیستم از توسعه بازماند و جایگاه خود را به رقبا واگذار کردبطوری که اینک جزوبنادر درجه دوم خلیج فارس بشمار میرود. این پژوهش در پی آن است که موانع تاریخی توسعه بوشهر را مورد کاوش قرار دهد و بنابراین پرسش محوری این پژوهش این خواهد بود که موانع تاریخی توسعه بوشهر کدام موانع هستند؟ فرضیه اصلی این مطالعه این است که ضعف و انحطاط جامعه تجاری بوشهر به موازات یک سلسله از عوامل دیگر زمینه های افول بوشهر را رقم زده است. بدیهی است که سایر عوامل نیز در این پژوهش مورد بررسی واقع میشوند. یافته های تحقیق نشان میدهند که توسعه بوشهر منوط به برطرف شدن موانع تاریخی می باشد.