تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال:1398 | دوره:27 | شماره:2 (پیاپی 76) |تعداد مقالات:10

با وجود مقاومت ارس (. Juniperus excelsa M. B) به شرایط سخت محیطی، دخالت های انسانی منجر به تغییر شرایط طبیعی رویشگاه های ارس و درنتیجه کاهش زادآوری و وسعت رویشگاه های طبیعی آن شده است. از روش های احیای رویشگاه های طبیعی گونه های جنگلی می توان به نهال کاری اشاره کرد که پیش نیاز موفقیت در برنامه های احیا، شناخت عوامل مؤثر بر استقرار، رشد و زنده مانی نهال ها است. در پژوهش پیش رو، اثر فرم رویشی درختان مادری و سایبان (فقط در سال اول) بر زنده مانی و متغیرهای رویشی نهال های ارس در ایستگاه سیراچال در یک دوره چهارساله پایش شد. چهارصدوپنجاه نهال تولیدشده از سه فرم رویشی مختلف درخت مادری (A، B و C) در قالب بلوک های کامل تصادفی و به صورت کرت های خرد کاشته شدند. تجزیه وتحلیل آماری داده ها نشان داد که فرم رویشی در سال های اول و دوم به ترتیب باعث افزایش معنی دار رشد ارتفاعی و سطح تاج نهال ها شد. در سال اول، سایبان بر قطر یقه تأثیر مثبت داشت، اما در سال دوم، اثر سایبان سال اول بر رشد طولی نهال ها منفی بود. با توجه به نتایج و هزینه های زیاد، استفاده از سایبان در برنامه های نهال کاری ارس توصیه نمی شود. نتایج پژوهش در سال چهارم بیانگر اثرگذاری بیشتر فرم رویشی درختان مادری بر استقرار، زنده مانی و رشد نهال های ارس بود. از بین سه نوع فرم رویشی که زنده مانی و متغیرهای رشدی آن ها طی چهار سال بررسی شد، نهال های تولیدشده از درختان گروه C شرایط بهتری داشتند. بنابراین، توصیه می شود برای احیای رویشگاه های طبیعی ارس، جمع آوری بذر و تولید نهال از درختانی با فرم رویشی C که دربرگیرنده درختانی با فرم رویشی A و B هستند، استفاده شود.

مدیریت بهینه جنگل مستلزم استفاده چندگانه مطابق با اصول پایداری زیست بوم های طبیعی است. امروزه با افزایش روزافزون تقاضا برای گردشگری جنگل، پژوهش درزمینه ارزیابی اثرات محیط زیستی توسعه این کاربری ضروری است. در پژوهش پیش رو، اثرات محیط زیستی دو گزینه اجرا (دو فاز ساختمانی و بهره برداری) و عدم اجرای پروژه گردشگری پارک جنگلی ارغوان واقع در بخش زاگرسی استان ایلام با استفاده از روش RIAM اصلاح شده در چهار محیط بیولوژیکی-بوم شناختی، فیزیکی-شیمیایی، اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی-عملکردی ارزیابی شد. اصلاح انجام شده در روش RIAM شامل استفاده از منطق فازی و فرآیند تحلیل شبکه ای (ANP) در اولویت بندی معیارهای ارزیابی بود. نتایج نشان داد که مقدار شاخص ارزیابی روش مرسوم در هر دو گزینه اجرا و عدم اجرای پروژه مثبت بود، اما مقدار آن در گزینه اجرا حدود دوبرابر گزینه عدم اجرا به دست آمد. همچنین، نتیجه مقایسه شاخص ارزیابی روش اصلاحی نسبت به روش معمول حاکی از کاهشی ناچیز (حدود شش درصد) در گزینه اجرا و کاهشی قابل توجه (حدود 115 درصد) در گزینه عدم اجرا بود. براین اساس، نتایج ارزیابی با فرض رعایت پیش فرض های اجرایی بیانگر آثار مثبت بیشتر در گزینه اجرای پروژه بود. اگرچه تحلیل نتایج روش اصلاحی به پژوهش های تکمیلی بیشتری نیاز دارد، اما به دلایل ذهنی بودن ماهیت ارزیابی، وجود خطا در سنجش معیارها، عدم قطعیت در پیش بینی اثرات و روابط داخلی زیاد بین عناصر ارزیابی، استفاده از منطق فازی و ANP در راستای بهبود نتایج ارزیابی اثرات محیط زیستی ضروری به نظر می رسد.

انار شیطان (Tecomella undulata (Roxb. ) Seem. ) ویژگی هایی مهمی مانند مقاومت مناسب به دمای زیاد و خشکی، تثبیت شن های روان، خاصیت دارویی و نیز چوب محکم و بادوام دارد. در این پژوهش، تنوع ژنتیکی 30 ژنوتیپ از این گونه در استان های بوشهر، کرمان و هرمزگان با استفاده از نشانگر SSR بررسی شد. پس از استخراج DNA، تکثیر با استفاده از چهار آغازگر ریزماهواره به روش PCR انجام شد. پس از الکتروفورز قطعات تکثیرشده در ژل آگارز، در مجموع 29 مکان ژنی شناسایی شد. آغازگر In831 بیشترین تعداد مکان (15) را تولید کرد. ماتریس تشابه داده های اثر انگشت جدایه ها در SSR با محاسبه ضریب جاکارد ترسیم و بررسی شد. دندروگرام ها نیز با روش میانگین های حسابی بی وزن (UPGMA) ترسیم شدند. براساس نتایج، ژنوتیپ ها به هشت گروه تقسیم شدند که بیانگر تنوع ژنتیکی زیاد ژنوتیپ ها در این پژوهش بود. در این بررسی، میانگین هتروزیگوتی مشاهده شده و موردانتظار به ترتیب 0/4 و 0/29 برآورد شد. همچنین، تعداد آلل مؤثر از 1/2 در مکان ژنی In831 تا 1/81 در مکان ژنی Tau16 با میانگین 1/51 متغیر بود. این نتایج نشان می دهد که نشانگرهای SSR در شناخت اندازه تنوع ژنتیکی در جامعه گیاهی انارشیطان، کارایی زیادی دارند. تنوع ژنتیکی زیاد بیانگر منبع غنی ژرم پلاسم در این گیاه است که از آن می توان در برنامه های به نژادی استفاده کرد.

ون (. Fraxinus excelsior L) یکی از گونه های جنگلی با بذر سخت همراه با خواب سنگین است که جوانه زنی آن به سختی انجام می شود. در پژوهش پیش رو، با هدف تسهیل جوانه زنی بذر ون، رویانیدن بذر با استفاده از کشت درون شیشه ای جنین انجام شد. بذرهای تهیه شده از چهار منطقه کلاردشت و الندان کیاسر (استان مازندران) و علی آباد و گالیکش (استان گلستان) پس از ضدعفونی با الکل 70 درصد، با استفاده از اسکالپل استریل از محل نوک شکافته و جنین ها بدون هیچ گونه آسیبی خارج شدند. جنین ها پیش از انتقال به محیط کشت به مدت یک دقیقه در الکل 70 درصد خوابانده شدند. سپس، سه بار با آب مقطر سترون زیر هود لامینار شستشو شدند. درنهایت، در محیط کشت های Monier، WPM و MS در سه تکرار (پتری دیش و داخل هر پتری، پنج عدد جنین) قرار گرفتند. تمام شاخص های مورد بررسی در چهار منطقه جغرافیایی برای محیط MS به طور معنی داری بیشتر از دو محیط کشت دیگر بودند و کمترین مقدار در محیط کشت Monier مشاهده شد. در بین چهار منطقه، الندان و گالیکش، بیشترین شاخص ها را داشتند و کمترین مقدار نیز در علی آباد به دست آمد. تمام شاخص ها، همبستگی معنی دار مثبت و قابل توجهی با یکدیگر نشان دادند. به طور کلی، می توان بیان کرد که محیط کشت MS برای تکثیر درون شیشه ای جنین درخت ون مناسب تر است.

برآورد ویژگی های زیست سنجی مانند ارتفاع تک درختان که به طور مستقیم روی تصاویر هوایی پهپادها قابل مشاهده نیستند، دشوار است، بنابراین پژوهش پیش رو با هدف معرفی روشی برای برآورد ارتفاع تک درختان بنه (. Pistacia atlantica Desf) انجام شد. یک محدوده 45 هکتاری از جنگل تحقیقاتی بنه استان فارس با پهپاد فانتوم 4 تصویربرداری شد. سپس، الگوریتمی پیشنهاد شد که روی مدل رقومی سطح (DSM) منطقه، پس از شناسایی خودکار هر درخت، تفاضل ارتفاع بین پیکسل زمین و پیکسل نوک تاج را به عنوان ارتفاع درخت درنظر بگیرد. به این ترتیب، ارتفاع 100 درخت بنه روی DSM با توان های تفکیک مکانی 3/47، 10، 20، 40، 60، 80 و 100 سانتی متر برآورد شد. نتایج نشان داد که بیشترین ضریب تبیین (0/89) و کمترین جذر میانگین مربعات خطای نسبی (11/8 درصد) مربوط به ارتفاع های برآوردشده در توان تفکیک مکانی 3/47 سانتی متر بود. همچنین، بین میانگین های ارتفاع برآوردی و واقعی در سه توان تفکیک مکانی 3/47، 10 و 20 سانتی متر، اختلاف معنی داری مشاهده نشد. برآورد ارتفاع درختان بنه در توان تفکیک مکانی 3/47 سانتی متر اندکی بیشتر از مقدار واقعی (امتیاز اریبی 1/15)، در توان تفکیک مکانی 10 سانتی متر نزدیک به مقدار واقعی (امتیاز اریبی 1/01) و در موارد دیگر، کمتر از مقدار واقعی بود. به طور کلی، برآورد ارتفاع درختان بنه با استفاده از تصاویر هوایی پهپاد فانتوم 4 امکان پذیر است. دراین بین، تصاویر هوایی با توان تفکیک مکانی 10 سانتی متر، توانایی بیشتری در برآورد ارتفاع درختان بنه داشتند.

تولید اولیه خالص (Net Primary Production, NPP) از شاخص های مهم ارزیابی توان تولید بوم سازگان ها است که به شدت تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد. پژوهش پیش رو با هدف بررسی اثر تغییر اقلیم بر روند و حساسیت NPP در ناحیه رویش هیرکانی با استفاده از داده های طولانی مدت (31ساله) ایستگاه های هواشناسی گرگان، قائم شهر، بابلسر، نوشهر، رامسر، انزلی و آستارا، در بازه زمانی 1987 تا 2017 میلادی (1365 تا 1396) انجام شد. NPP با استفاده از مدل اقلیم مبنای سینتتیک برآورد شد و ارزیابی روند آن و نیز روند عوامل اقلیمی با استفاده از آزمون من- کندال انجام شد. نتایج نشان داد که میانگین دمای سالانه در تمام ایستگاه های مورد مطالعه، روندی افزایشی و معنی دار داشت، درحالی که روند بارندگی سالانه در هیچ یک از ایستگاه ها معنی دار نبود. میانگین سالانه NPPدر ناحیه رویشی هیرکانی 10/6 تن در هکتار در سال (انحراف معیار 1/91± ) برآورد شد. بیشترین و کمترین مقدار NPP به ترتیب مربوط به ایستگاه های انزلی و گرگان بود که به ترتیب 13/42(انحراف معیار 1/38± ) و 7/6 (انحراف معیار 1± ) تن در هکتار در سال تخمین زده شد. مقدار NPP از شرق به غرب ناحیه هیرکانی تا ایستگاه انزلی به صورت افزایشی برآورد شد. ضریب حساسیت NPP نسبت به دما در کل ناحیه، 0/5 برآورد شد. این عدد نشان می دهد که در صورت افزایش دما به مقدار تقریبی 0/6 درجه، NPPسالانه می تواند نزدیک به 0/2 تن در هکتار در سال افزایش یابد. نتایج این پژوهش می تواند در برنامه ریزی برای استفاده از خدمات بوم سازگان ها استفاده شود.

زادآوری جنسی از مهم ترین عوامل مؤثر بر بقا و پایداری جنگل ها محسوب می شود که تحقق آن تحت تأثیر مجموعه ای از منابع و شرایطی قرار دارد. در این بین، خردزیستگاه اهمیت زیادی در استقرار زادآوری دارند. پژوهش پیش رو با هدف شناسایی نقش خردزیستگاه ها در بخشی از جنگل های زاگرسمیانی منطقه بابایادگارشهرستان دالاهو در استان کرمانشاه انجام شد. در منطقه مورد مطالعه، 372 قطعه نمونه به ابعاد 5 × 5 متر مربع که تعیین کننده خرد زیستگاه های درختی مختلف شامل برودار (. Quercus brantii Lindl)، مازودار (. Q. infectoria Oliv)، زالزالک (. Crataegus pontica C. Koch)، آمیخته و فضای باز بدون درخت) بودند، در امتداد هفت ترانسکت نمونه برداری شدند. در هر قطعه نمونه، ویژگی های زیست سنجی درختان، زادآوری جنسی آنها و عمق لاش برگ خاک اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که خردزیستگاه مازودار بیشترین میانگین قطر برابر سینه و خردزیستگاه آمیخته بیشترین تعداد جست را داشتند. همچنین، بیشترین میانگین تنوع زادآوری در خردزیستگاه برودار مشاهده شد. نتایج تجزیه وتحلیل چند متغیره نشان داد که مهم ترین عوامل تفکیک خردزیستگاه ها تنوع و وفور درختان بود که بیشتر از 83 درصد خردزیستگاه های مورد مطالعه رابه درستی تفکیک کردند. درمجموع، براساس نتایج پژوهش پیش رو مشخص شد که خردزیستگاه ها و ویژگی های آنها، نقش کلیدی در استقرار و تنوع زیستی زادآوری و درنتیجه، ساختار آینده توده های جنگلی دارند، بنابراین توجه به آنها می تواند تأثیر به سزایی در موفقیت برنامه های احیایی جنگل های زاگرس داشته باشد.

طبقه بندی، ابزاری کارآمد برای پژوهش های جوامع گیاهی و بررسی پدید ه های بوم شناختی است. هدف از پژوهش پیش رو، مقایسه روش های مختلف خوشه بندی در تجزیه وتحلیل خوشه ای بود. سه قطعه جنگلی با جهت جنوبی از توده های بلوط در جنگل های چهارزبر استان کرمانشاه با شرایط مشابه ازنظر شیب و ارتفاع از سطح دریا انتخاب شدند. در هر قطعه در فاصله های صفر، 25، 50، 100 و 150 متری با استفاده از سه خط نمونه که در فاصله های 200 متری از هم قرار گرفتند، نمونه برداری انجام شد. در این بررسی از روش تجزیه وتحلیل خوشه ای برای طبقه بندی پوشش گیاهی استفاده شد. برای محاسبه ماتریس فاصله ها از روش Gower و برای اتصال خوشه ها از چهار روش نزدیک ترین همسایه، دورترین همسایه، اتصال میانگین و اتصال وارد استفاده شد. برای یافتن تعداد بهینه خوشه ها و بررسی کیفیت خوشه بندی در روش های مختلف از معیار سیلوئت استفاده شد. همچنین، انطباق بین ماتریس فاصله محاسبه شده و دندروگرام به دست آمده از روش های مختلف با ضریب همبستگی کوفنتیک ارزیابی شد. نتایج نشان داد که تعداد بهینه خوشه ها در جوامع بلوط منطقه مورد مطالعه، دو خوشه بود. مقدار همبستگی کوفنتیک بین ماتریس فاصله و دندروگرام به دست آمده از روش های میانگین و نزدیک ترین همسایه بیشتر از دو روش وارد و دورترین همسایه به دست آمد. همچنین، کیفیت خوشه بندی روش های نزدیک ترین همسایه و میانگین بهتر از دو روش دیگر بود، اما میانگین شاخص سیلوئت در خوشه دوم روش نزدیک ترین همسایه، بسیار کم بود، بنابراین روش اتصال خوشه میانگین همراه با ضریب فاصله Gower برای داده های ترتیبی مطلوب تر است و تغییری در داده ها ایجاد نمی کند.

هدف پژوهش پیش رو، تحلیل الگوهای فرهنگی و اجتماعی مشارکت مردم بومی و محلی حوزه آبخیز طیبی سرحدی شرقی واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد در حفظ و مدیریت منابع طبیعی تجدیدشونده با تأکید بر نهادمندی، کشف شرایط زمینه ای و عوامل علی و مداخله گری بود که بر این کنش اثر می گذارند. برای دستیابی به این هدف، از روش نظریه بنیانی استفاده شد. با بهره گیری از کدگذاری سه مرحله ای، مفاهیم، مقوله ها و قضایای نظری ساخته شدند. با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند با 32 مشارکت کننده تا اشباع نظری، مصاحبه عمیق انجام شد. مصاحبه شوندگان این پژوهش را افراد ذی نفع و بهره برداران از منابع طبیعی تشکیل می دادند. یافته های پژوهش نشان داد که «فقدان نهادمندی» مقوله مرکزی این پژوهش بود. شرایط عِلی همچون تصمیم گیری های متمرکز، به هم خوردن ساختار قدرت در روستاها، تجاری شدن اقتصاد روستایی و تضاد ذی نفعان، شرایط زمینه ای مانند فقر منابع طبیعی، فقر مردم بومی و شرایط مداخله گری همچون ضعف سرمایه اجتماعی، بیگانگی اجتماعی و خرده فرهنگ قومی باعث ضعف و فقدان نهادمندی شده بودند. از راهبردهای مردم بومی در چنین وضعیتی می توان به حمایت خواهی، یارانه خواهی، نادیده گرفتن مسئله، سواری مجانی گرفتن و پذیرش شرایط فعلی اشاره کرد. هریک از راهبردهای مذکور، پیامدهایی مانند عدم مشارکت در طرح های منابع طبیعی، کم شدن حساسیت نسبت به این منابع، بیگانگی از طبیعت، بهره برداری افراطی از منابع طبیعی و پیگیری منافع فردی در برخورد با منابع طبیعی را به دنبال داشت. براساس یافته های پژوهش پیش رو، عوامل خرد و کلان در یک برهم کنش باعث عدم مشارکت سازمان یافته ذی نفعان بومی و محلی در حفظ و مدیریت منابع طبیعی تجدیدشونده شده اند.

از آنجایی که پایداری درازمدت بوم سازگان های طبیعی به حفظ کیفیت خاک بستگی دارد، آگاهی از وضعیت خاک عرصه های طبیعی می تواند در مدیریت صحیح آنها مؤثر باشد. هدف از پژوهش پیش رو، بررسی تأثیر تاج پوشش درخت کنار (. Ziziphus spina-christiL) بر ویژگی های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک منطقه دهستان مرغا در ایذه بود. نمونه برداری از خاک سطحی (عمق صفر تا 20 سانتی متری) زیر تاج و خارج تاج (نمونه شاهد) درختان کنار با استفاده از روش خط نمونه تصادفی انجام شد. برخی مشخصه های فیزیکی (جرم مخصوص ظاهری و درصد رطوبت اشباع)، شیمیایی (pH، کربن آلی، پتاسیم و فسفر) و بیولوژیکی (کربن و نیتروژن زیست توده، تنفس پایه، تنفس میکروبی، بهره میکروبی و بهره متابولیکی) خاک اندازه گیری شدند. میانگین کربن آلی خاک زیر تاج 1/9 درصد اندازه گیری شد که 5/23 درصد بیشتر از خاک خارج از تاج بود. پتاسیم قابل دسترس خاک (233/35 میلی گرم بر کیلوگرم خاک) زیر تاج درختان کنار، غلظتی بیشتر نسبت به خارج تاج داشت. pH تحت تأثیر درختان کنار قرار نگرفت و تفاوت معنی داری بین فضای آزاد و زیر تاج مشاهده نشد. بیشترین کربن و نیتروژن زیست توده میکروبی (به ترتیب 547/7 و 60/1 میلی گرم در کیلوگرم خاک) در زیر تاج به دست آمد. همچنین، خاک زیر تاج، بیشترین مقدار تنفس پایه (19/29 میلی گرم دی اکسید کربن در هر کیلوگرم خاک) و بیشترین بهره میکروبی (1/68 درصد) را داشت. مقدار بهره متابولیکی، روندی معکوس را نشان داد، به طوری که بیشترین مقدار آن در خارج از سایه انداز درختان مشاهده شد. براساس نتایج این پژوهش، وجود درختان کنار در منطقه مورد مطالعه منجر به افزایش حاصلخیزی خاک و نیز بهبود زیست توده و فعالیت میکروبی خاک شده بود.