مدیریت مخاطرات محیطی
سال:1398 | دوره:6 | شماره:2 |تعداد مقالات:6

زندگی انسان همواره با مخاطرات ناشی از بلایای طبیعی همراه بوده است. استقرار فلات ایران روی پهنه ی پرحادثه ی کره ی زمین، کمربند زلزله ی آلپ – هیمالیا، شرایطی را به وجود آورده که وقوع انواع مخاطرات طبیعی را اجتناب ناپذیر کرده است. شهرستان نهاوند در یکی از حساس ترین نقاط این فلات قرار گرفته، به طوری که ﻭ ﺿ ﻌ ﻴ ﺖ ﻣ ﻮ ﺭ ﻓ ﻮ ﻟ ﻮ ﮊ ﻳ ﻚ شهرستان نهاوند ﻭ ﻗ ﺮ ﺍ ﺭ ﮔ ﻴ ﺮ ﻱ ﺁ ﻥ در یکی ﺍ ﺯ ﻧ ﻘ ﺎ ﻁ زلزله خیز، ﺑ ﻪ ﺭ ﻭ ﻳ ﺎ ﺭ ﻭ ﻳ ﻲ ﻣ ﺪ ﺍ ﻭ ﻡ ﺍ ﻳ ﻦ شهرستان ﺑ ﺎ ﭘ ﺪ ﻳ ﺪ ه ی ﻃ ﺒ ﻴ ﻌ ﻲ ﺯ ﻟ ﺰ ﻟ ﻪ منجر ﺷ ﺪ ﻩ ﺍ ﺳ ﺖ؛ از این رو برای ﺩ ﺳ ﺘ ﻴ ﺎ ﺑ ﻲ ﻋ ﻤ ﻠ ﻲ ﺑ ﻪ روش ها ﻭ ﺭ ﺍ هکارهایی ﻣ ﻨ ﺴ ﺠ ﻢ به منظور مدیریت بحران ﻭ ﺑ ﻪ ﺣ ﺪ ﺍ ﻗ ﻞ ﺭ ﺳ ﺎ ﻧ ﺪ ﻥ ﺍ ﺑ ﻌ ﺎ ﺩ فاجعه آمیز ﭼ ﻨ ﻴ ﻦ ﺭ ﺧ ﺪ ﺍ ﺩ ﻱ ، مطالعه در این زمینه ضرورت دارد. یکی از مهم ترین اقدامات قبل از مدیریت بحران که مستلزم مطالعه ی دقیق است، انتخاب بهینه ی مراکز امداد و نجات برای دسترسی و پوشش حداکثری مناطق آسیب دیده در کمترین زمان به دلیل اهمیت نجات جان افراد در معرض خطر است. پژوهش پیش رو بر آن است که به مکان یابی بهینه ی مراکز امداد و نجات در زلزله ی احتمالی نهاوند بپردازد تا در صورت وقوع حادثه، امدادرسانی در کمترین زمان میسر شود. بدین منظور مکان یابی این مراکز با توجه به معیارهایی چون راه ارتباطی، تمرکز جمعیتی، تراکم روستایی، فاصله از گسل و. . . با بهره جستن از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS و مدل FAHP انجام گرفته است. نتیجه ی این تحقیق نشان داد که مکان های مناسبی برای این مراکز به دلیل شرایط مساعد طبیعی در منطقه وجود دارد که این ویژگی امتیازی بالقوه را برای مدیریت بحران در این شهرستان فراهم آورده است که باید از آن بهره جست. در نهایت سه محدوده در منطقه به عنوان اولویت های ایجاد مراکز امداد و نجات پیشنهاد شد.

زلزله، بحران و بلای طبیعی تقریباً پیش بینی ناپذیری است که همه ساله انسان های زیادی به خسارات جبران ناپذیر جانی و مالی آن دچار می شوند. مدیریت این گونه بحران ها هم به پیش از وقوع آنها مربوط می شود و هم به پس از آن. امداد و نجات، جزء مراحلی در وقوع حوادث است که می توان با مطالعه و بررسی آن پیش از وقوع به راهکاری برای بهبود عملکرد گروه های امداد و نجات در هنگام بحران رسید. در این پژوهش با بهره گیری از سیستم اطلاعات مکانی و الگوریتم ازدحام ذرات و شبیه سازی زلزله ای فرضی، راهکاری برای مدیریت بهینه گروه های امداد و نجات در وقوع زلزله پیشنهاد می شود. در این روش، زلزله ای فرضی در تهران شبیه سازی شد و 32 امدادرسان در قالب چهار گروه عملیاتی در 148 مجتمع مسکونی در محدوده ی تحقیق به انجام وظیفه پرداختند. امدادگران با استفاده از الگوریتم ازدحام ذرات در یک سیستم اطلاعات مکانی، به گونه ای به فعالیت های امداد و نجات اختصاص یافتند که در زمان کمتری، امداد و نجات بیشتر و نیز کارامدتر نسبت به حالت تجربی و سنتی انجام دهند. استفاده از این الگوریتم برای بهینه سازی شبیه سازی ها و نیز اجرای ساختار علمی و عملی فعالیت ها و گروه های عملیاتی امداد و نجات، راهکاری نوین برای بهبود کیفیت امداد و نجات پس از زلزله خواهد بود. نتایج اجرای الگوریتم پیشنهادی این پژوهش، بهبود حدود دوبرابری تخصیص صورت پذیرفته را نشان داد.

شناسایی سریع مناطق آسیب دیده پس از وقوع زلزله به منظور تولید نقشه ی آسیب، اهمیت زیادی در زمینه ی امداد و نجات دارد. در چند سال گذشته استفاده از تصاویر ماهواره ای برای تولید نقشه ی تخریب به دلیل سرعت زیاد، پوشش وسیع از منطقه و هزینه ی اندک بسیار مورد توجه محققان قرار گرفته است. در این پژوهش، یک روش شناسایی سریع مناطق آسیب دیده مبتنی بر روش های شناسایی تغییرات ارائه خواهد شد که درباره ی زلزله ی سال 1396 سرپل ذهاب اجرا می شود. به منظور اعتبارسنجی این روش، ابتدا نتایج روش شناسایی تغییرات ارزیابی شد که خروجی ها نشان دهنده ی صحت زیاد روش در شناسایی مناطق تغییریافته اند. از طرف دیگر، نتایج روش شناسایی آسیب که در زلزله ی سرپل ذهاب اجرا شده با نقشه های آسیب تولیدشده توسط سازمان فضایی اروپا اعتبارسنجی شد که نتایج حاکی از صحت 84 درصدی در شناسایی مناطق آسیب دیده است. با به کارگیری روش پیشنهادی، نقشه ی آسیب برای شهر سرپل ذهاب بسیار سریع و در مدت کمتر از سی دقیقه تولید شد.

در بین مخاطرات طبیعی، سیلاب اهمیت زیادی دارد. یکی از راه های اصلی کاهش خطرات ناشی از سیل، تهیه ی نقشه های حساسیت به وقوع سیل است. در این تحقیق از مدل آنتروپی شانون برای تهیه ی نقشه های حساسیت به وقوع سیل استفاده شد. ابتدا 34 نقطه ی سیلابی حوضه ی آبخیز فیروزآباد انتخاب شد و سپس این 34 نقطه به دو گروه طبقه بندی شدند که 22 نقطه، 65 درصد از موقعیت نقاط برای آموزش و مدلسازی و 12 نقطه، 35 درصد از موقعیت نقاط که در مدلسازی به کار گرفته نشده اند برای اعتبارسنجی استفاده شده اند که ابتدا به تهیه ی نقشه ی موقعیت سیل ها پرداخته شد و سپس 10 عامل شیب، جهت شیب، لیتولوژی، کاربری اراضی، NDVI، SPI، TWI، طبقات ارتفاعی، بارندگی و فاصله از رودخانه به عنوان عوامل مؤثر در وقوع سیل در حوضه ی آبخیز فیروزآباد انتخاب شدند. اولویت بندی عوامل مؤثر در وقوع سیل توسط شاخص آنتروپی شانون نشان داد که لایه های NDVI (03 / 2)، بارندگی (00/2)، فاصله از رودخانه ( 89 / 1 )، SPI ( 385 / 1 )، طبقات ارتفاعی (999 / 0)، شیب با وزن ( 932/ 0)، لیتولوژی (478 / 0)، TWI (379 / 0) و کاربری اراضی (280 / 0) و جهت شیب (184 / 0) به ترتیب بیشترین تا کمترین تأثیر بر وقوع سیل را دارند. براساس نتایج منحنی ROC برای میزان پیش بینی مقدار سطح زیر منحنی با 35 درصد داده های اعتبارسنجی برابر 42 / 91 درصد و برای میزان موفقیت با 65 درصد داده های آموزش برابر 53/92 درصد است. پس مدل آنتروپی شانون دارای صحت قابل قبولی در تهیه ی نقشه ی حساسیت به وقوع سیل در حوضه ی آبخیز فیروزآباد است.

سیلاب های ناگهانی پاسخ هیدرولوژیکی عوامل فیزیوگرافی حوضه به رخداد بارش های سنگین است و وقوع آنها سبب خسارات مالی و جانی می شود. به دلیل ماهیت پیچیده ی سیلاب ناگهانی، پیش بینی آنها با دشواری زیادی روبه روست و ویژگی های فیزیوگرافی حوضه ها نقش مهمی در شکل گیری آنها دارد. مدل MFFPI با استفاده از شاخص های فیزیوگرافی حوضه ها به ارزیابی خطر سیلاب ناگهانی می پردازد. حوضه ی اسلام آباد غرب به علت شرایط فیزیوگرافی و رخداد بارش های سنگین مستعد وقوع سیلاب ناگهانی است و در طی چند دهه ی گذشته رخداد سیلاب سبب خسارات گسترده در شهر اسلام آباد غرب و در سطح این حوضه شده است. هدف پژوهش حاضر، ارزیابی و پهنه بندی خطر سیلاب ناگهانی حوضه ی اسلام آباد غرب با استفاده از مدل MFFPI است. نتایج پژوهش نشان داد که نقشه ی نهایی پتانسیل خطر سیلاب ناگهانی در مرحله ی اول نشان می دهد که 45 درصد مساحت حوضه ی اسلام آباد غرب در پهنه با پتانسیل خطر زیاد قرار دارد. توزیع فضایی پهنه های خطر پنج گانه از شرایط توپوگرافی و تجمع جریان حوضه تبعیت می کند. در ادامه با بهره گیری از رگرسیون خطی پارامترهای موثرتر در تجمع و انباشت آب مشخص شده و چهار متغیر شیب توپوگرافی، تجمع جریان، انحنای دامنه و کاربری اراضی 6/96 درصد از شاخص پتانسیل سیلاب را توضیح می دهند. حذف پارامترهای کمتر مؤثر بافت خاک و نفوذپذیری سنگ در مرحله ی دوم اجرای مدل، سبب کاهش مساحت نواحی با پتانسیل خطر زیاد سیل و افزایش مساحت نواحی با پتانسیل خطر کم و متوسط سیل شده و مناطق با پتانسیل خطر خیلی زیاد در ارتفاعات و حواشی آن که با واقعیت همخوانی نداشته حذف شد. نتایج مدل MFFPI در هر دو مرحله بیانگر پتانسیل زیاد خطر سیلاب ناگهانی در سطح دشت اسلام آباد غرب است و این شهر و همه ی روستاها و زیرساخت های سطح آن در معرض خطر سیلاب ناگهانی قرار دارند.

در سال های اخیر ژئوتوریسم جایگاه مهمی در مباحث مرتبط با توسعه ی پایدار پیدا کرده و به عنوان یک محور به ویژه برای جوامع محلی کمترتوسعه یافته مطرح شده است. تجربه های موجود در این حوزه در جهان نشان می دهد که مدیریت مؤثر و واقعی در این مسیر بسیار اهمیت دارد. بر این اساس، شناسایی ژئومورفوسایت ها و پایش واقعی آنها با رویکرد قوت ها و ضعف ها، از مسیرهای درست در این حوزه است. در این پژوهش این مسئله در شهرستان سردشت با روش GAM (برمبنای نظر کارشناسان) و نیز روش M-GAM (برمبنای نظر بازدیدکنندگان)، برای اولین بار در یک چارچوب سیستمی-مقایسه ای بررسی شد. نتایج بررسی، شناسایی 14 ژئومورفوسایت شاخص بود که با نظر کارشناسی تعیین شد. واکاوی آنها با روش GAM، نشان داد که ژئومورفوسایت های آبشار شلماش و جنگلی میرآباد بیشترین ارزش امتیازی و ژئومورفوسایت غار که چه که و توده ی کارستیک سرپردان کمترین ارزش امتیازی را دارند. با این حال، تحلیل جایگاه ژئومورفوسایت ها براساس ماتریس GAM و نیز نگرش مدیریتی نشان داد که ارزش اصلی در سطح آنها نسبت به ارزش افزوده عیار بیشتری دارد، ولی بررسی های دقیق تر نشان داد که در ارزش اصلی نیز عیار حفاظتی نسبت به عیار علمی و زیبایی شناختی در سطح پایین تری قرار دارد. بررسی ژئومورفوسایت ها با روش M-GAM نیز نشان داد که ژئومورفوسایت های شلماش، گراوان، بیوران بالاترین جایگاه را دارند. دلیل اصلی آن نیز در ارتباط با پارامترهای زیبایی شناختی و علمی است که بیشتر مدنظر بازدیدکنندگان است. تحلیل نمودار GAM نشان داد که ژئوسایت های مطالعاتی اغلب در سه زون Z21، Z22 و Z32 قرار گرفته اند و برمبنای نمودار M-GAM نیز اغلب در دو زون Z21 و Z22قرار گرفته اند. تفاوت زون ها مربوط به اعمال ضریب Im توسط بازدیدکنندگان است که در نوع مدیریت آنها مهم است. از طرفی بررسی های دقیق تر نشان داد که عیار توریستی نیز نسبت به عیار کارکردی در سطح ژئومورفوسایت های با ارزش امتیازی کم، جایگاه مهمی ندارد. بنابراین وجود راهبرد ژئوکانزرویشن بسته به فعال یا غیرفعال بودن آنها و نیز ایجاد و توسعه ی زیرساخت ها به ترتیب در سطح ژئومورفوسایت های کمتر فعال و فعال ضروری است. بررسی پارامترها در دو مدل موجود پژوهش نشان داد که افزایش سطح دسترسی از طریق توسعه ی راه های ارتباطی اصلی و نیز افزایش سطح امکانات رفاهی در سطح ژئومورفوسایت ها و به ویژه توسعه ی اقامتگاه های بوم گردشگری که زمینه ی اشتغال نیز هستند بسیار کاراست. نتایج پارامترها نشان داد که برندسازی نیز یکی از حوزه های مناسب است، ولی ضرورت جایگاه آموزش و آگاهی سازی جوامع محلی در پایداری ژئومورفوسایت ها بسیار مهم است. با تمام این موارد می توان گفت که حرکت درست در این مسیر در سطح شهرستان سردشت، زمینه ساز بهبود فضای کسب و کار، افزایش اشتغال پایدار، تحقق راهبرد ژئوکانزرویشن، توسعه ی امنیت مرزی و نیز ایجاد جایگزین مناسب برای مفاهیم شغلی کاذب همچون کولبری و در نهایت توسعه ی پایدار است.