سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1399 | دوره:13 | شماره:6 (پیاپی 52) |تعداد مقالات:13

در عصر شتاب و تسلط تکنولوژی، صرفه جویی در زمان یک ضرورت اجتناب ناپذیر است؛ و به تبع آن، صرفه جویی در کلام راهی کوتاه برای بهره وری هرچه بیشتر از فرصتهاست. در ادوار مختلف زبان فارسی، ایجاز، قاعده غالب در بلاغت بوده و در نظم و نثر، آثار ارزشمندی به شیوه کم گویی و گزیده گویی برجای مانده است. در این پژوهش پس از تعریف نوع ادبی مینیمالیسم و بیان ویژگیهای آن، درپیوند با اهداف تعیین شده، حکایتهای روضه خلد اثر مجد خوافی از منظر مینیمالیستی واکاوی شده و شباهتهای ساختاری اینگونه «کهن نو» با داستانکها تبیین گردیده است. پس از بازخوانی و بررسی ساختاری متن معلوم شد که از لحاظ فنی با الگوهای ساختاری مینیمالیسم از قبیل ایجاز و فشردگی، سادگی طرح و پیرنگ، محدودیت زمان و مکان و شخصیتها، بهره مندی از مضمون جذاب، و سادگی و بی پیرایگی زبان برابری میکنند و از برخی جهات مانند؛ موقعیت اجتماعی شخصیتها، آمیختگی با صنایع ادبی و آیات و روایات، درونمایه های اخلاقی و اجتماعی، روایت در زمان گذشته و حضور عناصر فراواقعی؛ با مولفه های مینیمالیسم تمایز دارند. روش تحقیق در این پژوهش کتابخانه ای است و یافته های تحقیق بصورت توصیفی-تحلیلی پردازش گردیده است.

هدف پژوهش پیش رو، مطالعه و بررسی و صورتبندی معنا و مفهوم «می» بعنوان یک مفهوم بنیادین در ادبیات غنایی فارسی با تمرکز بر مهمترین دگرگونیهای آن در اشعار رودکی، سنایی، نظامی، عطار، مولوی و حافظ است. همانگونه که ساختارگرایی به نشانه-معناشناسی گفتمانی تحول مییابد، ، این پژوهش نخست با تاکید بر دیدگاه ساختارگرایی، سیر تطور مفهوم «می» را براساس روابط همنشینی، جانشینی و تقابل واکاویده است و سپس با بهره گیری از نشانه-معناشناسی گفتمانی به مرزهای معنایی میپردازد تا از این رهگذر، با نگاهی تازه تر فرایند دگرگونی «می» و میگساری را در گذر تاریخ شعر فارسی نشان دهد. دلیل در نظر گرفتن چنین پیوستاری از بررسی واژه ها تا کاوش گفتمانی در بررسی «می» آن است که اینگونه مفاهیم بنیادین صرفا واژه هایی نیستند که برای نامگذاری و ارجاع صرف بکار روند؛ بلکه در سیر تطور خود به کلیتی پیچیده و مدلولهایی شناور تبدیل شده اند و به مثابه کلیدواژه یا نامی فشرده، پیوند عمیقی با تجربه زیسته شاعر و بستر فرهنگی و اجتماعی زمانه او دارند و بر پیوستاری از مرزهای معنایی از دلالت ارجاعی تا دلالت تعاملی و در نهایت ذوب شدگی در تطور هستند.

مثنوی بحرالمعارف، دومین اثر از شهاب الدین علی دانیالی فسوی جهرمی است که دو نسخه خطی از این مثنوی به شماره 9371 در کتابخانه مجلس موجود میباشد. نسخه اول و نسخه دوم، که به روش مقابله تصحیح شده است. درونمایه و محتوای این منظومه، در عرفان و اخلاق است. در پژوهش حاضر که کتابخانه ای و بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر متن نسخه مثنوی بحرالمعارف صورت گرفته، سعی بر آن است تا نسخه خطی را مورد بررسی قرار داده و منابع شهاب الدین علی دانیالی فسوی جهرمی برای سرودن این اثر و همچنین بررسی فضای فرهنگی معاصر با دوره نویسنده شناسایی شود و ویژگیهای سبکی آن نیز مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. نویسنده در این مقاله به دنبال جواب این پرسش است که بارزترین ویژگیهای سبکی مثنوی بحرالمعارف چیست؟ حاصل پژوهش نشان میدهد که زبان ساده و روان، ترکیب سازیهای مضمون آفرین، تسکین متحرک، تخفیف واژه، به کار بردن واژه های عربی، تشبیهات محسوس، استفاده مناسب و متناسب از انواع صورخیال تا جایی که لفظ و معنی در مقابل هم قرار گیرند و سبب پیچیدگی کلام نشود، از جمله خصوصیات سبکی این مثنوی است.

نویسندگان و شاعران عارف به داستان پیامبران به ویژه داستان حضرت موسی(ع) با رویکردهای عرفانی متفاوت پرداخته و از آن برای طرح و بیان مبانی و مفاهیم عرفان و تعلیم آموزه های عرفانی بهره گرفته اند. هدف این پژوهش؛ پاسخ به این سوال است که صاحبان آثار عرفانی درطول سه قرن پنجم تا هفتم هجری با چه رویکردهایی به داستان حضرت موسی پرداخته و این رویکردها از چه ویژگیهایی نسبت به هم برخوردارند. نتایج تحقیق نشان از تفاوت در نگاه، سطح برداشت و هدف عارفان در استفاده از داستان حضرت موسی دارد. لذا درمجموع میتوان رویکردهای عرفانی به این داستان را، در طول سه قرن مورد نظر در چهار رویکرد عابدانه، عاشقانه، نمادین وتاویلی به این شکل نشان که؛ گرایش صاحبان متون عرفانی، از رویکرد عابدانه به رویکرد عاشقانه، نمادین و تاویلی و به تعبیری سیر زبان عرفان از زبان عبارت به زبان اشارت و گشوده شدن نگاه زیبایی شناسانه به مباحث عرفانی است.

بین ایرانیان پیش و پس از اسلام تفاوتهای فکری در زمینه های مختلف دیده میشود. با بررسی متون بجا مانده کهن و جدید میتوان به بخشی از این تفاوتها پی برد. ازجمله کتابهایی که به بین این دو دوره با مضمون مشترک نوشته شده اند، سفرنامه های روحانی ارداویرافنامه (300م) و معراجنامه شاهرخی (840ه. ق) است. با واکاوی و بررسی محتوای درونی آنها میتوان به تفاوتهای فکری ایرانیان درگذر تغییر دین پی برد. این مقاله به این بررسی میپردازد و به عنوان محور کار خود جایگاه زن را مورد مداقه قرار میدهد.

تحقیق در ویژگیهای سبکی یک نویسنده با رویکرد گفتگومندی میتواند منجر به درک و دریافت بهتری از دنیای اثر شود. در یک متن گفتگومند، همه صداها شنیده میشود و صدای نویسنده صدای غالب نیست؛ بلکه نویسنده به همه آواها فرصت برابر میدهد و همه صداهای موافق و مخالف به موازات هم به گوش مخاطب میرسد. رمان بهترین بستر برای آفرینش فضای گفتگومند است. این پژوهش پنج رمان شاخص معاصر (سووشون اثر سیمین دانشور-کولی کنار آتش اثر منیرو روانیپور-طوبی و معنای شب اثر شهرنوش پارسیپور-عادت میکنیم اثر زویا پیرزاد-خانه ادریسیها اثر غزاله علیزاده)را به منظور کشف مولفه های گفتگومندی با روش توصیفی-تحلیلی و به شیوه اسنادی-کتابخانه ای، مورد نقد و بررسی قرار داده است. در پاسخ به پرسش اصلی این پژوهش که آیا گفتگومندی میتواند برای این نویسندگان یک ویژگی سبکی شخصی باشد؟؛ باید گفت که این نویسندگان با به کارگیری شگردهای مختلف از جمله، چرخش زاویه دید، ساختار صلیبی، ژانر ریالیسم جادویی و بینامتنیت، چندصدایی و چند زبانی، یک اثر گفتگومند و چند آوا را آفریده اند. بیشترین کاربرد چندصدایی با مولفه سبکبرداری است. همین امر گفتمان غالب متن را به سوی نظر نویسنده هدایت میکند و از بار گفتگومندی متن میکاهد. گفتگوی بینامتنی مشترک این رمانها با هم، گفتمان مقاومت و صدای اعتراض به گفتمان مرد سالار و سنتی است.

بیان مضمون واحد به شکلهای گوناگون و توجه بیشتر به روساخت کلام ویژگی عمده سبک آذربایجانی است. یکی از موضوعات پربسامد در سبک آذربایجانی و در حوزه زیبایی شناسی، حسادت، رقابت و دشمنی است. شعر فارسی در قرن ششم به دلیل تحولات سیاسی و اجتماعی پایگاه خود را از دست داد و با استقرار کامل دولت سلجوقی، التفات چندانی به شعر و شاعری نشد. حکومتهای محلی، شکوه دربار محمودی را نداشتند و راه یافتن به دربار رقابت میان شاعران را باعث میشد؛ لذا شاعران برای راهیابی به دربار علاوه بر خوارداشت دیگران، به انواع تهمتها و هجوها دست می یازیدند. پژوهش حاضر تلاش دارد تا به این سوال پاسخ بگوید که حسادت، رقابت و دشمنی چگونه در اشعار شاعران سبک آذربایجانی منعکس شده است و زمینه های اجتماعی و فرهنگی آن چیست؟ نتایج نشان میدهد که رقابت میان حکومتهای محلی، نقش شاعر به عنوان دستگاه تبلیغاتی، کسادی بازار شعر و شاعری و برتری جویی از مهمترین دلایل حسادت و دشمنی میان شاعران است. شاعران این حوزه، از عناصر و همچنین صور خیال متنوعی برای تصویرسازی موضوع مذکور بهره برده اند: از جمله استفاده از شخصیتهای تاریخی، اسطوره ای (سامی و ایرانی)، دینی (یهودی، اسلامی، زرتشتی، مسیحی)، حیوانات (خزندگان، پرندگان، آبزیان و. . . )، گیاهان (گلها، درختان، میوه ها)، جمادات و. . . . این عناصر با بهره گیری از شگردهای ادبی همچون تشبیه، استعاره، تلمیح و تمثیل و. . . در آثار این شاعران بازتاب یافته است.

تاریخ بیهقی یکی از مهمترین متون نثر فارسی، در طول هزاره گذشته مورد احترام دوستداران ادب پارسی بوده است. این کتاب چند برابر آنچه اکنون در دست داریم، بخشهای گمشده دارد و به رغم آنکه با محوریت دوره مسعود غزنوی فراهم شده، کتابی صرفا تاریخی نیست؛ بلکه دارای اندیشه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و به ویژه مطالبی است که میتوان از آنها به سیاست حکمرانان غزنوی-در زمینه کنترل بزهکاران، از طریق سرکوبی محض و یا همراه با اقدامها و تدبیرهای خاص پیشگیرانه از بزهکاری بوده است-را پی برد. از این رو نگارندگان به دنبال آن هستند که آیا در تاریخ بیهقی میتوان مدلی از سیاست جنایی را یافت و این مدل با کدام یک از مدلهای امروزی نزدیکی بیشتری دارد؟ ردیابی برخی از جلوه ها و ویژگیهای سیاسی نظام اقتدارگرا در این اثر موجب میشود، از دل این موضوع به مفهوم نوین سیاست جنایی (خصوصا سیاست جنایی اقتدارگرا) رسیده و آن را مورد بررسی قرار داد.

یکی از ضروری ترین پژوهش ها و مطالعات بنیادی در عرصه حافظ پژوهی شناسایی، معرفی و بررسی آثاری است که در پیوند با حافظ و غزلیات او نوشته شده است. دیوان حافظ نموداری از ضمیر مشترک مردم ایران و شعر او عصاره فرهنگ ایرانی است. بنابراین آنچه در شعر او درباره هر موضوعی آمده باشد میتواند باور همگانی ایرانیان نسبت به آن موضوع تلقی شود. شناخت تنوع موضوعی مقالات این حوزه به منظور مراجعه و استفاده و نیز پرهیز از انجام کارهای موازی ضروری است. در این مقاله پس از معرفی حدود 391 مقاله مرتبط با حافظ و غزلیات او از سال 1371 تا 1380 به بررسی تخصصی مقالاتی خواهیم پرداخت که در زمینه سبک شعری حافظی و مطالب مربوط با سبک شناسی شعر خواجه به نگارش در آمده اند. روش کار به این شکل است که مقالاتی که از لحاظ موضوعی یکسان و یا نزدیک به هم بوده، در یک گروه قرار گرفته اند و کوشش شده است تصویری از مطالعات سبکی مرتبط با شعر حافظ در دهه هفتاد ارایه شود، آنگاه ضمن ارایه نتیجه گیری و نمودارها و جداول خواننده امکان می یابد که در حافظ پژوهی را در دهه هفتاد در یک نگاه کلی و به اجمال مشاهده کند.

بیدل دهلوی نماینده تمام عیار سبک هندی است. وی تصاویر و خیالات شاعرانه سبک هندی را تکامل بخشیده است. بررسی تشبیه در غزلیات او، بسیاری از ابهامات و تصاویر سبک هندی را برای ما آشکار میسازد. پژوهشگران در این مقاله با روش توضیحی-تحلیلی، به شیوه تقسیم بندی بروک رز-که روشی دستوری و زبانشناسی است-به استخراج تشبیهات بیدل پرداخته اند؛ روشی که میتوان به وسیله آن به جهان ذهنی شاعر و دغدغه های فکری او پرداخت و جهانبینی شاعر را مورد مطالعه قرار داد. در این پژوهش ویژگیهای برجسته ساختاری تشبیه های بیدل بر اساس طبقه بندی بروک رز چیست؟ همچنین قلمروهای اساسی تشبیه در غزل بیدل کدام عرصه ها را در بر میگیرد؟ با این روش تحقیقات نشان داد،-بیدل دهلوی بیشتر از تشبیهات اسنادی-تشبیه های ربطی یا اسنادی، که"مشبه" به "مشبه به " اسناد مییابد-و ساختار آن به صورت ربط مستقیم مشبه و مشبه به است-در غزلیاتش بهره برده است و به جرات میتوان این شیوه تشبیه را از برجسته ترین ویژگیهای ساختار تشبیهی او برشمرد. در مقایسه با سایرشاعران سبک هندی، اسلوب معادله و تشبیه های موازی از بسامد پایینتری در دیوان او برخوردار است. پس ازآن، خلق تشبیه های اضافی – فشرده او و ساختن ترکیبات اضافی نو و بدیع بیش از همه در غزلیات او یافت میشود. قلمرو تشبیه های مکانی در دیوان او بسامد بیشتری دارد. در نهایت، بیشترین قلمرو تشبیه در دیوان بیدل تشبیه های مکان و سپس اشیا است.

«نماد» کلمه ای است که علاوه بر معنی ظاهری، طیف معنایی گسترده ای را به خواننده القا کند. به دلیل این که نماد ماهیت متنوع و رازآمیز دارد و نیز تحت تاثیر شرایط اجتماعی و سیاسی است، اهمیت آن در شعر معاصر و از جمله شعر دفاع مقدس بسیار زیاد است. بنابراین چگونگی و انواع نمادها، ویژگیها و کیفیت به کارگیری آنها در این حوزه شعری اهمیت فراوان دارد. این پژوهش با روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی-تحلیلی جهت رسیدن به پاسخی قابل اعتماد برای این مساله به بررسی نماد در هفده کنگره شعر دفاع مقدس و نیز اشعار برجستگانی چون سلمان هراتی، حسن حسینی و طاهره صفارزاده پرداخته است. نمادها در شعر دفاع مقدس، از نظر اجزا و عناصر تشکیل دهنده به دو گروه کلی نمادهای مرتبط با طبیعت و نمادهای غیرطبیعی و از جهت معنایی به دو دسته نمادهای سیاه و نمادهای سفید تقسیم میشوند؛ البته در این محدوده، تقابل معنایی و تحول و گسترش مفاهیم نمادها از ویژگیهای اصلی آنها به شمار می آید. کاربرد نماد در شعر دفاع مقدس نوعا پیرو دو حالت است: یا شعر فضای نمادین ندارد و شاعر جهت غنای ادبی بیشتر، نماد را به کار میگیرد و یا فضای حاکم بر شعر، نمادین است؛ در این صورت برای رسیدن به معنا و تصویر درست از شعر، نمادها باید حتما در ارتباط با هم در نظر گرفته شوند. نمادهای سفید در اشعار دفاع مقدس بسامد زیادی نسبت به نمادهای سیاه دارند (جهت القای معانی ومضامین مثبت) و برای تصویرسازی مفاهیم حول دو محور خیر و شر بسیاری از این نمادهای سفید در تقابل نمادهای سیاه یا در بافتی نمادین خلق میشوند و یا تحول معنایی پیدا میکنند.

رشیدالدین وطواط از شاعران معروف سده ششم هجری است که مهارت وی در کاربرد واژه ها و صنایع لفظی و معنوی او را از یگانه شاعران روزگار خویش ساخته است. لذا بررسی جنبه های سبکی اشعار وی میتواند تمایزات زبانی و ادبی وی را از دیگر شاعران معاصرش مشخص کند. با توجه به اینکه اغلب پژوهشگران در سبک شناسی اشعار رشید تنها به سطح ادبی آن محدود شده اند و از دو سطح فکری و زبانی او مغفول مانده است، نگارندگان مقاله حاضر، با هدف معرفی ویژگیهای منحصر به فرد زبانی، ادبی و محتوایی اشعار رشید با رویکرد سبک شناسی به واکاوی قصاید وی پرداخته اند. نتیجه حاصل از این پژوهش حاکی از این است که قصاید رشید از نظر زبانی مستحکم است و گاهی به قصاید خاقانی پهلو میزند. وی با مهارت خاصی واژه ها را انتخاب میکند و سخنش عاری از عیوب فصاحت و بلاغت است. از کلمات عربی با هنرنمایی تمام جایگاه قافیه استفاده کرده است و لغات مهجور کمتر در اشعار او به چشم میخورد. وی با قریحه پویای خود ترکیباتی بدیع و نو میسازد و البته در بسیاری از موارد معنا را فدای لفظ پردازی می کند. بدین ترتیب، شعر رشید تحول شعر فارسی از سبک خراسانی به سوی سبک عراقی را نشان میدهد. آنچه قصاید رشید را از دیگر شاعران مداح روزگارش متمایز میکند غلبه مضامین اخلاقی و اجتماعی است که در خدمت مدح قرار گرفته اند. این امر و توجه شاعر به لفظ پردازی به طور ضمنی دلالت بر بحرانهای اجتماعی و اخلاقی عصر او دارد.

حاج میرزا معصوم خاوری کوزه کنانی (کاشانی) شاعر و عالم دینی قرن سیزدهم هجری و از سخنوران، دوره بازگشت ادبی است. آثار منظوم نفیس خطی خاوری سیزده هزار و سیصد و چهل و هفت بیت است که به شیوه شاعران عصر بازگشت سروده شده است که نشان میدهد، خاوری شاعرانی چون ابوالعلاء گنجوی، فلکی شروانی، خاقانی، جامی، نظامی و محتشم کاشانی را در سرودن اشعار در نظر داشته است و به نوعی احیا کننده شیوه آنان است. سوال پیش روی مقاله این است که با توجه به تصحیح انتقادی دیوان و کاوش مختصات زبانی و سبکی شعر او بایست نسبت شعری خاوری را با کدام دوره ادب فارسی (خراسانی یاعراقی) در عصر بازگشت بررسی کرد؟ در این مقاله نشان داده ایم که جغرافیای محل زندگی شاعر در آذربایجان و کاشان تاثیری شگرف بر زبان و بیان شاعر داشته است و کلام شاعر متاثر از محیط و اوضاع محل زندگی اوست. استنباط کلی ما این است که خاوری با توجه به شخصیت مذهبیی که دارد از شعر و ادب به عنوان ابزار انتقال مفاهیم مورد علاقه و تاکید خویش بهره گرفته است.