پترولوژی
سال:1398 | دوره:10 | شماره:37 |تعداد مقالات:6

چکیده منطقه مورد مطالعه در 10 کیلومتری شرق خوسف (جنوب غرب بیرجند) و در کناره شمال شرقی بلوک لوت و مرز آن با زون جوش خورده سیستان قرار دارد. در این منطقه، آتشفشانی های ائوسن-الیگوسن (داسیت، ریوداسیت، آندزیت، تراکی-آندزیت و به ندرت آندزیت بازالتی)، سنگ های نیمه عمیق (میکرودیوریت) و آذرآواری ها (توف، برش، آگلومرا) رخنمون داشته به نحوی که آمیزه افیولیتی کرتاسه فوقانی و فلیش های ائوسن را قطع می نمایند. بافت رایج این سنگ ها پورفیریتیک با زمینه دانه ریز بوده، بافت های گلومروپورفیریتیک و پوئی کیلیتیک نیز دیده می شود. درشت بلورهای رایج سنگ های آندزیتی، پلاژیوکلاز، هورنبلند، بیوتیت و پیروکسن و در داسیت ها پلاژیوکلاز، هورنبلند، بیوتیت، کوارتز و گاهی پیروکسن هستند. در تراکی آندزیت ها و ریوداسیت ها بلورهای ریز سانیدین نیز وجود دارد. برونبوم های آمفیبولیتی و پلیتی در این سنگ ها ملاحظه می گردد. شواهد عدم تعادل از جمله بافت غربالی، منطقه بندی، حاشیه واجذبی، گردشدگی، خوردگی و حاشیه غبارآلود در کانی ها، نمیان است. این سنگ ها، ماهیت کالک آلکالن پتاسیم متوسط تا بالا تعلق دارند. نمودارهای بهنجار شده عناصر کمیاب و خاکی نادر سنگ های یاد شده نسبت به گوشته اولیه و کندریت نشان از ارتباط زایشی نمونه ها با یکدیگر و نسبت بالای LREE/HREE و LREE/HFSE دارد که شاخص سنگ های کالک آلکالن مرتبط با زون های فرورانش در یک حاشیه فعال قاره ای است. شواهد ژئوشیمیایی، شباهت این سنگ ها را به آداکیت های غنی از سیلیس نشان می دهد. بر اساس نمودارهای پتروژنتیکی، ماگمای سازنده این سنگ ها، می تواند از ذوب بخشی یک گوه گوشته ای متاسوماتیسم شده در بالای زون فرورانش و یا خاستگاه گارنت آمفیبولیتی حاصل از دگرگونی پوسته زیرین ضخیم شده منشأ گرفته باشد.

پهنه ماگمایی البرز آذربایجان و تالش در شمال باختری ایران از پهنه های مهم فعالیتت ماگمتایی در ستنوزو ییک استت. ستنگ هتای-بازالتی جنوب شهرستان گرمی )استان اردبیل(، با روند شمال باختری جنوب خاوری، در این پهنه چندین برون زد چشمگیر دارنتد. بازالت های برزند (ادامه بازالت های کوسملین در ایران) با روند موازی نسبت به بازالت های پشتاسر از لحاظ استراتیگرافی سن قدیمی تری دارند. این بازالت ها با ساخت منشوری بیشتر دارای ترکیب موژه-آریت بوده و بافت هیالومیکرولیتی پورفیریتیک و گلومروپورفیریتیک نشان می دهند. کانی های اصلی آن پلاژیوکلازهای غنی از کلسیم و کلینوپیروکسن های دیوپسیدی و مقادیری کانی های اپک به همراه میکرولیت های سانیدین، آمفیبول پارگازیتی، بیوتیت و لویسیت می باشند. لویسیت ها عموماً به آنالسیم تبدیل شده اند. ماگمای مولد این سنگ ها دارای سرشت پتاسیک و شوشونیتی است. در نمودارهای چند عنصری، فروافتادگی های عناصر Ti, Ta و Nb و غنی شدگی شاخص عناصر LILE و LREE وابستگی ماگمای مولد این سنگ ها را با محیط های وابسته به فرورانش نشان می دهد. بر اساس نسبت های ایزوتوپی رادیوژنیک، گوشته منشأ سنگ های بازالتی برزند در حدود 8/0 تا 9/0 میلیارد سال پیش از یک گوشته بارور اولیه جدا شده است. بر اساس نسبت های 87Sr/86Sr اولیه 0004/0± 70499/0 و 143Nd/144Nd اولیه 0004/0± 5127/0 سن 7/1± 39 تا 5/1± 41 میلیون سال برای نمونه ها تخمین زده شده است. شواهد ژئوشیمیایی نشانگر ذوب بخشی حدود 5 درصدی اسپینل گارنت لرزولیت فلوگوپیت دار برای منشأ سنگ های بازالتی برزند و بیش از 5% برای بازالت های پشتاسر است که از غنی شدگی منشأ طی متاسوماتیسم فرورانشی و رسوبات توربیدیتی تأثیر پذیرفته است. بازالت های منطقه برزند دارای ویژگی های مشترک با بازالت های جوان تر پشتاسر بوده و نشانگر تشکیل در محیط کمان عادی بعد از برخورد هستند.

در منطقه ابراهیم آباد در جنوب باختری گزیک و در استان خراسان جنوبی، سنگ های آتشفشانی برونزد دارند که از دیدگاه ساختاری در بخش شمالی زمین درز سیستان جای گرفته اند. گدازه های بررسی شده شامل آندزیت بازالتی، آندزیت و داسیت به سن ائوسن تا میوسن، همراه با سنگ های آذرآواری (توف) هستند. پلاژیوکلاز، پیروکسن و الیوین از کاان ی هاای اصال ی آندزیت بازالتی، پلاژیوکلاز، هورنبلند و پیروکسن از کانی های آندزیت و پلاژیوکلاز، کوارتز و هورنبلند کاا نی هاای ساازند داسیت ها هستند. بافت های رایج در سنگ های آتشفشانی حد واسط شامل پورفیری باا زمیناه میکرولیتای، مگااپورفیری، گلومروپورفیری و پویی کیلیتیک و در داسیت ها، پورفیری با زمینة ریز دانه است. در این سنگ هاا نشاانه هاای نباود تعااد (مانند: منطقه بندی در پلاژیوکلازها، بافت غربالی و خوردگی خلیجی در کانی ها) دیده می شوند. بررسی های زمین شیمیایی نسابت باه LREE نشان می دهند گدازه های منطقه ابراهیم آباد در گستر کالک آلکالن رده بندی مای شاوند. غنای شادگی و HFSE نسابت باه )LILE( و عنصرهای لیتوفیل بزرگ یون LREE در این سنگ ها دیده می شود. بالا بودن مقدار HREE در گدازه ها نشان دهند پهنة زمین ساختی فرورانشی و مرز فعا قاره ای Ti و Nb وجود آنومالی منفی در عنصرهایی مانند هستند. ماگمای سازنده این گدازه ها چه بسا از ذوب بخشی گوشته ای با ترکیب اسپینل-گارنت لرزولیت خاساتگاه گرفتاه است که با سیا های جدا شده از پوسته اقیانوسی فرورونده دچار غنی شدگی شده است.

فرایندهای تکامل ماگمایی، ذوب بخشی و سنگ خاستگاه بازالت های مربوط به مجموعه افیولیتی مریوان-پالنگان، پهنه زمین درز زاگرس، غرب ایران، به منظور بررسی فرایندهای تکامل ماگمایی و ذوب بخشی سنگ منشأ مطالعه شدند. سنگ های بازالتی رخنمون قابل توجهی در سکانس پوسته ای افیولیت مریوان-پالنگان دارند و ساخت آن ها غالباً بالشی است. از نظر ویژگی های میکروسکوپی و شیمیایی دو گروه سنگی در منطقه قابل تفکیک است. هر دو گروه بر اساس رده بندی شیمیایی بازالت هستند. محاسبات نورم CIPW نشان می دهد که همه آن ها الیوین تولئیت (تولئیت آبیسال) هستند. از نظر سری ماگمای نیز سری تولئیت تا نزدیک به تحولی را نشان داده اند. همچنین براساس مقدار TiO2 از نوع افیولیت های Tiبالا هستند. تفریق مقادیر متغیری از الیوین، پلاژیوکلاز، و کلینوپیروکسن از روی دیاگرام های فِنِر به ویژه برای نمونه های گروه دوم دیده می شود. هرچند که نمونه های هر دو گروه در نمودارهای چند عنصری به E-MORB شباهت دارند اما از نظر HREE و MREE تمایز قابل توجهی نشان می دهند. مدل های ذوب درجات متفاوت ذوب بخشی از یک منشأ لرزولیت اسپینل دار (5 تا 25 درصد برای گروه اول و 15 تا 25 درصد برای گروه دوم) را نشان می دهند. همچنین، نسبت های Sm/Nd، Ce/Sm، Sm/Yb و La/Yb نمونه ها نزدیکی آن ها به مقادیر مربوط به گوشته غنی شده نوع دوم (EMII) را نشان می دهد. به همین دلیل، مشارکت سازنده های نوع EMII در منشأ ماگما ممکن است مسئول ماهیّت غنی شده بازالت های منطقه باشد. در این پژوهش چنین نتیجه گیری شده که درجات متغیر ذوب بخشی یک منشأ اسپینل پریدوتیتی و مشارکت سازنده گان نوع EMII، به پیدایش ماهیّت غنی شده بازالت های افیولیتی این بخش از بوم های مربوط به نئوتتیس منجر شده است.

سنگ های آذرین بیرونیِ مهاباد عبارتند از تراکیت ها که در ارتفاعات کوه سلطان و تراکی آندزیت ها که به صورت انکلاو های تیرره در آنها دیده می شوند؛ همچنین، بازالت ها که در سه منطقه خاتون باغ، بردرشان و بادام در ورقر ه مهابراد برونر د دارنردا بازالرت هرا برا سرشت شوشونیتی الگروی پرشریبی از عن رر های خراکی کمیراو و خاسرتگاه را گارنرت پریردوتیتی برا وییگری هرای هماننرد درون صفحه ای دارندا تراکیت ها و انکلاو های حد واسط تراکی آندزیتی شوشونیتی و پرآلومینوس و نسبت بالای عن ررهای خراکی کمیاو سبک به سنگین با آنومالی منفی از عن رهای با میدان پایداری بالا و تیتانیم هستندا این سرنگ هرا وییگری هرای محریط وابسته به کمان قاره ای را نشان می دهندا همچنین، تراکیت های کوه سلطان سرشت آداکیتی نشان می دهندا این وییگری در کنرار شباهت ترکیب بازالت های مهاباد به بازالت های نیوبیم بالای ناحیه قروه چه بسا نشان دهنده ارتباط بازالت ها برا آ داکیرت هرا هنگرام فرایند های پس از برخورد ورقه های ایران و عربی باشدا الگوسازی تجربی با نرم اف ار نشان دهنده احتمال رویداد تبلوربخشری بررای ساخت ترم های حد واسط و اسیدی کوه سلطان از مذاو بازالتی گوشرته ای اسرتا محتروای برالای عن ررهای ناسرازگار و برخری نسبت های میان عن رهای کمیاو نشانة فرایند های ماگمایی در یک سیستم باز هسرتند ا تبلوربخشری پیوسرته از یرک خاسرتگاه بازالتی اولیه با رفای پیدایش بسیار، ترکیب شبه درون صفحه ای (نیوبیم بالا) به سوی فراورده هرای اسریدی بر ه همرراه مقر ادیری از هضم در لانه ماگمایی کم رفا (برای پیدایش تراکیت های آداکیتی) بهترین توضیح ها برای مجموعه آتشفشانی جوان دیده شرده در مهابادندا

آتشفشان سبلان در شمال غرب ایران و در 25 کیلومتری جنوب مشکین شهر در زون ساختاری البرز غربی-آذربایجان قرار دارد. سنگ های تشکیل دهنده سبلان و دامنه های شرقی و شمالی آن با حجم قابل توجهی از نهشته های پیروکلاستیک سفید-خاکستری رنگ پوشیده شده که نشان از فعالیت انفجاری بسیار شدید در آخرین مرحله فعالیت این کوه عظیم است. پس از مطالعات صحرایی و نتایجی که از آن به دست آمد با استفاده از محاسبات ریاضی، فوران از نوع پلینی، حجم آخرین نهشته های پیروکلاستیک ریزشی سبلان 24/3 کیلومتر مکعب و اندیس انفجار 5 تخمین زده شد. همچنین با توجه به شکل منحنی ایزوپک، نقش باد در پراکندگی این نهشته ها از غرب به شرق بوده است. همچنین بر اساس داده-های ژئوشیمیایی، ایگنیمبریت های سبلان ریوداسیتی با ماهیت کالک آلکالن بوده و نسبت بالای Ba/Nb>28 و Ba/Ta>450 نشان دهنده ارتباط این سنگ ها با مناطق وابسته به فرورانش است.