زمین شناسی اقتصادی
سال:1398 | دوره:11 | شماره:4 (پیاپی 23) |تعداد مقالات:6

کانسار سرب-روی (نقره) گویجه ییلاق در فاصله 120 کیلومتری جنوب خاور زنجان واقع شده است و بخشی از کمان ماگمایی ارومیه-دختر محسوب می شود. در این کانسار، کانه زایی سرب-روی (نقره) به صورت رگه های سیلیسی-سولفیدی در میزبان گدازه های آندزیت بازالتی و آندزیتی الیگومیوسن رخ داده است. بر اساس بررسی های میکروسکوپی، کانه های فلزی در کانسار گویجه ییلاق شامل کانی های درون زاد گالن، اسفالریت و کالکوپیریت، کانی های مرحله برون زاد (کوولیت، سروزیت و گوتیت) و کانی های باطله کوارتز و کلسیت است. مهم ترین بافت های کانسنگ شامل رگه-رگچه ای، برشی، دانه پراکنده، پرکننده فضای خالی، بازماندی و جانشینی است. سه مرحله کانه زایی در کانسار گویجه ییلاق قابل تشخیص است. این مراحل با ته نشست کوارتز و سولفیدها (گالن، اسفالریت و کالکوپیریت) در رگه ها و سیمان گرمابی برش ها (مرحله اول) آغاز شده و با تشکیل رگچه های منفرد و یا دسته رگچه های نیمه موازی تا متقاطع تاخیری کلسیت (مرحله دوم) و کانی های برون زاد کوولیت، سروزیت و گوتیت با بافت جانشینی و پرکننده فضاهای خالی (مرحله سوم) ادامه یافته است. دگرسانی گرمابی به بخش های سیلیسی و کربناتی پهنه های کانه دار محدود می شود. دگرسانی پروپلیتیک (سریسیت، اپیدوت، کلسیت و کلریت) در خارج از بخش های کانه دار رخ داده است. شباهت الگوهای بهنجارشده عناصر کمیاب خاکی در رگه های کانه دار و سنگ های میزبان آندزیت بازالتی و آندزیتی سالم و دگرسان شده بیانگر ارتباط زایشی کانه زایی و توالی آتشفشانی منطقه است؛ به طوری که دگرسانی واحد های آتشفشانی و شسته شدن عناصر از آنها در تشکیل کانی سازی منطقه موثر بوده است. ویژگی های کانسار گویجه ییلاق با کانسارهای اپی ترمال فلزات پایه (نقره) نوع سولفیداسیون حدواسط قابل مقایسه است.

برای معرفی الگوی اکتشافی بر اساس روش دانش محور در مقیاس قلمرو معدنی، ژئومتری، کانی شناسی، جایگاه ساختمانی، سنگ میزبان، ساختار داده های ژئوشیمیایی و دامنه تغییرات شارژپذیری از بررسی های ژئوفیزیکی در پنج ذخیره شناخته شده روی و سرب سولفیدی در یال شمالی ایرانکوه شامل گوشفیل، زون 1 گوشفیل، مدفون، تپه سرخ و زون 5 رومرمر مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. رژیم تشکیل روی و سرب در طی دو یا چند دوره مختلف نهشته شدن ذخایر روی و سرب به همراه یکدیگر و یا سرب به صورت جداگانه را موجب شده است که در این میان رژیم سرب از حجم و توسعه کمتری برخوردار بوده است. مقدار پیریت متاثر از دمای تشکیل، از 2 تا 20 درصد در ذخایر مختلف تغییر می کند که به همراه ژئومتری و عمق وجود ذخیره بر دامنه تغییرات داده شارژپذیری به طور آشکاری تاثیر می گذارد. گستره وسیعی از منطقه تحت تاثیر حجم زیادی از محلول هیدروترمال قرار گرفته است که در نتیجه عملکرد این محلول ها، دولومیتی شدن به صورت انتخابی در واحد چینه ای زیرین به نسبت سایر واحدهای چینه ای توسعه عمقی بیشتری نشان می دهد. با وصف این آثار کانی سازی سطحی در تمام افق های دولومیتی در سطح گسترده ای مشاهده می شوند که به دو دسته فرعی و اصلی تقسیم می شوند. در نتیجه تعدد زون های کانی سازی در هاله ژئوشیمیایی ثانویه، عناصر انشعاب یافته از کانه های اصلی سولفیدی و عناصر نشات گرفته از سنگ میزبان، ناهنجاری های کاذب و واقعی گسترده و متعددی را به نمایش می گذارند. افزایش همگام عناصر اصلی شامل روی و سرب به همراه عناصر ردیاب نظیر نقره، کادمیوم، آنتیموان، آرسنیک، مس و عناصر نشات گرفته از سنگ میزبان شامل منیزیوم، آهن و کلسیم به عنوان ناهنجاری مستعد معرفی می شود. در مقابل در مناطق ناهنجاری بی اهمیت، افزایش عناصر اصلی و ردیاب با کاهش نسبی عناصر کلسیم، منیزیوم و آهن روبرو ست.

محدوده مورد بررسی در شمال غرب استان لرستان و بخشی از نوار افیولیتی بروجرد-کرمانشاه در زون زاگرس رورانده به سن ژوراسیک بالایی-کرتاسه زیرین واقع شده است. نهشته های منگنز در منطقه نورآباد دلفان به صورت عدسی های نامنظم و کوچک و میان لایه ای با چرت های رادیولاریتی تشکیل شده که با توالی های آهکی متوسط تا ضخیم لایه، دسته های رادیولاریتی، مادستون و لایه هایی از شیل و آهک های پلاژیک پوشیده شده است. کانه زایی منگنز اغلب به صورت سین ژنتیک (همزاد) همراه با رگه های ژاسپروئیدی و سیلیسی شده مشاهده شده است و در مرحله بعدی به صورت اپی ژنتیک (استوک ورک و رگه و رگچه) همراه با واحدهای کربناته و کانسنگ سین ژنتیک، در واحدهای چرت رادیولاریتی رخ داده است. بررسی های ژئوشیمی نشان داد که نسبت عناصر Mn/Fe در کانسار از 65/4 تا 59/38 گرم در تن (با میانگین 29/8 گرم در تن) و نسبت Al/Ti از 35/0 تا 5/2 گرم در تن (با میانگین 24/7 گرم در تن) متغیر است. نسبت Co/Zn، مقادیر پایین Cu (با مقدار میانگین 122 گرم در تن) و Ni (با مقدار متوسط میانگین 112 گرم در تن) و همچنین غنی شدگی عناصر تقریبا متحرک مثل Sr, As Zn, Ba, Fe, Mn, Si بیانگر شباهت کانی سازی با کانسارهای هیدروترمال-هیدروژنی زیردریایی در بستر حوضه اقیانوسی است. بررسی های کانی شناسی (میکروسکوپی، پراش سنجی پرتو ایکس و الکترون مایکروپروب) نشان می دهد که پیرولوزیت مهم ترین کانی منگنز منطقه را تشکیل داده که این کانی با محتوای بالای تیتان، مشابه با ذخایر منگنز موجود در توالی افیولیتی است. با توجه به شواهد موجود نهشته شدن کانسار منگنز در منطقه نورآباد دلفان را می توان در اثر جانشینی های اولیه منگنز در سنگ میزبان تحت تاثیر فرایندهای هیدروترمال-هیدروژنی اولیه و کانی سازی ثانویه ناشی از تحرکات زمین ساختی گسل های عمده در منطقه دانست.

در منطقه علی آباد (شمال غرب نایین) سنگ های آتشفشانی با ترکیب آندزیت، تراکی آندزیت، داسیت و ریولیت به همراه سنگ های آذرآواری (توف) وجود دارند. از لحاظ کانی شناسی، این سنگ ها از فنوکریست های پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن، سانیدین، بیوتیت، کوارتز و کانی های اوپک در زمین های از میکرولیت های پلاژیوکلاز، شیشه و کانی های اوپک تشکیل شده اند. کلینوپیروکسن این سنگ ها از نوع اوژیت با ترکیب (En43-45, Wo 38-42, Fs 14-18) است. ترکیب شیمیایی کلینوپیروکسن نشان می دهد که این کانی در فشارهای کم تا متوسط تشکیل شده و بیانگر تبلور آنها در طی صعود ماگما و در عمق های مختلف است. توزیع Al و میزان Fe+3 در ساختار کلینوپیروکسن بیانگر تبلور آن از یک ماگمای آبدار با فشار بخار آب 10 درصد و با فوگاسیته بالای اکسیژن است. بر اساس محاسبات زمین دما-فشارسنجی، کلینوپیروکسن ها در محدوده دمایی 1009 تا 1200 درجه سانتی گراد، محدوده فشار حدود 5/2 تا 7 کیلوبار و عمق 9 تا 18 کیلومتری متبلور شده اند.

سنگ های اولترامافیک از بخش های مهم مجموعه افیولیتی جنوب غرب مشهد هستند که در این پژوهش در دو گروه متا پریدوتیت ها و متا پیروکسنیت ها مورد بررسی قرار گرفته اند. پس از تعیین درصد سرپانتینی شدن در مقاطع نازک، آزمایش های ژئوتکنیکی بر روی نمونه های جمع آوری شده، صورت گرفته و رفتار سنگ ها مقایسه شده است. نتایج نشان دهنده ارتباط نزدیک بین فرایند سرپانتینی شدن و مقاومت تک محوری در سنگ های اولترامافیک منطقه است؛ به طوری که در درجه سرپانتینیتی متوسط در نمونه هایی که 25 تا40 درصد سرپانتینی شده اند، درجه مقاومت بسیار سخت (MPa250-100)، 40 تا60 درصد سرپانتینی شده مقاومت سخت (MPa100-50)، 60 تا 75 درصد سرپانتین، مقاومت نسبتا سخت (MPa50-25) و در درجه سرپانتینیتی شدید با شدت 75 تا 95 درصد مقاومت ضعیف (MPa25-5) مشاهده می شود. مطابق این پژوهش به دلیل درجات مختلف سرپانتینی شدن احتمال وقوع لغزش، ناپایداری و یا ریزش ترانشه در این سنگ ها زیاد است.

مجموعه دگرگونی-آذرین ماجراد به سن نئوپروتروزوئیک پسین، در جنوب شرق شاهرود و شمال پهنه ساختاری ایران مرکزی رخنمون دارد که طیف وسیعی از سنگ های آذرین و دگرگونی را شامل می شود. متابازیت های این مجموعه متشکل از آکتینولیت شیست، آمفیبولیت و گارنت آمفیبولیت هستند. آمفیبول، پلاژیوکلاز و گارنت کانی های اصلی این سنگ ها هستند. آمفیبول های متابازیت های این مجموعه به گروه کلسیم دار تعلق دارند. ترکیب آمفیبول در آکتینولیت شیست ها آکتینولیت و منیزیوهورنبلند و در آمفیبولیت ها منیزیو هورنبلند و چرماکیت است. پلاژیوکلازها اغلب دارای ترکیب الیگوکلاز، لابرادوریت تا بیتونیت هستند. با استفاده از دما-فشارسنجی زوج هورنبلند-پلاژیوکلاز، دمای تعادلی 450 تا 690 درجه سانتی گراد و فشار 4 تا 11 کیلوبار برای آمفیبولیت های مجموعه آذرین-دگرگونی ماجراد برآورد شده است. این شرایط دما-فشار با شرایط رخساره آمفیبولیت در رژیم دگرگونی نوع بارروین متعارف مطابقت می کند.