پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1399 | دوره:22 | شماره:2 (پیاپی 84) |تعداد مقالات:6

محمد بن زکریای رازی-فیلسوف دگر اندیش قرن سوم هجری-همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. رازی نظریه ای در باب استکمال نفس دارد که او را به قایل شدن به «تناسخ» وادار کرده است، اما دیدگاه تناسخ رازی به تعارض دو گزاره می انجامد: 1) عقلانیت مختص انسان است؛ 2) نفس انسان وارد بدن حیوان شده و در نهایت، به بدن انسان باز می گردد. این تعارض دو سوال را در پی دارد: چگونه نفس در بدن انسان، دارای عقل و در بدن حیوان، فاقد عقل است؟ اگر نفس حیوانات فاقد عقل است، چگونه پس از مرگ بقا می یابد؟ برای حل این معما، ترزا آنه دروارت به سلسله مراتب عقلانیت در میان حیوانات قایل شده و پیتر آدامسون، ضمن نقد دیدگاه دروارت، انتساب تناسخ به رازی را مردود دانسته است. نگارندگان با گزارش و تحلیل انتقادی هر دو دیدگاه و با استفاده از تحلیل توصیفی و انتقادی راه حل خود مبنی بر عدم اشتراط عقلانیت در بقای نفس را ارایه کرده و عقلانیت را حالتی غیر ذاتی برای نفس دانسته اند که تنها در بدن انسان تحصیل می شود. گرچه دیدگاه تناسخ با اشکالات فراوان مواجه است، اما این بررسی می تواند زمینه را برای پژوهش های بعدی درباره بازنگری در ماهیت نفس هموار کند.

مقاله حاضر در صدد است تا با رویکردی تحلیلی، اختلاف دیدگاه دنیل دنت و سم هریس-درباره تعارض اراده آزاد و جبرگرایی-را تبیین و ارزیابی کند؛ هرچند هر دو فیلسوف، فیزیکالیست تحویل گرا هستند، اما درباره این مسیله رویکردهای متفاوتی دارند. دنیل دنت، با حذف شرط امکان های بدیل و با تکیه بر مفاهیم کنترل، خود کنترلی، و تامل، تقریری خاص از مبدایت فاعل نسبت به عملش ارایه کرده و این گونه اراده آزاد را تبیین می کند. او به عنوان یک نیوداروینیست، پدیده های فیزیکی و ذهنی انسان را بر اساس نظریه تحول تبیین می کند و در عین پذیرش جبر علی، نشان می دهد که چگونه هنوز فاعل می تواند در تصمیمات و اعمالش فاعلیت داشته باشد. در نتیجه، او جبرگرایی را مستلزم اجبار نمی داند. در حالی که سم هریس، با نگاهی عصب شناسانه و بر پایه آزمایش های لیبت، اراده آزاد را توهم دانسته و به عنوان یک ناسازگارگرای جبرگرا، به نقد دیدگاه سازگارگرایان-از جمله دنت-می پردازد و دنت در مقابل، از موضع خود دفاع می کند. جستار حاضر پس از تحلیل دیدگاه این دو فیلسوف و تبیین نقد و پاسخ، به ارزیابی دیدگاه آنها می پردازد. ناسازگاری درونی دیدگاه های این دو فیلسوف، ناموفق بودن در توجیه عناصر دیدگاهشان و غیر مستدل بودن نقدهای آنها علیه هم، از جمله مواردی هستند که بر پایه آنها، هیچ کدام را در دفاع از موضعشان موفق نمی بینیم؛ هرچند دنت-در دفاع از موضعش-نسبت به هریس، قوی تر ظاهر می شود.

کانت با تلقی زمان و مکان و مقولات به عنوان شرط شناخت، به تمایز میان پدیدارها و شیء فی نفسه پرداخت. نتیجه چنین تمایزی که اساس مکتب ایدیالیسم استعلایی اوست، عدم امکان شناخت شیء فی نفسه بود. هگل که شیء فی نفسه کانتی را مانعی در برابر ایدیالیسم مطلق خود می دید، آن را به عنوان یک مفهوم تناقض آمیز کنار گذاشت؛ ولی مکتب او با چالش های ناشی از حذف آن، مواجه شد. همین چالش ها ما را به پی گرفتن نگرشی نوین به جایگاه شیء فی نفسه از منظر بوهم-به عنوان یکی از بزرگ ترین فیزیک دانان معاصر فیزیک کوانتوم-وامی دارد. نتیجه دو رویکرد آنتولوژیکی و اپیستمولوژیکی بوهم، تمایز میان کل (به عنوان حقیقت) و اشیاء (به عنوان پدیدارها) بود، این تمایز به تقابل دیدگاه بوهم با هگل می انجامد؛ تقابلی که نتیجه اش، پذیرش شیء فی نفسه کانتی و عدم امکان تحقق دانش مطلق هگل است. در این نوشتار با شیوه تحلیلی-انتقادی تلاش خواهیم کرد تا باتوجه به پیشرفت های روزافزون علمی و فیزیکی به ویژه نظریات فیزیکی-متافیزیکی بوهم، تحکیم موضع کانت را در مورد شیء فی نفسه در برابر هگل به اثبات برسانیم. حاصل این تحقیق، هم پوشانی فیزیک و فلسفه در مورد مسیله هستی و حقیقت و محدودیت اندیشه در شناخت بنیاد حقیقی عالم است.

آرمان علم رها از ارزش های غیرعلمی، در چند دهه اخیر در کانون فلسفه علم و معرفت شناسی قرار گرفته است و طرف داران آن با هشدار درباره پیامدهای ناگوار این تاثیر، استدلال هایی بر لزوم پیراستگی ساحت علم از ارزش های اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و. . . ارایه کرده اند. در مقابل، عده ای این آرمان را دست نایافتنی یا نادرست شمرده و در برابر آن، پیامدهای ناگوار عدم ارزش باری علم را بازگو کرده اند. استدلال ریسک استقرایی، با برجسته کردن پیامدهای احتمالی حاصل از خطای معرفتی استقرا-که روش رایج در علم شمرده می شود-ارزش های غیرعلمی را معیاری برای سنجش پیامدهای عملی می داند تا بتوان شواهد و قراین موجود را در جهت گریز از پیامدهای احتمالی وزن دهی کرد. در نتیجه از آنجاکه کارایی علم در مقام عمل است، فرایند توجیه معطوف به پیامدهای عملی خواهد بود و مسیولیت اخلاقی و حرفه ای دانشمند، او را ملزم به دخالت دادن ارزش های غیرعلمی برای گریز از پیامدهای ناگوار احتمالی خواهد کرد. چالش مهم این استدلال، فراتر بردن گستره نظریات و فرضیات از علم و عینیت آن و کشاندن معیارهای عملی و ارادی به درون علم است. پیوند جنبه کاربری علم با واقع نما بودن آن، خلط بین دو ساحت علمی و عملی است که راه را برای ورود نسبیت به علم فراهم می کند. درپیش گرفتن برخی مبانی، مانند عینیت ارزش یا نسبیت علم، بر قوت این استدلال می افزاید.

شناسایی واقعیت از نگاه صدرالمتالهین که تساوی واقع با وجود را امری بدیهی تلقی می کند، همان وجودشناسی است. اما شهید سید محمدباقر صدر با انکار بداهت این تساوی، سعی می کند با استناد به صدق قضایایی که مطابقی موجود در خارج ندارند، واقعیت را اعم از وجود نشان دهد. اگرچه این ادعا، در اندیشه اسلامی طرف دارانی چون معتزله را دارد، اما شهید صدر هم در انگیزه بیان این ادعا، هم در محتوای آن و هم در ادله ارایه شده برای آن، از معتزلیان فاصله گرفته و دیدگاهی متقن عرضه کرده است. به هرحال نتیجه این اختلاف مبنایی میان صدر و صدرا، دو توصیف کاملا متفاوت از عالم واقع است، اگرچه نسبت واقعیت با وجود، ماهیات، معقولات ثانی فلسفی، معدومات و مدرکات عقل عملی در این دو نگاه، قرابت های زیادی نیز با هم دارند. پژوهش حاضر با نگاهی تطبیقی، ابتدا عالم واقع صدری را در کنار وجودشناسی صدرایی، تبیین و ارزیابی کرده است، سپس نشان داده که این دو متفکر با وجود اختلافات مبنایی در بداهت برخی گزاره ها، روش مشابهی را در شناسایی واقعیت به کار بسته و در تعارض میان برهان و بداهت، هر دو جانب برهان را گرفته اند. در نهایت چرایی و چگونگی تجدیدنظر آن ها در گزاره هایی که بدیهی به نظر می رسیدند، تبیین شده و منشا آن، تفاوت و مرز میان وجدان عدم و عدم وجدان، دانسته شده است.

مقاله حاضر با نگاهی تحلیلی-انتقادی به بررسی دیدگاه برنارد ویلیامز در مورد مسیولیت اخلاقی می پردازد. در حالیکه شهودات اخلاقی ما و نظریه های اخلاقی مبتنی بر آنها مانند کانت، بر آن است که تمام انسان ها به لحاظ برخورداری یکسان از عقل و اختیار، از مسیولیت اخلاقی برابری برخوردارند، یعنی تحسین و سرزنش آنها مشروط به این عناصر غیرتجربی و عمل حاصل از آنهاست، برنارد ویلیامز با نگاهی ارسطو مآبانه، بنیان مسیولیت اخلاقی را تجربی دانسته و با گسستن پیوند ضروری بین اختیار و مسیولیت اخلاقی، شهودات اخلاقی ما و نظریه کانت و امثال آن را به چالش می کشد. وی با ابتکار شانس اخلاقی و استناد به آن، حتی عمل ارادی انسان را متاثر از شانس مقوم (یعنی ظرفیت ها، استعدادها، و توانایی های درونی هر فرد)و شانس منتج (یعنی عوامل مختلف روان شناختی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و. . . موثر بر نتیجه عمل)دانسته و با نقض عمل کاملا اختیاری، مسیولیت اخلاقی را مفهومی سطحی یا ناخالص قلمداد می کند. وی در مواجهه با مشکل مسیولیت اخلاقی، تقریری خاص از سازگارگرایی و مشروط به جدایی از شهودات اخلاقی ارایه می دهد. این مقاله با مقدمه ای درباره ویلیامز و بحث مسیولیت اخلاقی، به تبیین مفهوم و شرایط مسیولیت اخلاقی ویلیامز می پردازد. سپس با نقد ویلیامز بر سازگارگرایان و ناسازگارگرایان، تقریر سازگارگرایی خاص او رابیان می کند. در نهایت، با ارزیابی دیدگاه ویلیامز، آن را دیدگاهی به واقع جبرگرایانه و ناقض اختیار و مسیولیت اخلاقی دانسته و پایه مستندات و استدلالات آن را ضعیف می یابد. به همین دلیل، پذیرفتن آن را دشوار و غیرقابل دفاع می داند.