عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)
سال:1390 | دوره:7 | شماره:28 |تعداد مقالات:19

این مقاله برگرفته از پژوهشی در باب زیبایی شناسی کلام شیخ احمد غزالی (عارف قرن 5 و 6) در شاهکار عرفانی - ادبی او، «سوانح العشاق» می باشد. در این پژوهش برآنیم که نحوه بیان و انتقال مفاهیم عرفانی و عاشقانه شیخ را از رهگذر کلام شیوای او تحلیل کرده و نحوه سخن گفتن و تصویرهای شاعرانه وی را در این اثر تحلیل کنیم. بنابراین، پس از درآمدی موجز، دیدگاه شیخ را درباره مقوله زیبایی و زیبایی شناسی به اختصار بررسی کرده ایم. در خلال این بررسی است که دامنه سخن به «زیبایی شناسی عرفانی» کشیده می شود و تفاوت زبان اشارت و عبارت بیان می گردد. سرانجام برای نمایش زبان آوری شیخ احمد غزالی، تصویرآفرینی او در قالب های تشبیه، استعاره، کنایه، تشخیص و پارادوکس با ذکر نمونه هایی، معرفی شده است.

فنا و بقا از بهترین مراحل سیر و سلوک عرفانی است که در اکثر آثار شعرا و عرفا به گونه های مختلف تبیین شده است. در این میان محیی الدین ابن عربی و عطار از جمله نویسندگان و شاعرانی هستند که این موضوع را به گونه ای صریح در آثارشان منعکس کرده اند. حاصل این تحقیق این است که در نزد ابن عربی فنا امری نسبی است. «فنا» نیست شدن از مرتبه ناقص است که ملازم با بقا در مرتبه کامل است. بنابراین چیزی که فانی می شود غیر حق است و آنچه باقی می ماند تجلی حق است. وی فنا و بقا را جز نسبت هایی که به حق و خلق اضافه شده اند نمی داند؛ یعنی فنا را نسبت انسان به عالم و ماسوی الله و بقا را نسبت انسان به حق می داند و این موضوع را مرتبط با اعیان ثابته دانسته و در نهایت با تبیین مساله بقا موضوع را به وحدت وجود ربط می دهد. اما در نظر عطار؛ فنا، قطع تعلقات دنیوی و اخروی، جانبازی در راه معشوق و غیبت از خلق می باشد و هر دو آن ها قایل به این مساله اند که فنا دارای سه مرتبه است و ... عطار نیز مساله فنا را چون ابن عربی به وحدت وجود ربط موضوعی می دهد.

ادبیات صوفیانه گستره وسیعی است که تجلی گاه آرای دیگرگون عرفا و صوفیه در حوزه های گوناگون است. حوزه ابلیس شناسی یکی از آن جمله هاست. در تاریخ تصوف اسلامی ابلیس از دو زاویه نگریسته شده است؛ در نگاه نخستین که از جانب سنیان جبری است، ابلیس چهره ای مطرود و ملعون دارد و سزاوار جهنم جاویدان و در نگاه دیگر که بر اساس توحید اشراقی صورت می گیرد به دفاع از ابلیس برخاسته و او را مستحق عذاب نمی دانند و دستور سجده را آزمایش و ابتلای الهی می دانند. در این نوشتار ابتدا نظریات ابلیس شناسانه مولانا جلال الدین بلخی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد سپس به پیشینه نگرش دوم که جایگاه عرفای بزرگی چون حلاج، سنایی و احمد غزالی و عین القضات است، پرداخته می شود.

عبدالوهاب شعرانی (898، 973 ه.ق) یکی از بزرگ ترین صوفیان و فقیهان مصر در قرن نهم و دهم هجری بوده است. او دارای آثار فراوانی بوده که از مهم ترین آنها می توان به لطائف المنن و الطبقات الکبری و الیواقیت و الجواهر اشاره کرد. کتاب الطبقات الکبرای او از جایگاه رفیعی در بین تذکره ها برخوردار است و یکی از مهم ترین تذکره های صوفیه در غرب جهان اسلام به حساب می آید و در کمتر کتاب یا تحقیقی دیده می شود که به آن مراجعه نشده باشد. باید بگوییم متاسفانه این کتاب ناشناخته مانده است و به جز اهل تحقیق، افراد کمی با آن آشنایی دارند. به این دلیل بر آن شدیم همراه با معرفی اجمالی و ارزیابی آن، آن را با کتاب های تذکره ای دیگر مانند حلیهالاولیاء، طبقات الصوفیه سلمی، رساله قشیریه و تذکره الاولیاء عطار مقایسه کنیم.

در مثنوی معنوی، که یکی از امهات کتب منظوم عرفانی (mystical) است، از مرگ، آن هم از گونه موت ارادی سخن به میان آمده است. یکی از دلایل پرداختن به این مهم، بیان نگرش های مولانا و تبیین زوایا، نیز تشریح یکی از مبانی مهم عرفانی موجود در مثنوی است. در حقیقت، این سنخ از مرگ در عرفان بر اساس حدیث «موتوا قبل ان تموتوا» صورت می پذیرد که باعث می گردد سالک عارف (mystic) به ملکوت آسمان ها راه یابد و به تولدی دیگر دست یازد. مولانا با وقوف به موت ارادی، بر این عقیده است که مهم ترین مانع وصول به موت ارادی، نفس اماره است. از دید وی راه های وصول به موت ارادی عبارت اند از: ریاضت، عشق و عنایت بی علت ذات احدیت. والاترین پیامد وصول به موت ارادی از دید ایشان «اتحاد ظاهر و مظهر» است.

شعر صوفی آمیزشی است از غزل افلاطونی و شعر خمری با زبانی کنایه آمیز و رمزگونه که در ظاهر، غزل است و وصف خمر و در باطن، سراسر عشق الهی، شعری که دارای اصطلاحات و رموز خاص صوفیانه است، اصطلاحاتی که حالات انسان و رابطه او با خدا را در مراحل مختلف سیر و سلوک عارفانه نشان می دهد. این نوع شعر از قرن دوم هجری در ادب عربی آغاز شد و در قرن هفتم با ابن فارض و محی الدین بن عربی به اوج رسید و با ششتری، صوفی بزرگ اندلسی دچار تحولی شگرف گشت، چرا که؛ او اندیشه های عارفانه خود را در قالب موشح و زجل که دارای زبانی عامیانه و مورد اقبال مردم اندلس بود بیان نمود و بدین وسیله شعر صوفیانه را نه فقط برای طبقه متصوفه، که برای عامه مردم سرود. نوشتار حاضر ابتدا نگاهی به سیر تحول شعر صوفی در ادوار مختلف افکنده و از بزرگان تصوف سخن گفته و سپس به بررسی اشعار عارف بزرگ قرن هفتم، ابوالحسن ششتری پرداخته و نوآوری ها و نقش او در انتقال مضامین عرفانی به قالبی جدید و زبانی صریح و به دور از رمز پردازی و زبان لغز گونه متصوفه را مورد بحث و واکاوی قرار داده است.

تعقل و خردگرایی از موضوعات مورد توجه دانشمندان مسلمان در ادوار مختلف تاریخ بوده و موضع گیری های متفاوتی در برابر آن انجام شده است. عرفا از گروه هایی بوده اند که با تاثیر پذیرفتن از اشاعره از چشم اندازهای مختلفی به عقل نگریسته اند. سنایی، شاعر توانمند فارسی زبان که برای اولین بار روح عرفان را در کالبد شعر فارسی دمید در آثار خود این موضع گیری های متفاوت و متناقض را به خوبی منعکس کرده است؛ یعنی گاهی تکریم و تعظیم عقل و گاهی تحقیر و تضعیف آن. بررسی ها نشان می دهد که سنایی و دیگر عرفا با عقل مطلق یا عقل کلی مخالفت ندارند بلکه دشمنی و نقار آنها با تعقل استدلالی است که در حوزه معرفت دینی به کار گرفته شود.

زهد در لغت به معنای بی اعتنایی و چشم پوشی است و در تعریف حضرت علی (ع) کوتاهی آرزو و سپاسگزاری هنگام نعمت و پارسایی نسبت به معصیت هاست. رهبانیت نیز واژه ای است عربی و اغلب لغت نویسان عرب این واژه را معادل «رهب» به معنای خوف و ترس دانسته اند. رهبانیت مسیحی زمانی به وجود آمد که پیروان حضرت مسیح علاقمند به داشتن یک زندگی کامل روحانی مجزای از جامعه مادی شدند. زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی با هم تفاوت دارند چرا که در اسلام بین این جهان و آن جهان و کارهای آن تفاوتی وجود ندارد و آن ها نسبت به یکدیگر رابطه ای جداگانه ندارند. در حالی که رهبانیت مسیحی جدایی از این جهان را توصیه می کند و خواهان پشت کردن به این دنیاست. در اثر نفوذ مسیحیان در دوران بنی امیه و بنی عباس و حضور آنان در امور حکومتی و وجود فرقه های بسیار راهبان مسیحی مسیحیت رواج یافت و بر مسلمان تاثیر گذاشت. این تاثیرگذاری به گونه ای بود که زاهدان چون راهبان از خوردن غذاهای حیوانی خودداری می کردند، پشمینه می پوشیدند، در صومعه و خانقاه ها به سر می بردند و به عمل اختصا دست می زدند تا پایبند زن و فرزند نباشند. بنابراین می توان گفت حضور گسترده مسیحیان در بین مسلمانان و رواج تعالیم آنان بر تعالیم اسلامی و همچنین زهد زاهدان مسلمان اثر گذاشته است.

گنجینه باستانی زبان و ادبیات پارسی همچو دیگر ادبیات های کهن و غنی، سرشار از روایات و افسانه هایی در خصوص دل باختگی مردان و زنان به همدیگر می باشد که هر کس از ظن خود یار راوی آنها شده و لکن نتوانسته اسرار نهانی را از کنه شان بکاود و البته این بر می گردد به گنجایش اندرونی آن داستان ها در پذیرش نگرش های مختلف ناظران. یکی از این افسانه ها که به شکل زیبایی توانسته این مضمون را در خود بپروراند، اسطوره مشهور دل باختگی سودابه به سیاوش ایرانی در شاهنامه حکیم توس می باشد. این داستان جامع عشق رنگی و نتیجتا ننگی سودابه به سیاوش است.در این جستار بر آنیم تا به اختصار این داستان را نه از دید حماسی و پهلوانی (که خصیصه ذاتی شاهنامه و بالطبع این داستان است) بل از منظر معرفتی و عرفانی مورد کنکاش قرار دهیم و برخی از ویژگی های منحصر به فرد آن را برشماریم. البته بودند کسانی که این داستان را به لحاظ دینی مورد بررسی قرار داده و به طریق مقایسه آن با داستان یوسف پیامبر (ع) به وجوه مشابهی دست یازیده اند. «آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید».

یکی از کلیدی ترین واژه های عرفانی در اندیشه مولوی «عدم» می باشد. مولوی در آثارش این واژه را با «نیستی» به صورت مترادف به کار می برد. این گزاره عرفانی که در واقع یکی از هسته های اولیه و مرکزی اندیشه عرفانی مولوی را تشکیل می دهد، در منظومه فکری وی در معانی متفاوت و گاهی مختلف از هم به کار می رود که برای ناآشنای با زبان و اندیشه مولانا، شاید امری مغلق بنماید. لیکن جریان سیال ذهن مولوی از این گزاره، معانی متفاوت خلق کرده است که از آن نمونه می توان به کاربرد آن در مفهوم اعیان ثابته، عالم ماوراء طبیعت و ماده، دنیای علم خداوند، کارگاه صنع حق، مقام فقر و فنا، انکسار صفات بشری، حقیقت کلیه، عالم غیب و مجردات، عالم خیال و هوی و هوس اشاره کرد.

این مقاله با سیر اجمالی در جریان های فکری فلسفه اشراق به طرح فضاهایی رسید که در تطابق با خاستگاه فکری و نظری باشد با مطالعه مباحث نظری مطرح شده، سعی گردید که دیدگاه و نگرش موجود در آنها استخراج شده و در مواجهه با مطالعات قرار گیرد بدین ترتیب موضع فکری مشخص شود. سوالی که در این مقطع، مسیر کار را مشخص می کند این است که چگونه می توان با توجه به جهان ترسیم شده در مطالعات نظری، افق روشنی برای طراحی به وجود آورد. در این مرحله سعی گردید با یک اسکیس، کار همزمان با مبانی نظری پیش روی اتخاذ این روش به انفکاک کالبدی فضاهای خاص شهری از یکدیگر انجامید و این انفکاک هم سنخ با مبانی فکری و نظری ترسیم شده است. این فضای شهری ارگانیکی (فضای درهم آمیخته ولی مستقل از هم) به یکباره به وجود نمی آید بلکه ساکنان آن فضا در طول زمان به آن شکل می دهند و یا در آن تغییر ایجاد می کنند.این پژوهش بیش از آن که به دنبال پاسخ های نهایی برای پرسش ها باشد و آن را به دیگران عرضه کند به دنبال صورت بندی مجدد آنها بود. چه بسیاری از این پرسش ها، پاسخ های دست نیافتنی دارند. حاصل کار اندیشیدن مجدد به آنها بوده و اینکه راه همچنان باقی است.