عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)
سال:1390 | دوره:7 | شماره:27 |تعداد مقالات:20

یکی از دیدگاه های شیخ محی الدین بن عربی در «فصوص الحکم و فتوحات المکیه»، نحوه تطبیق نفس الرحمان با نفس الانسان است. بنابراین لازم است اوصاف و ویژگی ها و مشابهات و مناسبات بین نفس الانسان با نفس الرحمان بررسی شود. به دنبال این بررسی، معنای عمیق این سخن که «انسان بر صورت رحمان خلق شده» معلوم خواهد شد. یکی از مسائل مهم در اندیشه ابن عربی رابطه میان حق و خلق است، که ابن عربی ترجیح می دهد این مساله پیچیده را از راه تشبیه و تمثیل و با استفاده از کلمات دشوار مجازی، مانند تجلی در آینه و تخلل و سریان در عالم، و تاثیر و تصرف و از این قبیل توضیح دهد. حق، وجودی حقیقی داردکه فی ذاته است؛ و اعیان ممکنات وجودی اضافی دارند که در اصل سریان وجود حق است و این وجود نسبت به خداوند به مثابه سایه ای است که بر موجودات می افتد و او با اسم «ظاهر» به آنان هستی اعطا می کند. پس عالم، سایه است اگر از حیث عِینش و باطنش و جوهر مقومش لحاظ شود؛ جوهر مقوم عالم همان نفس الرحمان است که صورت های هستی از اوج تا فرود، در آن شکفته می شود؛ زیرا نفس الرحمان، بالقوه، صور همه موجودات است، همان گونه که نفس انسان بالقوه همه حروف و کلماتی است که از آن بر می آید. خدا به واسطه نفس الرحمان است که اسماء را از حالت غیب آنها توسع می بخشد. او با این حرکت، اسماء را به حال رهایی آورده و تسکین می دهد که حال ایجاد و رحمان است. حرکتی که برانگیخته از عشق ایجادی است. مفهوم عشق و محبت، وابسته به مفهوم تجلی الهی است و این مفهوم به نوبه خود (گذرگاهی از غیب به شهود)، رهایی و خلاصی اسماء از کرب است که در «نفس رحمان» متجلی می شود.

ابن عربی معتقد است در انسان نیروی ادراک کننده دیگری غیر از عقل یافت می شود که عرصه فعالیت این نیرو، پهنه «خیال» است که در آن، جمع میان اضداد پدیدار می شود؛ زیرا نزد حس و عقل جمع میان دو ضد، ممتنع است. عالم خیال نزدیک ترین دلالت به حق است، زیرا حضرت حق، اول است و آخر، ظاهر است و باطن، لذا عارف جز از راه جمع کردن میان دو ضد، شناخته نمی شود. ابن عربی، خیال را منزل الفت جامع میان حق و خلق و همان صورتی می داند که انسان بر آن آفریده شده است و این آگاهی را نیرومندترین آگاهی می داند که به وسیله آن عارف و احدیت حق را در کثرت خلق، ادارک می کند.ابن عربی معتقد است خیال، تنها آنچه را دارای صورت محسوس یا مرکب از اجزاء محسوس است و توسط قوه مصوره ترکیب می شود، نگه می دارد و از این رهگذر صورتی را به دست می دهد که در حس موجود نیست، اما برای بیننده محسوس است. وی در نظریه عرفانی خویش، از عالم خیال به عنوان طریق معرفت الله نام می برد. همچنین در نظر شیخ اکبر، عنصر خیال حلقه واسطه بین وجودشناسی و معرفت شناسی به شمار می رود. چرا که در قوس نزول ازآنجا که معانی در عالم خیال تجسد می یابند و گونه یی دیگر از هستی را برخوردار می شوند و در قوس صعود نیز اجساد تروح یافته و لباس دیگری از هستی را می پوشند. این خیال است که در هر دو حوزه، به شناخت آنها نائل خواهد شد. علاوه بر این، شناخت صحیح از عالم و خداوند تنها در گرو کارکرد خیال می باشد و کمیت عقل در نظر وی در هر دو حوزه لنگ است.

هدف مقاله حاضر، آن است تا نشان دهد که حلقه واسط میان رابعه عدویه و رابعه بنت کعب، عشق است؛ به گونه ای که عشق، این دو را در سطحی پیچیده تر و شگرف تر به هم پیوند می زند؛ سپس بر مبنای نظریه هولوگرافیک، به تبیین این نکته پرداخته می شود که میان عشق عرفانی و عشق مجازی اصولا تفاوتی وجود ندارد؛ چرا که در جهان هولوگرفیک، حقیقت و مجاز، با هم به یگانگی می رسند. پس از آن از منظر رابطه بینامتنیت، مناسبات میان زیست جهان رابعه عدویه و رابعه بنت کعب گزارده می شود و در پایان با بر شمردن تشابهات زیست جهان این دو، به این نتیجه می رسد که رابعه بنت کعب، آینه رابعه عدویه است.

نوشتار حاضر به بررسی سبک نثر و اندیشه کتاب «شرح شطحیات» نوشته روزبهان بقلی اختصاص دارد. ویژگی های سبک شناختی اثر مذکور در سه سطح بررسی شده است: سطح زبانی، سطح ادبی، سطح فکری. در سطح زبانی خصلت های آوایی، واژگانی و نحوی شرح شطحیات مشخص شده است. در سطح ادبی، صنایع بدیعی و بیانی این اثر نشان داده شده است. در سطح فکری نیز تلاش شده است تا محورهای اصلی اندیشه روزبهان در این کتاب بازکاوی شود. به نظر می رسد که اعتقاد به وحدت وجود، بنیادی ترین اندیشه مطرح در شرح شطحیات باشد. تفکر وحدت وجودی روزبهان با ویژگی های سبکی اثر وی، مانند گزینش واژگانی، جناس اشتقاق، تشبیهات عقلی به حسی و ترکیبات متناقض نما ارتباطی مستقیم دارد. از دید روزبهان، بروز کلام شطح آمیز از سوی صوفی نیز محصول اتحاد وی با خداست و به همین جهت کفر آمیز می نماید و نیازمند تاویل است.

تصوف و عرفان گونه ای از شناخت به مدد دریافت های شهودی و باطنی است که در مقابل علوم استدلالی قرار دارد. این پدیده که از آغاز اسلام و در نخستین دهه های اسلامی متولد شد، در طی زمان بالنده تر گردید و از ماهیت عملی خود به سوی جنبه های نظری گرایش یافت و اندک اندک پیچیده تر شد تا جایی که به صورت نظریه ای شبه فلسفی در آمد، و شاعرانی با مسلک و مشرب صوفیانه و عرفانی خود، کوشیدند تا ابعادی از این نظریه و بعضا آداب مرتبط با آن را در شعر خود متجلی کنند که ابن الفارض یکی از این کسان است. این مقاله بر آن است تا ابعادی از عرفان ابن الفارض و تجلیات آن را در شعر این سراینده عرب، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

این پژوهش نقش پیر را در طریقه کبرویه بررسی می کند که نقشی محوری دارد. پیر، به معنای مرشد، کسی است که به فنای خود موهوم رسیده است و با دریافت نور محمدی، تولد معنوی سالکان را میسر می کند و بر آنها خرقه ارادت می پوشاند. در نمادسازی رنگ ها در کبرویه، رنگ خرقه مناسب با سیرت سالک است. پیر باید عالم و عامل به شریعت، طریقت و حقیقت باشد؛ چنین شخصی که اراده اش در اراده حق فانی است، از سوی خدا محافظت می شود.در طریقه کبرویه، پیر محور طریقت است. او همچون نبی به راه و مهالک و مفاسد آن آشناست و امراض درونی مرید را مداوا می کند و او را به سلامت به مقصد می رساند. در سایه شیخ است که مرید از دست شیطان و نفس نجات می یابد و در آیینه پیر خدا را می بیند. در نهایت، باید گفت با وجود ضرورت پیر در تصوف، مدعیان دروغین پیری نیز هستند که ممکن است استعداد وصال معنوی سالک را از بین ببرند. پیران دروغین، حرف های کاملان را تقلید می کنند. راه پیدا کردن پیر حقیقی، تقدیر و عنایت الهی است و با قانون جاذبه و تجانس و سنخیت مرید و مراد شناخت پیر حقیقی میسر می شود.

کارل گوستاو یونگ، روانشناس سوئیسی، پس از تحقیق در میان اقوام و ملل مختلف به این نتیجه رسید که در ساختار شخصیت انسان به جز خودآگاه و ناخودآگاه فردی، بخش دیگری وجود دارد که می توان آن را ناخودآگاه جمعی نام نهاد. وی معتقد بود که ناخودآگاه جمعی حاوی خاطرات و رفتار نژادی است که فرد آنها را از اجداد خود به ارث می برد و این تجربیات و خاطرات خود را به صورت کهن الگو یا آرکی تایپ در اسطوره ها و متون عرفانی و برخی رویاهای خاص نمایان می سازد.الهی نامه عطار، یکی از آثار برجسته ادب فارسی می باشد که ضمن بیان نکات مهم عرفانی به جنبه های مختلف تعلیم و تربیت توجه داشته است. از آنجایی که در میان آثار ادبی، متون عرفانی یکی از بهترین زمینه های ظهور صور ازلی است؛ عطار نیز مانند بسیاری از شاعران و نویسندگان در سرودن این اثر به طور ناخودآگاه از کهن الگوهای مختلف که از ناخودآگاه جمعی نشات می گیرد، تاثیر پذیرفته است. در مقاله حاضر به تحلیل آرکی تایپی سه حکایت عرفانی الهی نامه عطار پرداخته شده که در آن کهن الگوهایی از قبیل خود، آنیما، آنیموس، سایه، نقاب، سفر، پیر دانا، عبور از آب، عبور از آتش، تولد ثانوی و ماندالا را می توان یافت.

در آیات 17 و 18 سوره طه، خداوند در آغاز رسالت حضرت موسی (ع) از او می پرسد: ای موسی آن چیست که در دست داری؟ و موسی (ع) پاسخ می دهد که این عصای من است؛ بر آن تکیه می دهم و با آن برای گوسفندانم برگ می تکانم و مرا با آن کارهای دیگری هم هست! این پرسش و پاسخ، از دیرباز برای مفسران، به ویژه آنان که صبغه عرفانی داشته اند، بسیار نکته خیز و پر رمز و راز بوده است. این مقاله بخشی از اشارات و لطایف موجود در کلام آنان را، به همراه پاره ای از نکات آموزشی و تربیتی تقدیم می دارد.بر مبنای این مطالعه، اهدافی چون: دهشت زدایی در آغاز رسالت حضرت موسی (ع)، معرفی تکیه گاهی برتر از عصا، ارائه قدرت الهی، آمادگی برای رویارویی موسی (ع) با سوالات بزرگ تر و مهم تر، آموزش تعریف جامع و حقیقی از اشیاء، قطع تعلق و نیل به کمال انقطاع الی الله و ...، دربطن این مخاطبه الهی نهفته است.

حیرت در عرفان یکی از هفت منازل سیر و سلوک است و می تواند سالک را به حقیقت رهنمون گردد. مولانا به عنوان بزرگترین معلم عرفان دیدگاه فراگیری نسبت به حیرت دارد و آن را به حیرت ممدوح و مذموم تقسیم نموده و همچنین حیرت را در مورد ذات الهی ناپسند به شمار می آورد، اما حیرت را چون عشق، تکامل بخش خوانده و عارف را در مرحله حیرانی در برزخی بین هستی و نیستی ترسیم نموده که تنها در زمانی از این سرگشتگی رها می شود که روح او به سوی حقیقت پرواز نماید و آرام گیرد. همچنین حیرت راستین را از حیرت دروغین جدا نموده و در حکایاتی متعدد مدعیان دروغین را رسوا کرده است. انگیزه های حیرت را نیز بر شمرده که مهمترین عامل ایجاد آن را مشاهده جمال الهی می داند.

هدف اصلی روش پدیدارشناسی، بازسازی و کشف «مرکز (ساختار) معنا» در علوم انسانی و تفسیر پدیده های پیرامونی با توجه به آن مرکز است. پدیدارشناسی عرفان زاهدانه و عاشقانه در اسلام مسبوق بر پدیدارشناسی دین توحیدی اسلام است. در ساختار توحیدی اسلام، خداوند از حیث ذاتی«منزه» از «همه» عالم (باطن عالم) و از حیث صفاتی «متجلی» در «همه» عالم (ظاهر عالم) است.از آن حیث که به دلیل تنزه ذاتی خداوند راه اتحاد انسان با ذات خداوند بسته است لذا تنها طریق ارتباط انسان با خداوند، صفات متجلی اوست، اما صفات متجلی خداوند به عنوان طریق سلوک ما به سوی او،نه در ذات «من» مقید می شود و نه در ذات «دیگری»، بلکه میان من و دیگری در یک «منطقه سوم اعتباری (صفاتی) انسانیت» تجلی می یابد. از این منطقه می توان تحت عنوان «ساختار جامعه گرایی توحیدی» تعبیر کرد که دارای اطوار و مراتب است؛ بدین صورت که از مرتبه حقوق شروع می شود و بعد به مرتبه اخلاق و در نهایت به مرتبه عرفان استعلاء می یابد. در عرفان اسلامی، رویکرد زاهدانه ضمن ترک دنیا به دنبال اتحاد با ذات خداوند است اما رویکرد عاشقانه دنیا را عرصه تجلی صفات خداوند و بستر معاشقه انسان با خداوند تلقی می کند. مقاله حاضر به بررسی و نقد شکل عکس العمل این دو رویکرد عرفانی در برابر ساختار توحیدی اسلام می پردازد.

عرفا و صوفیان، انسان را مسافری می دانند که در مسیر پر مهلکه این دنیا، سفری دشوار را پیش رو دارد. در طول این سفر، منزل گاه هایی وجود دارد که سالک مسافر، ره توشه خود را تامین می کند و با کمک مراد و راهنمای خود به راهش ادامه می دهد. این منزل گاه ها که مقامات نام دارند، گاهی همراه با فیوضات و امداد غیبی هستند که از سوی حضرت حق به سالک یاری می رسانند تا سرانجام به سر منزل مقصود برسد و این فیوضات و تجلیات، احوال نام دارد. در این پژوهش، پس از توضیح و تعریف مختصری در مورد مقامات و احوال، به بررسی تاثیر آن ها در زندگی سالک در اجتماع انسانی پرداخته شده است و نیز دام هایی که ابلیس در لباس مقام و حال بر سر راه سالک می گستراند، به اختصار بیان شده است.

در این جا تلاش شده است تا به معناشناسی کلمه در قرآن و انجیل پرداخته و تفاوت های آن در این دو کتاب آشکار ساخته و به یک مقایسه تطبیقی برسیم. در این مقاله به معناشناسی کلمه از دیدگاه قرآن و اناجیل اربعه با رویکرد لغوی و کلامی می پردازیم و وجوه معنایی آن را بررسی می نماییم. هدف اصلی این مجموعه عبارت است از، کشف وجوه معنایی کلمه در اناجیل اربعه و قرآن، اشتراکات، افتراقات و هماهنگی معنایی «کلمه» (لوگوس) در این دو کتاب و بررسی امتیازات معنایی خاصی که در این دو کتاب نسبت به یکدیگر وجود دارد. «کلمه» در قرآن کریم از گستردگی معنا برخوردار است و همین رویکرد نسبت به واژه «کلمه» در اناجیل اربعه و به خصوص در انجیل یوحنا نیز مشهود است. چنین توجیهی بیان گر اهمیت معنایی «کلمه» در کتب مقدس می باشد که تحقیق پیرامون آن، روشن کننده وجوه مختلف معنای «کلمه» است.