تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1395 | دوره:13 | شماره:4 (پیاپی 32) |تعداد مقالات:11

همانند سازی (شبیه سازی) یا همان نسبت دادن کاری به دیگری، در تاریخ حدیث سابقه دیرینه ای دارد. به نظر می رسد تعدادی از گزاره های ثبت شده در منابع حدیثی، همان گزاره هایی است که به منظور همانند سازی، نقل شده اند. از سوی دیگر پایه مهم پژوهش های حدیثی و دین شناسی، همان اطلاعات و گزاره هایی است که در اختیار پژوهشگر حدیث و دین شناس قرار می گیرد و بر پایه آن به استنباط و ارائه رویکرد های دینی از قبیل دیدگاه دین درباره جهاد ابتدایی، ترور، شکنجه، و...- می پردازد، لذا بایسته است که پژوهشگر به منظور عدم خلط میان دیدگاه اسلام و دیدگاه مسلمانان در موضوعات مذکور، میان گزاره های حدیثی و گزاره های همانند ساز تفکیک نماید. در این نوشتار، سابقه همانند سازی در تاریخ حدیث بررسی شده است و هچنین به علل و عوامل همانند سازی وراه های تشخیص گزاره های حدیثی همانند ساز از گزاره های حدیثی اصیل اشاره شده است. با بررسی به عمل آمده، به نظر می رسد، پنچ عامل در همانند سازی حدیث موثر بوده است، چنان که با توجه به چهار راهکار، می توان به جدا سازی میان گزاره های حدیثی اصیل و همانند ساز دست یافت.

یکی از دو گرایش عمده جریان تشیع گرایشی است که از آن به عنوان گرایش تشیع اصولی یاد می شود و نقطه مقابل آن نیز گرایشی است که به احادیث و اخبار موجود در منابع شیعی نگاهی ویژه دارد. گرایش اصولی توسط عالمان شیعی بغداد در قرن چهارم و پنجم مانند شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی پایه گذاری شد و توسط شاگردان اینان به فلات ایران انتقال یافت و تحت تاثیر زمان و مکان تحولاتی را هم تجربه نمود و جریانی به وجود آورد که از آن با عنوان تشیع اعتدالی یاد گردیده است. این جریان در آثار مختلف علمی و ادبی و از جمله تفاسیر شیعی قرآن بازتاب یافت. دو تفسیر مجمع البیان و روض الجنان مهم ترین نمونه های تفسیری از این دست می باشند. مهمترین ویژگی های این دو تفسیر توجه به تفسیر ظاهر و دوری از تاویل گرایی و نزدیکی بیشتر با دیدگاه های تفسیری و اعتقادی جریان دیگر جهان اسلام اهل سنت می باشد. نوشتار حاضر درصدد معرفی این جریان و نشان دادن جلوه هایی از آن در دو تفسیر یاد شده می باشد.

در منابع حدیثی، روایاتی یافت می شود که به منع وضو با آبی که توسط خورشید داغ شده باشد، دلالت دارد. ازجمله «الماء الذی یسخن فی الشمس لا توضئوا به و لا تغتسلوا به و لا تعجنوا به فانه یورث البرص» حدیثی نسبتا مشهور است که بر زبان مسلمانان به ویژه میان فقها و طبیبان قدیمی جاری بوده و مبنای فقهی احکام قرارگرفته است. در این مقاله، با جستجو در منابع فریقین طریق نقل این حدیث پیگیری و آنگاه با به کارگیری قواعد و معیارهای حدیث شناختی و واکاوی قرینه های موجود، سند و راویان حدیث مزبور به محک نقد کشیده و در نتیجه نشان داده شده که هیچ یک از طرق این حدیث خالی از ضعف نیست. با این حال با فرض صدور حدیث از سرچشمه علم نبوی (ص) به تحلیل محتوایی آن با توجه به مبانی فقه الحدیثی، منابع پزشکی معتبر و طب قدیم و جدید پرداخته و بالاخره نتیجه گرفته شده است که به فرض صدور، روایت در قضیه یا منطقه خاص صادق خواهد بود.

در گذر زمان، برخی از احادیث، دچار آسیب هایی شده اند که از جمله این آسیب ها، نقل به معنا بدون رعایت شرایط آن، تحریف و نیز تطبیق غیر دقیق بر آیات قرآن است. این آسیب ها مانع از فهم صحیح و پذیرش بدون بررسی احادیث می شوند. بنابر این لازم است برای پذیرش یک حدیث یا نفی صدور آن و در صورت پذیرش، دست یابی به فهم صحیح از آن، نخست به کنکاش از مصدر و اعتبار آن پرداخت. از جمله احادیثی که بعضی از مفسران ادعا کرده اند جعلی است، حدیث بعوضه در تفسیر قمی از امام صادق (ع) است که در آن مراد از بعوضه در آیه 26 سوره بقره، امیرالمومنین معرفی شده است. حدیث دیگری در تفسیر امام عسکری (ع) نقل شده که برخی آن را نشان جعلی بودن حدیث بعوضه دانسته اند.در برابر برخی تلاش کرده اند تا راه حلی برای جمع میان این دو حدیث بیابند. در این مقاله با بررسی علمی و روشمند سند و متن روایت بعوضه و نقد فنی آن، از جمله تشکیل خانواده حدیثی و تحلیل متنی احادیث مرتبط، امکان جمع دلالی یا ترجیح هر یک از احادیث مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شده که حدیث بعوضه دچار آسیب نقل به معنای بدون رعایت شرایط شده که زمینه ساز آسیب فهم نادرست از تفسیر آیه است و نیز آسیب های تحریف در متن و تدلیس در سند روایت بعوضه قابل رد یابی است و نیز ثابت شده که تطبیق واژه «بعوضه» بر امام (ع) به عنوان بطن آیه 26 سوره بقره نادرست و روایت صحیح آن نیز در دسترس است.

ماجرای افک (النور 11-20) یکی از قسمت های اصلی مدخل «عایشه» در دائره المعارف قرآن نوشته دنیس اسپلبرگ است. نویسنده بدون پرداختن به این آیات تنها به گزارش شان نزول آن اکتفا کرده است. وی آیات مذکور را صریح ترین آیات قرآن در مورد عایشه می داند، در حالی که آیه 4 سوره التحریم در این خصوص صراحت بیشتری دارد. وی همچنین این آیات را بارزترین نمود اختلافات فرقه ای مسلمانان می داند در حالی که شیعه و سنی در این خصوص اختلاف جدی ندارند. وی ادعا می کند شیعه ام المومنین عایشه را به زنا متهم می کند که این خود اتهامی به شیعه است که نه تنها عایشه بلکه همه همسران انبیا را از این عمل مبرا می دانند. اسپلبرگ تفسیر را مجالی برای اعمال تعصبات و خواسته های مفسر تلقی می کند. در حالی که تفسیر از نگاه مسلمانان دارای شرایط و ضوابط خاصی است. تاثیر بیش از حد پیش دانسته ها و علایق در تفسیر مطلبی است که در هرمنوتیک فلسفی ریشه دارد و لوازم فاسدی به دنبال دارد. وی همچنین تاکید می کند جنسیت بر تفسیر قرآن اثرگذار است، اما باید گفت تفاوت تفاسیر در آیات مربوط به زن ریشه در مبانی معرفتی مفسر و شرایط فرهنگی اجتماعی عصر او دارد و کمتر به جنسیت مفسر مربوط است.

مسلمانان بر این نظر هستند که قرآن کریم از زمان رسول خدا از طریق تواتر، نسلی به نسل دیگر سپرده و هم اکنون در دست ما قرار گرفته است. بنابراین، مهم ترین دلیل مسلمانان بر این که قرآن موجود همان قرآنی است که پیامبر گرامی اسلام آورده، تواتر است. با این حال، دیده نشده که غربیان در مطالعات خود در مورد تاریخ قرآن کریم، بر «تواتر قرآن» استدلال کرده باشند. به عکس، برخی از اسلام پژوهان غربی نظیر ونزبرو و جرالدهاوتینگ می گویند که با توجه به این که قرآن هیچ گونه اطلاعی از زمان پیدایش و تدوین خود نمی دهد، همه اطلاعات مربوط به شکل گیری قرآن منحصر در احادیث است و احادیث مذکور در سده های 9 و 10 میلادی نوشته شده اند. بدین ترتیب، برای دو سده نخست اسلام، متون همزمان و معاصری که بتوان بدان ها اتکا کرد، وجود ندارد. آنها قرآن را محصول گفتمان دو سده میان مسلمانان و صاحبان ادیان می دانند و بر این باورند که متن نهایی قرآن در قرن سوم هجری تثبیت شده است. بر خلاف دیدگاه ونزبرو و همفکرانش که دو سده اول تاریخ اسلام را تاریک و مبهم قلمداد کرده اند، نگاه گذرا به تاریخ اسلام نشان می دهد که مسلمانان در همان دهه های نخست اسلام به مناطق مختلف از جمله برخی از مناطق اروپا رفته بودند و مسیحیان و یهودیان با چشمانی باز به دین رقیب خود می نگریسته اند، از این رو امکان ندارد که حادثه مهمی مانند پیدایش و تدوین رسمی قرآن در سده دوم یا سوم رخ داده باشد و هیچ یک از مورخان غیر مسلمان به آن اشاره نکرده باشد. علاوه بر این، پژوهشگران غربی نیز که در سده های اخیر به تاریخ اسلام پرداخته اند همگی بر گزارش مسلمانان اعتماد کرده اند و کسی جریان تاریخ اسلام را به گونه دیگری گزارش نکرده است.

ظرافت های بلاغی آیات قرآن کریم که از جنبه های اعجاز این کتاب جاودانه به شمار می آید، از دیرباز مورد بررسی دانشمندان علوم قرآنی بوده است. یکی از مباحث بلاغی قرآن کریم، سبک شناسی (Stylistics) است که به عنوان یک حوزه نوین، ضمن بهره گیری از دست آوردهای علم بلاغت، با معیارهای جدید، به بررسی جلوه های سبکی قرآن می پردازد. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و بر اساس معیارهای سبک شناسی، به بررسی زیبایی های ادبی سوره قیامت، در چهار سطح، آوایی، معنایی، ترکیبی و تصویرپردازی پرداخته است. پژوهش حاضر بیان گر آن است که اسالیب ادبی تکرار، تقدیم و تاخیر، حذف و التفات، از برجسته ترین ویژگی های سبکی این سوره است. و هر یک از این اسلوب ها دلالت های تفسیری مهمی در راستای اهداف کلی سوره دارند. تناسب و انسجام آیات با یکدیگر و همگامی موسیقی و نغمه عبارات با تصاویر، از دیگر ظرائف بلاغی این سوره مبارک است.