پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:23 |تعداد مقالات:12

افزایش سفالینه های منقوش به دست آمده از کاوش های باستان شناسی، امکان تاریخ گذاری علمی به روش های گوناگون و وجود توالی تغییرات در بسیاری مناطق، آن ها را به اسنادی به منظور دست یابی به ذهنیات و اعتقادات مردمان آن دوره تبدیل کرده است، در صورتی که این تصاویر از نظر ظاهری و ذاتی، ریشه های هنر تصویری ما هستند. پژوهش حاضر به روش تاریخی-تحلیلی و با طرح این مساله شکل گرفت که، اصول و مبانی تصویرگری پیش ازتاریخ به چه صورت بوده است؟ هدف، دستیابی به ویژگی های تصویری است و با رویکردی فرمالیستی به بررسی ساختار بصری تصویرنگاری به استناد سفالینه های منقوش فلات ایران خواهد پرداخت. بررسی عناصر و کیفیات بصری به کار گرفته شده در تصاویر، ویژگی های تصویری غالب را مشخص می نماید و زمینه ی دسته بندی نمونه ها براساس اولویت های بصری منطقه که شامل تراکم نقوش، ساختار کلی تصویرنگاری و اجزای آن، تعداد و تکرار نقش مایه ها هستند را فراهم خواهد آورد. گستردگی جغرافیایی، تعدد یافته ها و غنای تصاویر، دلایل انتخاب تل باکون فارس (الف و ب) به عنوان جغرافیای موردی مقاله ی پیش رو است. نمونه های تصویری از طریق مطالعه ی گزارش های کاوش ها و مشاهده ی اشیای موزه ای گردآوری شده اند. یافته های تل باکون ب محدود به تعداد اندکی تکه سفال هستند که در بسیاری از آن ها امکان بازسازی فرم کلی ظرف وجود نداشته و فقط برخی از ویژگی های بصری قابل تشخیص هستند. یافته های باکون الف، در محدوده ی کادر تصویر، نقوش متراکم دارند. تنوع نقش مایه ها بیش از تنوع ساختار و ترکیب بندی است و منجر به خلق تصاویر متنوع شده اند. نقطه، خط و سطوح ساده ی هندسی در بیشتر موارد مکمل نقش مایه ها در تصویر دیده می شوند و تعداد کمی از ظروف، فقط با این عناصر تصویرگری شده اند. هم ارزی بصری بین فضای مثبت و منفی ویژگی منحصربه فرد بسیاری از تصاویر این دوره است. حرکت و چرخش در ساختار غیرنواری و یا در نمونه هایی با نقش مایه ی جانوری اغراق شده و حالت گرایانه بیش تر وجود دارند. روش تصویرگری در غالب نمونه های باکون، نواری است و نمونه های پرنقش یک ردیفه با دو نقش مایه، بیش ترین تصاویر را با به کارگیری سطوح پیچیده ی هندسی تشکیل داده اند.

کشف اتفاقی گورستان پیش ازتاریخی کشیک در شهرستان نیکشهر استان سیستان و بلوچستان منجر به شناسایی آثار قابل توجه بسیاری ازجمله فلزات، سفال هایی گوناگون و غیره گردید. در همین راستا مطالعه ی حاضر برروی خمره ی منسوب به چرخه ی زندگی و تعداد 9 قطعه ی دیگر از سفال های به دست آمده که از این گورستان کشف شدند، صورت گرفته است. به همین منظور نمونه ها با استفاده از روش های آنالیزی و آزمایشگاهی میان رشته ای همانند پتروگرافی مقاطع نازک و آنالیز پراش پرتوایکس به روش پودری آزمایش گردید، تا به پرسش هایی از قبیل: چگونگی فن ساخت (؟ ) تفاوت ها و شباهت های ساختاری (؟ ) و همچنین نوع کانی های تشکیل دهنده ی سفال ها (؟ ) برای به دست آمدن منشا کانسارهای آن ها پرداخته شود؛ ازاین رو با توجه به یکسان بودن عناصر کانی های موجود در خاک منطقه، نتایج حاصل از روش های فوق نشان دهنده ی استفاده از خاک هایی با منشا آبرفتی و منطقه ای رودخانه ی کشیک برای تمام سفال ها دارد که حاکی از منشا محلی و بومی سفال های بررسی شده در این منطقه است؛ هم چنین در ساخت سفال ها هیچ گونه تنوعی از کانی ها مشاهده نمی شود و تمام آن ها از خصو صیات کانی شناسی و فناوری همسانی پیروی می کنند. فن ساخت چرخ ساز سفال ها باتوجه به هم سویی یکسان حفره ها در مقاطع عرضی مشهود است. حضور کانی های کلسیت در سفال های 4، 5 و 10 نشان دهنده ی دمایی تاحدود 850 درجه ی سانتی گراد است که برای سایر سفال ها دما فراتر از آن پیشنهاد می گردد. درنهایت باتوجه به آنالیزهای صورت گرفته تشابه تمام نمونه ها را چه از لحاظ مواد مورد استفاده در ساخت و چه تکنیک و نحوه ی ساخت را یکسان معرفی می نمایند.

شهرستان سرپل ذهاب در غرب استان کرمانشاه و هم مرز با کشور عراق دارای موقعیتی ویژه است؛ از یک طرف، دروازه ی ورود به زاگرس مرکزی و فلات ایران بوده و از طرف دیگر، در دوره های مختلف مورد توجه جوامع ساکن در میان رودان بوده است. دو اثر مهم، شامل نقش برجسته های شناخته شده ی آنوبانی نی و ایدین-سین در نزدیکی شهر سرپل ذهاب قرار گرفته و دارای اهمیت تاریخی بسیار است. در متن کتیبه ی هر دو نقش برجسته، به کوهی به نام «باتیر» اشاره شده است که نقوش برجسته ی آنوبانی نی برروی آن ها حک شده اند. این کوه به مانند یک دیوار طبیعی دشتی که شهر امروزی سرپل ذهاب در آن واقع شده است را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می کند؛ از سوی دیگر، نام باتیر فقط محدود به نام کوهی در سرپل ذهاب نمی شود و در برخی متون به دست آمده از محوطه ی تل السلیمه در 75 کیلومتری غرب سرپل ذهاب و در نزدیکی دریاچه ی حمرین نیز از آن ذکری به میان آمده است؛ به طوری که بر روی الواح آن اشاره ای به نام یک شهر به نام «باتیر» یا «باتیری» به چشم می خورد. در متون به دست آمده از تل السلیمه به معبدی برای الهه ی باتیریتوم اشاره شده که بسیار مهم است. وجود دو نام باتیر، یکی برای یک شهر کهن و دیگری برای یک کوه، می تواند این پرسش را به وجود آورد که چه ارتباطی بین این دو محل می توانسته وجود داشته باشد؟ ممکن است این دو نام اشاره به مکانی واحد داشته باشند؟ ممکن است که باتیر نامی رایج و احتمالا مقدس برای میان رودانی ها بوده باشد؟ احتمالا این نام با توجه به اهمیت سرزمین خلمان/حلمان (سرپل ذهاب) برای جوامع میان رودانی، باتیر نام شهری در نزدیکی کوه باتیر است. در این مقاله با روش کتابخانه ای و با استناد به متون به دست آمده از تل السلیمه، کتیبه های آنوبانی نی و ایدین-سین و سایر متون میان رودانی، تلاش می شود تفسیری روشن از این نام کهن ارائه گردد.

در میان هزاران ظرف سفالی مکشوف از ایران، تنها بر سطح شمار محدودی از ظروف و قطعات سفالین متعلق به هزاره ی چهارم تا دوم قبل ازمیلاد، که از فلات مرکزی و جنوب غربی ایران کشف شده اند، نقوشی یافت شده که روایت گر موضوع خاص و بیانی نمادین هستند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که نقوش نبرد انسان و جانوران بر ظروف سفالین پیش از تاریخ فلات مرکزی به چه موضوعی اشاره دارد؟ نقوش این گونه ظروف به حدی کمیابند که پیداست برخلاف ظروف مرسوم دوره ی پیش ازتاریخ که نقوش پرتکرار و رایجی دارند، موضوعی را روایت می کنند که گویی هنرمند به اسطوره ای اشاره دارد که بیش از همه با نبرد انسان و سگ با یک گربه سان بزرگ (پلنگ) در ارتباط است. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی تلاش شده است که به کمک ظرف سفالین موجود در موزه ی آبگینه و سفالینه های ایران، ظروف مکشوف از یان تپه ی ازبکی و گورستان لما، علاوه بر بازسازی احتمالی صحنه ی ترسیم شده بر قطعه سفال های مکشوف از تپه های قبرستان و اریسمان، موضوع این نقوش مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد. نقوش سطح سفال ها تصویری از نبرد میان ارباب حیوانات و پلنگی را نشان می دهد که از جنبه ی مذهبی اهمیت دارد. با این که جزئیات داستان بر ما پوشیده است، اما با وجود نقوش پلنگ های بی سر یا با چهره های محو، پیداست که نقوش، بازتاب داستانی اساطیری هستند. اگر تحلیل های ارائه شده در اینجا درست باشد، تصاویر نقش شده بر ظروف هزاره های ششم و چهارم قبل ازمیلاد ایران باید به داستان و روایتی از درگیری ارباب حیوانات (گیلگمش؟ ) و ایزدی با نمود جانورنمای پلنگ اشاره داشته باشد که بعدها و از دوره ی سومر در هنر شرق باستان به عنوان اینانا / عشتار شناخته می شود؛ این یافته های همگون، نشان می دهد در نیمه ی غربی فلات مرکزی ایران از شمال گرفته تا جنوب، به اسطوره ای باور داشته اند که ردپایی از آن تا گورستان لما در جنوب غربی ایران قابل پیگیری است.

سنجاق های عصر آهن زاگرس مرکزی شامل دو گروه عمده ی سنجاق های میله ای و سنجاق های دارای سرسنجاق است. سنجاق های دارای سرسنجاق خود در سه گروه: قالبی، مشبک و دارای سر صفحه ای طبقه بندی می شوند. در این گروه سرسنجاق ها، دارای نقش مایه های خیره کننده ی انسانی، حیوانی، انسان شاخ دار، موجودات ترکیبی، گیاهی، هندسی و انتزاعی هستند که با استفاده از دو تکنیک عمده ی قالب گیری و چکش کاری ورقه های مفرغی ایجاد شده اند. پژوهشگران مختلفی در ارتباط با چیستی ماهیت این نقش مایه ها نظراتی را ابراز کرده اند که عمده ی آن ها، نسبت دادن این نقش مایه ها به برخی از خدایان ایرانی و بین النهرینی است. این نظریات برمبنای نمادشناسی سنتی است که برروی نقش مایه های تعداد معدودی از سرسنجاق انجام گرفته است. نظریات مطرح نیز دارای پایه های علمی بسیار شکننده و غیرقابل اثباتی هستند که بیشتر براساس تفسیرهای شخصی پژوهشگران بیان شده اند. در پژوهش حاضر برای پاسخ به چیستی ماهیت نقش مایه های به کار رفته برروی سرسنجاق ها از روش نشانه شناسی ساختارگرایانه سوسور استفاده شده است و تعداد 145 عدد سرسنجاق دارای نقش مایه را به عنوان یک مجموعه ی نظام مند و دارای ارتباط با هم، و با فرض آن که نقوش براساس یک گروه اصول منطقی کنار هم اجرا شده اند، مورد مطالعه قرار گرفته اند. به منظور تحلیل روابط ساختاری مجموعه نقوش موجود برروی سرسنجاق ها اقدام به شناسایی گروه های هم نشین (روابط منطقی میان نقوش) و جانشینی (قابلیت استقرار نقوش به جای یکدیگر) گردیده است. گروه های هم نشینی و جانشینی شناسایی شده برروی سرسنجاق ها شامل سه گروه مردانه، زنانه و انسان شاخ دار است و با بهره گیری از این نظر که صورت های انسانی بیانگر خدایان برروی سرسنجاق ها هستند، می توان این نظریه ی جامع را عنوان کرد که برروی سرسنجاق ها سه خدای مردانه، زنانه و جهان زیرین اجرا شده است و نقش مایه های موجود در هر یک از گروه های جانشینی و هم نشینی این خدایان به عنوان همراه این خدایان و در نبود ایشان به عنوان نشانه هایی از این سه خدا برروی سرسنجاق ها اجرا شده اند. در بین سرسنجاق ها دو گروه هم نشینی مشترک نیز بین نقش مایه های خدای مردانه و زنانه به اجرا درآمده است که به ترتیب نشانه هایی از غلبه ی خدای زنانه بر مردانه و پیوند بین این دو خدا است.

با توجه به احداث پتروشیمی ابن سینای فامنین در استان همدان، محوطه ی باستانی حاجی خان در بخش میانی آن قرار گرفته بود. به دلیل اهمیت احداث پروژه و هم چنین قرار گرفتن محوطه ی باستانی در بخش میانی آن ضروری بود تا پژوهش های باستان شناختی در آن انجام گیرد؛ بنابراین برنامه ی پژوهشی فصل اول کاوش نجات بخشی در محوطه ی حاجی خان در زمستان 1395 و بهار 1396 انجام گرفت. محوطه ی باستانی حاجی خان در فاصله ی 2 کیلومتری روستای زرقان قرار دارد و دیوارهای پتروشیمی ابن سینای فامنین آن را محصور کرده اند و در فاصله ی 17 کیلومتری از شهر فامنین در استان همدان واقع گردیده است. اهداف اصلی این پژوهش ارائه ی نتایج کاوش و بحث در مورد کاربری و گاهنگاری است. پژوهش حاضر دارای رویکرد توصیفی-تحلیلی است و گردآوری اطلاعات به روش میدانی و کتابخانه ای انجام گرفته است. انجام کاوش در این محوطه منجر به شناسایی معبد و نیایشگاهی از دوره ی مادها گردید. این سازه ی خشتی دارای نقشه ی کاملا چلیپایی است که با نقشه ای از پیش طراحی شده، 7 فضای معماری را دربر گرفته است که از طریق درگاهی و ورودی ها به همدیگر متصل می شوند. از مهم ترین اجزاء و عناصر معماری یافت شده از این معبد می توان به سکوی آتشدان مطبق، دیوارک جداکننده و سکوهای خشتی گرداگرد فضاهای شماره ی یک و دو اشاره کرد. در این معبد طاقچه های تزیینی، اثر انگشتان سازندگان معبد برروی تمام سطوح دیواره ها و خشت ها، پوشش کاهگل و اندود سفید رنگ برروی آن شناسایی شده است. معبد مادی نویافته حاجی خان از نظر عناصر و اجزاء معماری و یافته های سفالی قابل مقایسه با سایر محوطه های دوره ی ماد و آهن III از جمله: تپه نوشیجان، گونسپان تپه، تپه یلفان، موش تپه، باباجان تپه و گودین تپه است.

ارمنستان از جمله سرزمین هایی است که در قفقاز قرار گرفته و از زمان تصرف آن در زمان اشکانیان تا پایان دوره ی ساسانی باعث بروز تنش ها و درگیری هایی میان ایران و بیزانس شده است. درگیری های پیوسته ی دو قدرت باستان بر سر این سرزمین باعث شد که در سال 387 م. این سرزمین را میان خود تقسیم کنند. پس از این تقسیم بود که تئودوسیوس اول دستور داد تا شهر مرزی تئودوسیوپولیس را در منطقه ی ارمنستان غربی ایجاد کنند. این شهر بر دامنه ی کوهی در منطقه ی کارین و نزدیک سرچشمه های رود فرات ساخته شد. پرسش های این پژوهش عبارتنداز: 1. شهر مرزی تئودوسیوپولیس توسط چه کسی تاسیس شده و از چه موقعیت جغرافیایی برخوردار بوده است؟ 2. علت اهمیت تئودوسیوپولیس در مناسبات ایران و بیزانس چه بوده است؟ مفروض است؛ با توجه به اطلاعات و داده هایی که منابع در اختیار ما می گذارند، در این رابطه می توان گفت که شهر تئودوسیوپولیس در اواخر قرن چهارم میلادی توسط تئودوسیوس اول، در ارمنستان غربی در منطقه ای به نام «کارین»، قرار گرفته است. هم چنین، مهم ترین کارکرد شهر تئودوسیوپولیس که توسط بیزانسی به وجود آمده از لحاظ سیاسی-نظامی بوده است. حال با توجه به این مسائل، این پژوهش در پی آن است تا به موقعیت جغرافیایی این شهر پرداخته و سپس در ادامه به چرایی اهمیت آن در دایره ی رقابت های ایران و بیزانس بپردازد؛ برای نیل به این هدف تلاش شده است از شیوه ی پژوهش های تاریخی (توصیفی-تحلیلی) و براساس شواهد موجود و نظریات پژوهشگران، استفاده شود. نتایج این پژوهش بیانگر این است که بیزانسی ها با ایجاد استحکامات و حصارهای محکم در شهرهای مرزی از جمله تئودوسیوپولیس درصدد بودند تا بتوانند تا حدودی از پیشرفت سریع سپاه ایران در خاک بیزانس جلوگیری کرده و حتی بتوانند در مواقعی از آن شهرها، سرزمین های ساسانیان را مورد تهاجم قرار دهند. ساسانیان نیز با تصرف این شهر می توانستند از سویی راحت تر سرزمین های شرقی امپراتوری بیزانس را مورد حمله خود قرار دهند. وجود و تقویت چندباره ی استحکامات در این شهر، نشان از آن داشت که تصرف این شهر به منزله ی تسلط و در اختیار داشتن مناطق مرزی مانند آسیای صغیر، و از دست دادن آن به عنوان تغییری عمده در توازن قدرت میان دو امپراتوری به شمار می رفت.

دشت سلطانیه در سده ی 13 ه‍ . ق. / 19 م.، به دلیل توان بالقوه ی طبیعی و موقعیت جغرافیایی ویژه ای چون نزدیکی به تهران، تبریز و مرزهای شمال غربی، به محلی پرتردد و بااهمیت بدل شد، گواه آن نیز حجم انبوه میراث مکتوبی است که جنبه های مختلف حیات فرهنگی دشت را در سده ی مذکور به تصویر می کشند. فتحعلی شاه شانزده تابستان را در چمن سلطانیه ساکن و در آنجا مجموعه عمارتی بنا نهاد که امروزه ویران شده و از آن تپه ی دو بخشی به نام «تپه قلعه» باقی مانده است. در پژوهش حاضر برآن ست تا با بررسی مدارک مکتوب، اسناد تصویری، عکس های هوایی و بررسی باستان شناسی به پرسش های ذیل پاسخ دهد بستر تاریخی-فرهنگی عمارت سلطانیه چگونه بوده است؟ عمارت از چه بخش هایی تشکیل شده و کارکرد آن چه بوده است؟ فرضیه ی مورد نظر چنین است که عمارت سلطانیه، تنها خاص زنان نبوده و کارکردهای مختلف داشته است. نتایج اولیه ی این پژوهش نشان می دهد که موقعیت جغرافیایی دشت سلطانیه، شرایط اقلیمی و مسئله ی جنگ با روسیه، سبب شد که فتحعلی شاه تابستان ها در سلطانیه ساکن و از آنجا به فرماندهی جنگ و سان ارتش بپردازد؛ به همین دلیل، او در سال 1227 ه‍ . ق. /1812 م. مجموعه عمارت موسوم به «سپهر برین» را در سلطانیه بنا نهاد. این عمارت متشکل از چندین بخش ساختمان زنان، برج، کلاه فرنگی، دیوان خانه و خلوت خانه بود که در ارتباط با عناصر هم پیوندی چون باغ، حیاط های مطبق، حمام ها، قنات ها، مسجد و تعدادی عمارات کوچک در اطرافش شکل گرفت؛ هم چنین ساخت این مجموعه با ایجاد روستای جدید سلطان آباد برای نگه داری از آن و تغییر در نظام اداری منطقه همراه بود. مطالعه ی تطبیقی بخش های مختلف عمارت با بناهای هم عصرش، نشان می دهد که این مجموعه تنها برای حرم ساخته نشد و حرم سرا بخشی از آن بوده؛ بخش های دیگر مجموعه عمارت، چون خلوت خانه و دیوان خانه، کارکردهایی متناسب با دلیل حضور شاه در سلطانیه، یعنی انجام سان ارتش و ارتباط با درباریان و افراد مختلف داشته است. به بیانی دیگر، این عمارت اقامتگاه خصوصی شاه بوده و در عین حال برخی وظایف حکومتی و مراسم های خاص در آن انجام شده است.

خانه های سنتی مهم ترین مکان برای نشان دادن سبک زندگی در گذشته هستند. عدم شناخت و درک این ساختمان ها به تدریج ساختار خانه ها را به سمت جایگزینی این ساختمان ها با ساختمان های معاصر هدایت می کند. کرمانشاه شهری با تاریخچه ی غنی و محلات تاریخی روزگاری بسیاری از خانه های ارزشمند را در خود جای داده بود؛ اما به واسطه جنگ تحمیلی، توسعه، مهاجرت، تغییر سبک زندگی، بخش های وسیعی از بافت و خانه های ارزشمند شهر دچار تغییر شده است. این پژوهش به گونه شناسی خانه های تاریخی کرمانشاه در عهد قاجار و پهلوی می پردازد؛ این گونه شناسی شامل موضوعاتی ازجمله نظام کالبدی، چیدمان فضایی، ارتباطات کالبدی، شیوه های تعریف فضا (فضای باز، فضای پوشیده، فضای بسته) می باشد. هدف از این مطالعه و بررسی الگوشناسی ابنیه جهت بهبود این بناهای ارزشمند و نجات آن ها در برابر پیدایش بناهای غیرمتعارف است. برآیند این پژوهش امکان تفکیک و دسته بندی خانه های تاریخی شهر کرمانشاه را براساس ویژگی های شکل و فرم را فراهم می آورد. این مقاله به دنبال پاسخ گویی به دو پرسش است؛ خانه های سنتی در شهر کرمانشاه به چند گونه قابل دسته بندی هستند؟ الگوهای استخراج شده از خانه های دوره ی قاجار و پهلوی چیست؟ روش گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و اسنادی (کتابخانه ای) و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. نتایج به دست آمده نشان می دهد، خانه های دوره ی قاجار ساختاری درون گرا و در اواخر دوره ی قاجار به صورت درون گرا-برون گرا و در دوره ی پهلوی به صورت برون گرا بود که این تحول متاثر از بسیاری از فاکتورها از جمله تغییرات ناشی از دگرگونی الگوی معماری، تاثیرات معماری غرب و تحول در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه در این دوران می شود؛ همچنین خانه ها در دوره ی قاجار به صورت یک حیاطه، دوحیاطه، سه حیاطه، و چهارحیاطه بوده اند، ولی در دوره ی پهلوی به یک حیاطه تغییر یافته اند. حذف تدریجی هشتی، انتقال آشپزخانه از زیرزمین و حیاط اختصاصی در دوره ی قاجار به حیاط و در ارتباط با آن در دوره ی پهلوی، انتقال راه پله از گوشه ها به محور اصلی بنا هم از دیگر تغییرات این دوره است. کاهش فضای بسته و افزایش فضای باز هم ازجمله تغییرات خانه های تاریخی در دوره ی پهلوی است؛ همچنین سه گونه ی سنتی، فرنگی و تلفیقی در این خانه ها مشاهده گردید.

نظام وقف، نه تنها موجد ساخت بسیاری از فضاها و عناصر باارزش شهرها بوده است؛ بلکه پیوند نزدیک موقوفات با امور مذهبی، سبب ماندگاری فضاهای موقوفه ی شهری طی زمان شده است. پیوستگی وقف با اسلام باعث شده که توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به عمل آید؛ به طوری که در تاریخ دوره ی اسلامی مدارس علمیه، مساجد، تکایا، کاروانسراها، حمام ها و بازارچه های بسیاری دیده می شود که محصول وقف هستند. در شهر کرمانشاه گرایش به وقف در دوره ی قاجار بیشتر از دوره های قبل مورد توجه عمومی واقع می شود؛ به ویژه با روی کار آمدن «محمد علی میرزای دولتشاه» و «عماد الدوله» از فرزندان و نوادگان فتحعلی شاه رونق بیشتری می یابد. با توجه به ضرورت گفته شده، این پژوهش درنظر دارد تا با استفاده از اسناد دست اول تاریخی، اعم از موقوفه ها و رقبات و آثار مکتوب پژوهشگرانی که در این رابطه پژوهش نموده اند، عناصر مهم معماری و شهرسازی کرمانشاه را در دوره ی قاجار تجزیه و تحلیل کند؛ از این رو مسئله ی اساسی پژوهش این ست که وقف به عنوان یک عامل مذهبی، چه نقشی در توسعه و رونق شهر کرمانشاه در دوره ی قاجار داشته است؟ فرض مورد نظر آن ست که با حمایت شاهزادگان قاجاری از نظام وقف و رونق اقتصادی ایجاد شده در این دوره، وقف بناهای متعدد به میزان قابل توجهی توسعه می یابد؛ چنان که بناهای مهم شهر از قبیل: مساجد، تکایا، دکان ها و کاروانسراها، حاصل وقف بوده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که بناهای موقوفه باعث محافظت و پایداری بناهای شهر کرمانشاه تا به امروز شده است. این بناها با واقع شدن در نقاط کلیدی شهر اعم از مرکز محلات (مساجد)، بازار و محدوده ی ارگ سلطنتی، توانسته اند نقش قابل توجهی در رونق و توسعه ی شهر در دوره ی قاجار داشته باشند.

در پی تحولات فناوری های نظامی دوره ی قاجاریه، بر اهمیت سلاح های گرم افزوده شد و سلاح های سرد کاربرد کمتری در جنگ ها پیدا کردند؛ اما تولیدشان به واسطه ی کاربرد های جانبی دیگر، همچنان با کمیتی اندک تر ادامه یافت. در این دوره، به هنگام نبرد از انواع سلاح های سرد همچون سلاح های تیغه دار برنده، کوبنده، پرتابی و برخی ابزارهای قلعه گیری استفاده می شد. تمرکز پژوهش حاضر برروی خنجر، کارد و پیش قبض ها است که هر سه از انواع سلاح های تیغه دار و برنده هستند. هدف از این مقاله، بررسی ویژگی های شکلی و تزیینی خنجر، کارد و پیش قبض ها، هم چنین کاربرد این سلاح ها و ارتباط احتمالی تزئیناتشان با کاربری های جنگی و یا تشریفاتی آن ها است که به منظور شناخت بهتر و همه جانبه ی این سلاح ها و روند تحول آن ها در دوره ی قاجار صورت گرفت. در این راستا، پاسخ گویی به این پرسش ها مدنظر قرار گرفت؛ خنجر، کارد و پیش قبض های دوره ی قاجار از لحاظ فرم، نقوش، مضامین و فنون تزئینی چه ویژگی هایی دارند؟ و میزان و کیفیت تزیینات روی سلاح های یاد شده چه ارتباطی می تواند با کاربرد آن ها داشته باشد؟ این پژوهش با رویکرد تاریخی-توصیفی و تحلیلی، و با روش یافته اندوزی از خلال منابع کتابخانه ای و بررسی های میدانی روی 17 خنجر، 17 کارد و 3 پیش قبض که عمدتا از آثار موزه های داخل و خارج از کشور هستند، صورت گرفته است. یافته های حاصل از پژوهش نشان می دهد که این سلاح ها از نظر میزان انحنای تیغه متفاوت هستند. بخش های مختلف این سلاح ها با نقوش گیاهی-هندسی، انسانی-جانوری و کتیبه ای؛ و بیشتر با فنون طلاکوبی، قلمزنی و میناکاری آراسته شده اند. نقوش گیاهی-هندسی و انسانی-جانوری مضامین بزمی و نقوش کتیبه ای مضامینی مذهبی-تعویذی و ادبی دارند. اجرای نقوش تزئینی بیشتر با فنون پرهزینه و مجللی چون میناکاری و یا ترصیع کاری روی خنجر و کارد (بر پیش قبض ها از این فنون استفاده نشده)، نشان از این دارد که این دو سلاح در دوره ی قاجاریه بیشتر به منظور تزئین مورد استفاده قرار گرفته اند تا برای استفاده واقعی در میدان نبرد.

این پژوهش درآمدی به باستان شناسی ماواگزینی است و به طرح آن به عنوان یک افق پژوهشی تازه با اصول موضوعی و مسئله شناختی مشخص و منحصر به خود اختصاص دارد. منظر ماواگزینی در باستان شناسی، محصول یک فقدان در اصول معرفت شناختی این رشته است؛ فقدان مطالعه و پژوهش در آن دسته پدیده هایی که به واقع شاخصه های شناختی/فرهنگی محسوب می شوند؛ پدیده هایی که نمی توان آن ها را در زمینه های بوم شناختی-محیطی، جغرافیایی و انسان شناختی توضیح داد. این ضعف معرفت شناختی از آنجا ناشی می شود که به طور سنتی باستان شناسی را ناتوان از پل زدن از جانب مادیات به معانی دور از دسترس تلقی می کرد. بنیان معرفت شناختی این پژوهش آن است که برعکس، معناهای انسانی مادیت دارند و ذهن و ماده را نمی توان در دو قطب مخالف یکدیگر جای داد. مسئله ی اصلی این پژوهش بازگرداندن نوعی از اعتبار به باستان شناسی است که ورای در اختیار گذاشتن شروح بوم شناختی-محیطی، جغرافیایی و انسان شناختی پیرامون مدارک و شواهد باستانی، بتواند بر مولفه هایی انگشت گذارد که به طور رایج خارج از حیطه ی سیطره ی آن به شمار آمده است؛ همچون مولفه های شناختی، متافیزیکی، نشانه شناختی و مفهومی-زبانی. در این پژوهش ضمن تعریف و شرح ماواگزینی از سه منظر فلسفی، انسان شناختی و باستان شناختی، مفاهیم نظری و روش شناختی ویژه ای برای این منظر برساخته و پیشنهاد شد. برمبنای مفاهیم نظری مورد بحث، سطوح واقعیات زیستی انسان از لحاظ باستان شناختی ترسیم و پیشنهاد شد. درنهایت، باستان شناسی ماواگزینی بر سطحی از واقعیات مادی انسانی اشاره می رود که تاکنون ذیل عباراتی همچون «ذهنی»، «دست نیافتنی» یا «فاقد شواهد مادی» انکار، رد یا به شکلی سیستماتیک از نظرها پنهان می شد. برای نشان دادن کاربرد عملی این چارچوب، بررسی های باستان شناختی سرفیروزآباد کرمانشاه موردکاوی شد. موردکاوی نشان می دهد حتی بررسی های سطح الارضی نیز می توانند شواهدی را از واقعیت های رده بالاتر یا چنان که در این مقاله مورد نظر است، واقعیت های بوطیقایی در خود داشته باشند؛ تنها اگر پژوهشگر از پیش، خود را آماده ی پذیرش آن واقعیت ها کرده باشد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که آیا می توان سطح مولفه های فرهنگی را به عنوان یک سطح مطالعاتی معنادار وارد مراحل مختلف پژوهش های باستان شناختی کرد؟ این مولفه ها کدام و بر چه مبانی معرفت شناختی استوار هستند؟ فرضیات عبارت ست از: شواهد مربوط به سطح مولفه های فرهنگی در همه ی سطوح پژوهش های باستان شناختی وجود دارد و تنها مانع درنظر گرفتن آن ها، پیش پنداشت ها و انگاره های معرفت شناختی نادرست است.