پژوهش های انقلاب اسلامی
سال:1397 | دوره:7 | شماره:25 |تعداد مقالات:10

انقلاب یکی از پدیده های نادر، جذاب و پیچیده اجتماعی می باشد که تبیین آن متضمن در نظر گرفتن وجوه متعدد و متنوع دخیل در ظهور آنست. در اینجا و با توجه به موضوع، صرفا بر وجوه فرهنگی انقلاب اسلامی اشاره خواهد شد. اصولا انقلابها در بستر و موقعیت خاصی حادث می شوند. در وقوع وضعیت انقلابی، بیداری، بسیج سیاسی توده ها، تحرک اجتماعی، مشروعیت زدایی از نظم سیاسی پیشین و طراحی نظم مشروع و مطلوب و استقرار نظام مردمی و انقلابی، ایدئولوژی های انقلابی به عنوان موتور حرکت انقلاب عمل کرده است. هدف این تحقیق ضمن بررسی اهمیت انقلاب ایران به مقایسه آن و کشورهای عربی با توجه به ویژگی های انقلاب پرداخته و در نهایت به تاثیری که انقلاب ایران بر جریان بیداری اسلامی و اهمیتی که تشیع و رهبری در پیروزی انقلاب دارد، پرداخته شده است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی در صدد پاسخ به این سوالات است که عامل و ویژگی اصلی انقلاب ایران کدام بوده است که تاثیر مهمی را بر انقلاب عربی به جا گذاشته است؟ و وجه تشابه و تفاوت انقلاب اسلامی ایران و با انقلاب کشورهای عربی در چه مواردی می باشد؟ نوع تحقیق حاضر توصیفی و تحلیلی است که بر اساس ویژگی های انقلاب به اهمیت مفهوم انقلاب ایران و تاثیری که بر بیداری اسلامی دارد به تحلیل بحث پرداخته شده است. با توجه به ماهیت و نوع موضوع مورد مطالعه، گردآوری اطلاعات از روش های گوناگون و بر مبنای روش کتابخانه ای و اینترنتی صورت پذیرفته و تجزیه و تحلیل یافته ها نیز عمدتا با شیوه تحلیل کیفی انجام پذیرفته است.

خاص گرایی به وضعیتی اطلاق می شود که در آن، یک دولت یا موجودیت فعال در حقوق بین الملل برای پیاده سازی ارزش ها و پیگیری اهداف خود، به صورت مکرر و هدفمند، اقداماتی را بر خلاف قواعد عمومی حقوق بین الملل انجام دهد. با توجه به گسترش این پدیده در حقوق بین الملل، کسب تصویری درست از آن، نیازی روزافزون به حساب می آید. در این نوشتار ضمن تبیین دلایل بروز خاص گرایی حقوقی، ویژگی هایی همچون نقض مکرر و نظام مند حقوق بین الملل، تاکید بر دوگانگی و حاکمیت گرایی به عنوان شاخصه های رفتاری خاص گرایان، مورد بررسی قرار گرفته اند. دولت یا موجودیت خاص گرا با استفاده از شیوه هایی همچون استفاده از تعبیر جایگزین، به کار بستن معیارهای دوگانه و معافیت گرایی، رویکردی خاص گرایانه نسبت به حقوق بین الملل اتخاذ می کند. نوشتار پیش رو پس از پرداختن به شیوه های یادشده، به مسئله چندپارگی حقوق بین الملل به عنوان نتیجه خاص گرایی حقوقی می پردازد و در پایان پیشنهاداتی را برای سیاست گذاران دولت جمهوری اسلامی ایران در قبال این مسئله، ارائه می دهد. به نظر می رسد با توجه به فراگیر شدن این پدیده در حقوق بین الملل، دولت ایران باید «نظریه خاص گرایی» مخصوص به خود را منطبق با وضعیت، منافع و آرمان های ایران طراحی کند و منطبق با چارچوب های حقوقی به آن سامان بخشد. این نظریه ضمن درنظر گرفتن شیوه ابتکار عمل ایران در استفاده از ظرفیت های خاص گرایی، چگونگی اتخاذ موضع و تصمیم گیری در قبال خاص گرایی دیگر دولت ها را نیز باید مورد توجه قرار دهد. ضروری است که نهادهای حقوقی و دیپلماتیک ملی، ضمن کسب شناخت مناسب از خاص گرایی حقوقی، با ارائه نظرات رسمی کارشناسی شده و تولید ادبیات حقوقی در این زمینه، نقش فعالانه ای را در هدایت و راهبری آن، ایفا کنند.

ظهور انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینیv هم گرایی ها و واگرایی هایی را با خود در سراسر جهان و خصوصا در عالم اسلام به دنبال داشت. هم گرایی با انقلاب را می توان در اثرگذاری بر بخش قابل توجهی از امت اسلام مشاهده نمود. واگرایی ها نیز عموما در ارتباط با غرب و در میان کشورهای اسلامی با تفکر وهابی صورت گرفته است. سعید حوی دانشمند معاصر سوری و از رهبران اخوان المسلمین سوریه است که در اوایل انقلاب در زمره رهبران اخوانی و برای عرض تبریک پیروزی انقلاب، با امام خمینیv ملاقات نموده؛ لکن در گذر زمان به موضع تقابل و دشمنی با انقلاب و رهبر آن رسیده و به طرق گوناگون ضدیت خود را با انقلاب و مذهب تشیع به اوج رسانده است! پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با شرح و استنطاق گزاره های تاریخی، ضمن واکاوی نحوه تعامل سعید حوی با انقلاب اسلامی و رهبری آن، دلایل تغییر موضع وی را تحلیل نموده و برای نخستین بار تعامل پر فراز و فرود یکی از شخصیت های سیاسی-دینی جهان اسلام در ارتباط با انقلاب اسلامی را مورد طرح و تحلیل قرار داده است. در پرتو نتایج این پژوهش، دیگر اختلافات و واگرایی ها میان امت اسلامی نیز قابل شناخت و ردیابی است. این پژوهش، تضاد شخصیتی سعید حوی، که ناشی از اندیشه سلفی، مرام صوفیانه و مواجهه منفعت طلبانه او است را عامل تقابل و عناد وی با انقلاب اسلامی ایران معرفی می کند.

جهانی شدن، مظهر دوره ای از دگرگونی و تحولات اساسی در زندگی انسان هاست که بر همه عرصه های اجتماعی و با ابعاد متفاوت تاثیر گذاشته است. درباره مفهوم جهانی شدن، تفسیرهای متفاوتی وجود دارد که منبعث از روش ها و گفتمان های خاصی است و نوع مواجهه کشورها و فرهنگ ها با یکدیگر را ترسیم می کند. غرب و ایالات متحده آمریکا به مثابه بازیگران کلیدیدر عصر جهانی شدن، برمبنای نگرش منحصر به فردی که به این مفهوم دارند، می کوشند تفسیر معین و مشخصی از جهانی شدن عرضه کنند که همه روایت های دیگر را به حاشیه می برد و خود به مرجع راستی آزمایی در مواجهه با تفسیرهای متقابل و رقیب تبدیل می شود. این نگاه آمریکا که با امکانات هرمنوتیک روش شناختی قابلیت فهم و توضیح پیدا می کند، به مفهوم و معنای موردنظر مولف (غرب) باور دارد و وجود تفسیرهای متکثر را رد می کند. سوال اصلی مقاله این است که براساس امکانات هرمنوتیک روشی، مبانی تفسیر ایالات متحده آمریکا از جهانی شدن کدام است واین تفسیر چه تاثیری بر مواجهه این کشور با انقلاب اسلامی دارد؟ فرضیه مقاله باور دارد که «ایالات متحده آمریکا براساس سه اندیشه استثناگرایی، پایان تاریخ و جنگ تمدنها، حامل تفسیری تک بعدی و معین از جهانی شدن است که در نزد منتقدان به جهانی سازی معروف شده است. در مواجهه با این تفسیر تحمیلی و سلطه جو، انقلاب اسلامی با به چالش طلبیدن آموزه های لیبرال سرمایه داری و آمریکا، نگرشی چند بعدی و کثرت گرایانه به جهانی شدن دارد و به تعاملی عزت مندانه و سازنده با دیگر ملت ها و فرهنگ ها می اندیشد».

مسئله: با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و در سایه تعالیم تشیع و تحت رهنمودهای امام خمینی تلاش در جهت تحقق مردم سالاری آغاز گشت و بر همین اساس ضرورت طرح نظریه برای رهنمونی درکنش سیاسی مطرح گردید وتلاش های متعددی در خصوص بررسی چیستی و چگونگی مردم سالاری دینی صورت گرفت. اما همچنان بسیاری از ابعاد این مسئله مبهم و نیازمند تحقیق و پژوهش است. در این میان مهمترین بعد بحث ارتباط مردم سالاری با بومی سازی و اقتضائات زیست محیطی است. هدف: هدف از این پژوهش نسبت سنجی میان تحقق گفتمان بومی مردم سالاری دینی و تاثیر آن بر توسعه سیاسی در نظام جمهوری اسلامی ایران است. برهمین مبنا نیز اینکه گفتمان مردم سالاری دینی چه شاخصه های متمایزی از جمهوریت در مفهوم کلاسیک خود دارد که توانسته است در فرهنگ سیاسی ما استیلا یابد مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. سوال: با توجه به نقش محتوایی دین در گفتمان مردم سالاری دینی از منظر امام خمینی، ارتباط آن با توسعه و رشد سیاسی چگونه می تواند مورد تبیین و بررسی قرار گیرد؟ روش: روش این پژوهش از نوع تحلیلی-تبیینی است و در گروه پژوهشهای نظری راهنمای عمل قرار می گیرد. یافته ها: با توجه به اینکه توسعه اسلامی به معنای توسعه انسان و رسیدن به مقام و منزلت انسان کامل و بهبود محیط مادی و فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به مثابه مفهومی فراگیر بوده و ابعاد اخلاقی، معنوی و مادی را در بر می گیرد. از این رو، در گفتمان مردم سالاری دینی، توسعه، فعالیتی هدفمند و ارزش محور و دینی-انسانی تلقی می شود که هدف از آن، افزایش آسایش و آرامش انسان در تمامی ابعاد وجودی است لذا چنین گفتمانی می تواند زمینه ساز توسعه سیاسی در تمام ابعادش گردد.

جریان شناسی نواندیشی دینی و به ویژه فقه سیاسی شیعه در ایران یکی از مهم ترین موضوعات در قلمرو اندیشه سیاسی اسلام و همچنین تاریخ اندیشه سیاسی در ایران معاصر است. با شروع عصر جدید در تاریخ اروپا تدریجا امواجی از نوگرایی و آزاد اندیشی در ایران وزیدن گرفت که از آن جمله ورود مفاهیم جدید سیاسی و تاثیرات آن بر عالمان دینی بود در چنین اوضاع و احوالی طیفی از علماء بویژه فقی هان شیعه در ایران به حسب عقلانیت نهفته در اندیشه های نوظهور و وارداتی غربی واکنش هایی مثبت و رویکردی همدلانه از خود بروز دادند که می توان با عنوان سرآغاز نواندیشی دینی از آن یاد نمود. نقطه اوج این فرایند جنبش مشروطه خواهی و دفاع برخی مراجع و علماء شیعی همچون آخوند خراسانی، عبدالله مازندرانی، میرزای نائینی و شیخ اسماعیل محلاتی از آن می باشد. تلاش این افراد در راستای سازگاری بخشیدن میان اندیشه های جدید غربی با فقه اسلامی، منجر به ارائه طرحی از حکومت مشروطیت گردید که تا حد بی سابقه ای با اصول و مبانی شرعی منطبق بود. بررسی حاضر با مرور اجمالی بر فرایند نواندیشی در عصر مشروطه خواهی و تاکید بر جایگاه شیخ اسماعیل محلاتی درصدد برآمده تا چشم اندازی مناسب و هر چند محدود در این خصوص ارائه نماید. بررسی حاضر با مرور اجمالی بر فرایند نواندیشی در عصر مشروطه خواهی و تاکید بر جایگاه شیخ اسماعیل محلاتی درصدد برآمده تا چشم اندازی مناسب و هر چند محدود در این خصوص ارائه نماید.

شرط لازم برای طراحی «الگوی اسلامیایرانی پیشرفت»، شناخت منظومه فکری رهبر معظم انقلاب در این زمینه است. لیکن مطالعات پیشین نتوانسته اند مبتنی بر یک برنامه پژوهشی جامع، چارچوبی برای شناخت این منظومه فکری عرضه نمایند. این مقاله با بررسی روش های مختلف، مدل تلفیقی «برنامه راهبردی لاکاتوش» و «نظریه گفتمان» را به مثابه مدلی روش شناختی برای مطالعه و سازمان دهی اندیشه آیت الله خامنه ای به عنوان سند فرادستی طراحی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ارائه نموده است. سپس مبتنی بر مدل ارائه شده و با بررسی تمامی بیانات و مکتوبات رهبر انقلاب از سال 1368 تا 1396 به روش تحلیل گفتمان، شاخص ها و گفتمان های کلان پیشرفت اسلامی ایرانی در تناسب و ترابط سه مفهوم پیشرفت، اسلامیت و ایرانیت، احصاء و طبقه بندی شده است.

در این پژوهش قصد داریم با بررسی بخشی از اسناد سفارت آمریکا که یکی از مهم ترین منابع اسنادی و کتابخانه ای تاریخ معاصر ایران می باشند، مذاکرات اعضای شاخص گروه نهضت آزادی ایران از یک سو و دکتر سید محمد بهشتی، عضو جامعه روحانیت مبارز تهران و دبیر کل حزب جمهوری اسلامی ایران از سوی دیگر، با مسئولان و کارکنان سفارت آمریکا در تهران طی سال های 1357 و 1358 را مورد تحلیل قرار دهیم. آن چه در تحلیل محتوای این بخش از اسناد و مقایسه تطبیقی این دو با گفتمان های سیاست خارجی دریافت می شود؛ آن است که گروه اول با رویکردی ایدئولوژیک بر محورهای لیبرالیسم، دموکراسی و حقوق بشر تاکید دارند که برآمده از گفتمان ملی گرایی لیبرال در سیاست خارجی است که در دوران تسلط دولت موقت حاکمیت یافت. آن ها در مذاکرات پیاپی با سفارت آمریکا به دنبال جلب حمایت این دولت در عرصه سیاست داخلی ایران هستند تا رقیبان ایدئولوژیک مانند مارکسیسم را شکست دهند. ولی دکتر بهشتی از منظری عمل گرایانه، مصالح انقلاب اسلامی و منافع ملی را لحاظ می کند و با واقع بینی نسبت به محیط بین الملل بر اصول اساسی انقلاب یعنی استقلال از غرب و شرق، اتکا به نیروهای درونی و فقدان وابستگی خارجی و در عین حال رویکرد انتقادآمیز نسبت به روابط سابق آمریکا در ایران و تلاش نسبی و تدریجی برای رفع تنش های احتمالی مبتنی بر مصلحت اندیشی و واقع نگری، تاکید دارد که در چارچوب رهیافت مصلحت گرایی مرکزمحور از خرده گفتمان های اسلام گرایی انقلابی جای می گیرد.

در این پژوهش کیفی که با روش هرمنوتیکی تهیه شده، سعی شده است تا به این سوال پاسخ داده شود که، نقش علما در تحولات معاصر جامعه ی ایران چیست؟ که برایند آن بدین قرار شد؛ در جریان جنگ های ایران و روس، قاجارها به علت ناامیدی از عوامل داخلی و خارجی، خواستار مشارکت علما در جنگ شدند. علما هم به خاطر دفع خطر تسلط بیگانگان بر جامعه ی مسلمین، فتوای جهاد صادر کردند. که مردم مشتاقانه و صمیمانه به فتوای آن ها پاسخ مثبت دادند. اما با این نگرش که مبادا، این پیروزی ها به نام علما ثبت شود، فرماندهان قاجار، عقب نشستند و عهدنامه های ننگینی را منعقد نمودند. اما، علما در برابر امتیازات عصر ناصری، در کنار مردم قرار گرفتند و با صدور فتوا، نخستین جنبش اجتماعی معاصر ایران را علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی رقم زدند. که زمینه ساز انقلاب مشروطه شد. علما در انقلاب مشروطه با قرائت جدید و تفسیر نو از دین، به مشروطه رسمیت بخشیدند تا اختیارات بی پایان شاه، اندکی در جامعه تقلیل یابد. در دوران پهلوی، علما در برابر سیاست غیر دینی کردن جامعه، توسط پادشاهان پهلوی ایستادند، بنابراین کشته، زندانی و تبعید شدند. سرانجام امام خمینی، توانست با الهام از جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه، قیام چهل و دو، و برطرف نمودن ضعف اندیشه ی سیاسی علما، به مثابه ی ولایت فقیه، انقلاب بزرگ ایرانیان را به رهبری علما رقم بزند. در مجموع، علما در دوره ی قاجار، نقش اصلاحی را ایفاء کردند. آن ها در یک تقلیل جامعه شناختی، پادشاهان را به جای نایب امام، خواندند که این امر به مثابه ی کاهش اختیارت شاه در اموردنیوی و معنوی مردم بود. اما در دوره پهلوی، علما با نظریه پردازی مبنی برانتخاب شاه، توسط گروهی از علمای برجسته، نقش اپوزیسیون قدرت را بر عهده گرفتند. که این نقش، سرانجام به حاکمیت سیاسی علما و رهبری آن ها ختم شد.

عدالت عنصری راهبردی است که همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است، می توان گفت که برداشت از این مفهوم و توجه به ریشه عدالت در همه بخش های خود وجه تمایز مکاتب فکری اندیشمندان در حوزه علوم مختلف بوده است. این تمایزات به دلیل نوع جهان بینی و انسان شناسی است. ازاین رو هدف مقاله حاضر بررسی عدالت سیاسی در اندیشه سیاسی آیت الله جوادی آملی و اندیشه سیاسی جان راولز می باشد. یافته های پژوهش بیانگر آن است که عدال سیاسی در اندیشه آیت الله جوادی آملی به دلیل روش شناسی چند لایه ای، مطلق گرایی و توجه به انسان الهی دو بعدی، به مثابه حقیقت است که هرچه غیر از آن باشد باطل است و عدالت سیاسی متعالیه را به همراه دارد که از شدن انسان در مسیر کمال سخن می گوید. در حالی که عدالت سیاسی در اندیشه جان راولز متقدم و متاخر به دلیل تک لایه ای بودن روش شناسی، نسبی گرا و توجه صرف به ماده و تک بعدی بودن انسان و به مثابه انصاف است. عدالت سیاسی در هر دو شخصیت راولز ابزاری برای رسیدن به سود و قدرت است، به طورکلی برآیند عدالت سیاسی در اندیشه جان راولز، متدانیه می باشد.