پژوهشنامه اورمزد
سال:1400 | دوره:- | شماره:55 |تعداد مقالات:16

«مدینه فاضله» که به نام های «آرمان شهر»، «ناکجا آباد»، «هیچستان»، «یوتوپیا»، «شهر نیکان»، «شهر افلاطونی» و. . . معروف است، جایگاهی است که هر انسان آزاده در دل و جان خود به دنبال آن است، در مورد این شهر و ویژگی های آن بین ادیبان و اندیشمندان جهان اتفاق نظر وجود دارد و همگان در مخفی گاه ذهن خود برای رهایی از غم و مشکلات و یا آرزوی سعادت برای بشر و هم نوعان و داشتن دنیایی عاری از غصه، حسادت، و تنگ نظری به دنبال این جایگاه دست نیافتنی در شعرها و نوشته هایشان هستند؛ در ادبیات فارسی شاعران زیادی به این مقوله پرداخته اند، یکی از این شاعران، سهراب سپهری است که آرما نشهر او، نمادی از یک واقعیت آرمانی و بدون کاستی و البته نمایانگر حقیقتی دست نیافتنی است. در بین شاعران عرب احمد المعطی حجازی نیز اصول و ویژگی هایی برای مشی و زندگی انسان تبیین نموده و به کار بستن آن ها را ضامن سعادت انسان شمرده است و به نوعی در جهان بینی اش به شهر دست نیافتنی آرزوها، اشاره ای داشته است؛ هدف از این پژوهش بررسی ابعاد مختلف شهر دست نیافتنی آرزوها (مدینة فاضله) از نظر احمد المعطی حجازی و در شعر سهراب سپهری است، در این راه، ابتدا از منابع و اسناد کتابخانه ای در جمع آوری اطاعات مورد نظر استفاده و سپس به تجزیه و تحلیل مطالب پرداخته شده است.

دُرّه ی نادره نوشته ی میرزامهدی خان استرآبادی، متنی تاریخی-ادبی است که در آن گونه های فراهنجاری و برجسته سازی زبانی به کار رفته است. بررسی ادبیاتِ متن دُره با تحلیل تمهیدات هنجارگریزانه بر اساس رویکرد شکل گرایانه ی جفری لیچ هدف اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. این تحقیق می تواند توجه بیشتر صاحب نظران حوزه ی زبان و ادب فارسی را به دره ی نادره به عنوان متنی سرشار از فراهنجاری به دست دهد. این جستار با روشی توصیفی– تحلیلی، بر پایه ی منابع کتابخانه ای نگارش یافته است. گونه های هنجارگریزی در دره ی نادره دیده شد از جمله: هنجارگریزی نوشتاری/خطی-هنجارگریزی واژگانی (اشتقاق-ترکیب)-هنجارگریزی معنایی (انسان پنداری، گیاه پنداری، جانورپنداری، سیال-پنداری و جسم پنداری-صفت هنری-متناقض نما-ایهام تناسب). دره ی نادره از منظر شکل گرایی متنی قابل توجه است. نمودهای گوناگون و پرتکرار هنجارگریزی در آن سبب برجستگی زبان و تشخص متن گردیده است. این تمهیدات گاه در رعایت اصل رسانگی اخلال ایجاد می کند اما در موارد متعدد با زیبایی همراه بوده و سویه ی زبان را از یک متن تاریخیِ واقعیت مدار به متنی ادبی و خیال محور تغییر می دهد و به آن تمایزی ویژه می بخشد.

باورهای عامیانه به عنوان یکی از ژانرهای اساسی فرهنگ عامه و فولکلور ملت ها، به مثابه شمشیری دو دم از یک طرف می تواند پروسه توسعه را تسریع نماید و از طرف دیگر قادر است مانند ترمزی عمل نماید و جلوی روند توسعه را بگیرد. باورهای عامیانه محصول ذهن جمعی مردم است که به مرور زمان مقبول توده های مردم واقع شده است. گستردگی فرهنگ عامه و حضور باورها، اساطیر زنده و اعتقادات خاص در متن جامعه چنان وسیع است که گاه اعجاب آدمی را بر می انگیزد با آنکه میزان پای بندی افراد مختلف به معتقدات و باروها یکسان نیست اما هیچ انسانی را نمی توان یافت که به کلی ساحت زندگی خود را از آنها تهی ساخته باشد. این مقاله با روش تحلیل محتوا و با استفاده از ابزار کتابخانه به بررسی باورها و اساطیر زنده مردم میناب در خصوص چشم زخم می پردازد و معلوم می شود مردم این شهر بی نهایت به زخم چشم و بیماری حاصل از آن زخم چشم اعتقاد دارند و سخت پایبند به مسائل آن هستند.

طبیعت با جلوه های گوناگونش همواره یکی از منابع الهام بخش در متون نظم و نثر موردتوجه شاعران و نویسندگان بوده است و کمتر اندیشمندی را می توان سراغ گرفت که در ترسیم طبیعت پیرامون خویش، قلم رانی نکرده باشد. طبیعت، این گسترة باشکوه، نشانة قدرت بی پایان الهی از ابتدا تا امروز بوده است و همواره یکی از خاستگاه ها و سرچشمه های هنر بوده که در موسیقی، نقاشی، شعر و بسیاری از آثار مشهور هنرمندان جلوه ای خاص داشته است از این رو طبیعت و جلوه های آن همواره در دوره های گوناگون زبان و ادب پارسی مورد توجه شاعران و نویسندگان مختلف بوده است و به دورة خاصی اختصاص ندارد؛ مقامات حمیدی یکی از کتب نثر فنی است که پدید آورنده آن در نثر و نظم آن کتاب به عناصر طبیعت اشارات فراوانی داشته است، جستجوی عناصر طبیعت در مقامات حمیدی نشان می دهد که قاضی حمید الدین در این کتاب دیدگاه طبیعی بی نظیری در وصف طبیعت داشته است. این مقاله با روش تحلیل محتوا و با ابزار کتابخانه به تحلیل طبیعت از نوع گل ها و درختان، پرندگان و حیوانات در مقامات حمیدی می پردازد و مشخص می شود قاضی حمید الدین با توجه به علاقه ای که به طبیعت داشته هم در نظم و هم نثر این کتاب به طبیعت به صورت ویژه اشاره کرده است.

در بررسی و ارزیابی شعر یک شاعر، توفیق یا عدم توفیق آن عواملی چند نظیر زیبایی ها ی هنری و فنّی، زمینه ی انسانی، پشتوانه ی فرهنگی و گستردگی و نفوذ در جامعه دخیلند. درهم تنیدگی این عوامل، عظمت و اوج یک شاعر یا بی ارجی و انحطاط او را در پهنه و گستره ی جامعه و فرهنگ رقم می زند. درمیان عوامل یادشده، زیبایی های فنّی و هنری از اهمّیّت خاصّی برخوردار، یاری رسان و پشتوانه ی توانمندی در دستان یک شاعر است تا جنبه های دیگر شعر را با موفّقیّت قرین سازد. ملاک هایی که در این رهگذر، در شعر یک شاعر اهمّیّت می یابد؛ بسیار دقیق است و شامل تخیّل، زبان، آهنگ وشکل شعر است. بررسی بعضی از این ملاک ها، قرن ها پیش در میان منتقدان سنّتی هم رواج داشته است. این مقاله، بر آن است که شعر بلند «ضیافت» شاملو را از منظرزیبایی های هنری و فنّی موردکنکاش و بررسی قرار دهد. در بررسی صعود هنری و فنّی شعر ضیافت، به تخیّل، زبان، آهنگ، شکل و گره خوردگی عناصر و اجزای سازنده ی شعر با یکدیگر پرداخته می شود. نتایج به دست آمده نشان می دهد که شاملو بنا به مقتضای شعر در شکلی بدیع و نو، از تخیّلی غیرانتزاعی برخوردار است. با ایجاد موسیقی داخلی و معنوی از امکانات جمله و بلاغت آن در زبان، در حدّ کمال استفاده نموده است. در این شعر طولانی تمام اجزای شعر به شکلی یکپارچه با هم، همخوانی دارند.

نقد روان شناسانه به بیان مسائلی چون وجدان نویسنده، جذبه و الهام، ضمیر ناخودآگاه فردی و جمعی، آرکی تایپ می پردازد ولی به طور کلی همه ی مسائل و جریاناتی را که در ذهن نویسنده شکل می گیرد از قبیل انگیزه های اقوال و افعال نیز مد نظر است. از منظر نقد روان شناسانه، حکایت شیخ صنعان، داستان برخورد خودآگاه پیری زاهد و عناصر فراموش شده ای از ضمیر ناخودآگاه اوست که با نمادهایی از تابوشکنی پدیدار می گردد. چالش به وجود آمده، با ایجاد تغییراتی در نگرش و زندگی شیخ صنعان باعث می شود که او به بازشناسی و پذیرش این جنبه های واپس زده بپردازد. ساختار شخصیتی «من»، «فرامن» و «نهاد» و بخش های سه گانه ذهن خود آگاه، نیمه آگاه و ناخودآگاه، جلوه ی کهن الگوهای آنیما، آنیموس، پیر دانا، قهرمان و نیز مفاهیم مرتبط همچون سایه، سفر و ولادت مجدد، حکایت شیخ صنعان را دارای ظرفیت بالای تأویل بر اساس نظریات نقد روان شناسانه نموده است. در این جستار بر اساس نقد روان شناسانه حوادث داستان شیخ صنعان بررسی و نشان داده می شود که چگونه پیر صنعان از این رهگذر به باز شناختی بخشی از غرایز فراموش شده و تمایلات پنهان در ضمیر ناخودآگاه می پردازد. ساختار شخصیتی و ذهنی پیر صنعان نیز مورد بررسی قرار می گیرد در پایان به این امر منتج می گردد که داستان شیخ صنعان نشان دهنده ی بخش های مهمی از ذهن و شخصیت آدمی است که تنها از رهگذر نقد روان شناسانه می توان آن ها را شناخت.

لالایی ها بخشی از ادبیات شفاهی هر قومی هستند که ریشه در گذشته های دور آن قوم دارند. در ادبیات فارسی درباره ی این نوع ادبیات شفاهی تحقیقاتی انجام گرفته است. ولی با توجه به کارهای که در این زمینه در ادبیات لکی انجام گرفته و بیشتر به صورت گردآوری بوده و آن هم به صورت پراکنده و کمتر به تحلیل محتوایی پرداخته شده؛ انجام این پژوهش ضروری به نظر می رسد. لالایی ها در گویش لکی بیانگر بسیاری از آمال و آرزوها و دغدغه های مادران این دیار می باشند؛ بنابراین در این پژوهش سعی شده ساختار ادبی و محتوای لالایی های لکی بررسی شود و بسامد لالایی ها هدف دیگر این پژوهش است تا از طریق مفاهیم لالایی ها گریزی به اوضاع اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی این دیار بزنیم و از طرفی جایگاه زن به عنوان مادر و دغددغه های اجتماعی و فرهنگی او را بیان بکنیم.

موضوع انسجام متن از دیر باز مورد توجه بسیاری از محققان و پژوهشگران آثار ادبی است. هرکدام به فراخور مهارت و علاقه خود به بررسی آثار، چه از گذشته و چه از دوران معاصر پرداخته اند. همه آنها درصد زیادی از مطالعات خود را بر اساس رویکرد زبانشناسی نقش گرا مایکل هلیدی و رقیه حسن (1985) پیش برده اند. برخی یک اثر را با تمام عناصر انسجامی بررسی کرده اند و عده ای تنها به یک مقوله از آن پرداخته اند. در این پژوهش که برپایه بررسی بیش از15 مقاله که همگی از نظریه هلیدی و حسن در انسجام متن بهره برده اند، سعی بر آن شده تا داستان کوتاه سنگر و قمقمه های خالی که یک اثر پست مدرنیستی است را مورد تحلیل و واکاوی قرار دهیم. ابتدا تمام واژگانی که در شمار اجزاء انسجام واژگانی قرار می گیرد، شناسایی و نوشته می شودسپس بر اساس آمار بدست آمده از هرکدام درصد می گیریم و در نهایت مشخص می شود این داستان چند درصد انسجام دارد و کدام عنصر بیشتر به کار رفته است. آنچه که در این پژوهش بدست آمد این بود که در این داستان حرف ربط بیشترین بسامد را داشته است و علت این اتفاق بیشتر به دلیل سبک نویسنده و نوع نگارش داستان است. تکرار حرف ربط بیشترین نقش را در منسجم کردن متن داستان دارد زیرا پراکندگی موجود در بین جمله ها تنها با حرف ربط گرد هم جمع می شوند و داستان را شکل می دهند.

امثال و حکم بخش جدایی ناپذیر زندگی افراد جوامع بشری است و تمام مردم خواسته یا ناخواسته با آن تعامل دارند. مثل در گستره ی ادبیات از نقش و جایگاه والایی برخوردار است؛ به طوری که ارزش علمی و اجتماعی آن از سنگ نوشته ها کمتر نیست. تاریخ ضرب المثل در زبان عربی به دوره ی جاهلیت بازمی گردد و در زبان فارسی نمی توان تاریخ دقیقی برای پیدایش آن ذکر کرد. مفاهیم و مضامین مشترک در امثال عربی و فارسی بسیار زیاد است و دلیل آن را می توان نزدیکی جغرافیایی و عجین بودن خط و زبان دو فرهنگ دانست. مقاله ی حاضر به بررسی عناصر جهل و دانایی و زیر مجموعه های آن ها در امثال عربی و فارسی پرداخته است. و این موضوع ثابت شده است که مفاهیم اخلاقی و اجتماعی در تمام فرهنگ ها به خصوص فرهنگ ایرانیان و اعراب یکسان بوده است.

هر متن مجموعه ای از جملات است که بر اساس اصول و قواعد خاصی به هم پیوسته و کلیتی منسجم، پدید می آید، موضوع انسجام در متون ادب فارسی مدتی است مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بوده است. مقاله حاضر با استفاده از نظریه انسجام هالیدی و حسن به تحلیل انسجام و پیوستگی قصیده «فرو شکن تو مرا پشت و زلف بر مشکن» عنصری بلخی می پردازد، بر اساس این نظریه یکی از ویژگی های متن داشتن انسجام است، انسجام متن از به هم پیوستن مجموعه ای واژه ها و جملاتی که متضمن معنا و پیام خاصی است حکایت دارد که در واقع نویسنده دنیای واقع و فرا واقع خود را در قالب متن منتشر می کند در این انتشار هرچند از نظر زمانی فاصله ایجاد می شود اما به وسیله عناصر دستوری، واژگانی و پیوندی، معنا را منتقل می کند و متنی منسجم می آفریند؛ پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوا و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای جایگاه انسجام را در این قصیده عنصری را بررسی می کند و معلوم می شود قصیده عنصری انسجام لازم را دارد.

داستان های کوتاه دانشور از جهاتی چند حائز اهمیت است: نخست نوع نگارش داستان به لحاظ رویکرد به فنون داستان نویسی معاصر، دیگر به جهت وجود نشانه های معنادار و نمادین اساطیری در کنار ارائه فرهنگ عام است. نمایاندن ارزش ادبی و هنری هر اثر منوط به زیبایی شناسی آن است؛ تشبیه علاوه بر اینکه از ارکان مهم و اساسی علم بیان محسوب می شود؛ بررسی و تحلیل انواع آن از نظر ساختار و محتوا می تواند بیانگر سبک و زبان خاص شاعر و نویسنده نیز باشد. این پژوهش بر آن است که از منظر کاربرد تشبیه می تواند راهگشایی برای علاقه مندان به آثار ادبی جهت فهم بهتر شعر و زیبایی های شعری ایشان باشد. با استفاده از اطلاعاتی که از مشخص کردن تشبیهات در داستان های کوتاه سیمین دانشور به دست می آید، بسامد کاربرد تشبیه در این آثار مشخص خواهد شد تا گرایش نویسنده به این تمهید هنری و نقش آن در وجهه ی ادبی سخن او آشکار گردد. نتیجه ی کلی این تحقیق رویکرد نویسنده به تشبیه در نمایش عاطفه است که از ویژگی های سبک خراسانی است. لذا محقق دراین پژوهش بر آن است با تحلیل تشبیه در داستان های سیمین دانشور ابعاد گوناگون و اهمیت انواع تشبیه را در داستان های کوتاه این نویسنده مورد بررسی و کنکاش قرار دهد.

داستان دارابنامه اثر ارزنده ی ابوطاهر طرسوسی داستان گزار قرن ششم هجری است. این داستان اگر چه حاوی مطالب ارزنده ای است و زیبایی های خاص خود را دارد، اما گمنام و مهجور مانده است و کمتر مشاهده می شود که خوانندگان آثار داستانی به مطالعه ی این اثر ارزشمند بپردازند و از طرف دیگر کمتر کسی از پژوهشگران ادبیات داستانی به این داستان توجه نشان داده است. لذا در این تحقیق سعی نموده ایم که عناصر داستانی نظیر طرح و صحنه را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم و بیان نماییم که این عناصر در داستان مذکور دارای چه ویژگی هایی است. و بدین طریق برخی از زیبایی ها و مطالب ارزنده ی داستان را بیان نماییم. طرح داستان تا اندازه ای ضعیف است و روابط علّی و معلولی بین حوادث داستان از قوت کافی برخوردار نیست. در عنصر صحنه، مکان همانند زمان گنگ و مبهم است و به اندازه و ابعاد مکانی اشاره ای نشده است و عمدتاً غیر واقعی هستند. امّا گاهی صحنه های واقعی نیز وجود دارد.

معلقات سبع اعراب جاهلی که سروده هفت نفر از شاعران زمان جاهلیّت است آن قدر از نظر فصاحت و بلاغت و شیوایی مورد پسند و قبول ادبّای عرب واقع شده اندکه آنها را با خط زر بر پارچة حریر نوشته و بر پردة کعبه آویزان کرده بودند. که خود بیان گر صور خیال شعرای عرب جاهلی استکه از زندگی بدوی خود در صحرا و شبان شتران و شبان گوسفندان که یار ویاور عرب بودند چه تصویرهایی زیبا خلق کرده اند، در واقع ادب جاهلی ثمرة اندیشه و عاطفه وخیال است هر چند این خیال رنگ صحرا دارد و دامنه خیال شاعرجاهلی را وسعتی نیست، اما درشعر جاهلی عرب تشبیه و متعلقات آن نقش مهمی دارند از این رو این مقاله با روش تحلیل محتوا و با ابزارکتابخانه عنصر تشبیه و متعلقات آن را در شاعران عصر جاهلی عرب بررسی می کند و معلوم می شود تشبیه و استعاره از مهم ترین صور خیال در شعر جاهلی عرب است.

تأثیر مسائل گوناگون اجتماع بر شاعران و نویسندگان، باعث پیدایش آثار ادبی شده است، نجیب محفوظ، به عنوان عضوی برجسته از جامعه ی مصر، کسی است که توانست رابطه ای دو سویه با جامعه ی خود برقرار کند و بازتاب دهنده ی ابعاد مختلف مضمون های روان شناسی و جامعه شناسی موجود در محیط او، در آثارش باشد. البته نجیب محفوظ برای نیل به چنین هدفی، با طبقات مختلف اجتماع ارتباط برقرار کرده؛ و بدین صورت انعکاس گر واقعیت های جامعه در داستان هایش شده است. ناگفته نماند که رمان های نجیب محفوظ با فن زیرکانه ای، به صورت دو لایه، یعنی سطحی و نمادین مطرح شده است که بخش نمادین آن با زبان رمز به بیان مسائل و دردهای ناشی از ورود افکار غربی و معضلات آن پرداخته است. نگارنده در مقاله ی پیش رو سعی کرده به صورت توصیفی-تحلیلی ابتدا به مسائل درون اجتماع، رمان سیاسی-اجتماعی، دزد و سگ ها بپردازد و در پایان پاره ای از اسم شخصیت ها و مکان ها و اشیاء که به نظر رمزگونه می آید؛ مورد بررسی قرار گیرد.

خواجوی کرمانی یکی از بزرگترین شاعران عرصه ی ادب فارسی در قرن هشتم هجری است که در سرایش انواع شعر از جمله مثنوی، قصیده و غزل یکی از سرآمدان روزگار خویش بوده است. از مهمترین قالب های شعری که خواجو در آن طبع آزمایی کرده است و در آن شهرتی کسب نموده، قالب شعری غزل است. خواجو در غزل خود، شیوه ی سعدی را با افکار عرفانی در هم آمیخت و شیوه ای را به وجود آورد که بعدها حافظ آن را به اوج رسانید. زبان شعر او روان و شیرین است. بهره گیری شاعر از صنایع گوناگون ادبی در تزیین شعر بویژه صنعت ایهام و جناس تشخص و زیبایی خاصی به غزلش بخشیده است. امّا به دلیل استفاده از صنایع گوناگون ادبی و گاه واژگان دشوار، غزل خواجو تا حدّی نیاز به شرح و بررسی پیدا کرده است. در این پژوهش چند غزل خواجوی کرمانی شرح و گزارش شده است و هدف از آن بازنمود ویژگی های سبکی، محورهای مضمونی، نظرگاه فکری خواجو و نیز نشان دادن کیفیت سبکی و ظرایف ادبی در این غزل ها بوده است. روش کار در این پایان نامه توصیفی تحلیلی است.

جایگاه هر شاعر در عصر خویش و در فرایند دگرگونی تاریخ ادبیات فارسی شایسته ی بررسی است. این دوسویگی فردی و جمعی-تاریخی می طلبد که هر شاعری در این دو سویه مطالعه شود. اسدی توسی در فرایند تطوّر شعر فارسی جایگاه مهمی دارد؛ شناخت این جایگاه باید با پژوهش جامع درباره ی شعر و جهان بینی او همراه گردد. در این زمینه باید هم حیات شاعر نگریسته شود و هم اینکه ارزش آثار او در کنار آثار همسو ازمنظر زبانی و جهان بینی بازنموده و تحلیل شود. بااینکه در مورد اسدی توسی، دانشمندان و پژوهشگران شرقی و غربی (هرمان اته، چایکین، برتلس، فروزانفر، خالقی مطلق و حبیب یغمایی و. . . ) کوشش هایی علمی و مستند کرده اند، باز هم غبار ابهام از زندگانی او سترده نشده است. نبود آگاهی های کافی و موثق در مورد زندگی او به دلیل آن است که خود او در اشعار و آثارش چندان به ذکر جزئیات زندگانی خویش نپرداخته است. برای نمونه او به بیان اینکه همشهری فردوسی است صریحاً اشاره می کند و این خود به ما کمک می کند. گرشاسب نامه همچون شاهنامه کتاب اسطوره، تاریخ، تعلیم و اخلاق است و اینها همه با هم در پیوند و آمیختگی و دارای اصول نظریه ی بینامتنیت هستند. برخی از اندیشه های تعلیمی اسدی را با زبانی نزدیک، در بیان سعدی نیز می بینم و باید گفت سعدی به گرشاسب نامه نظر داشته است و با اقتباس از زبان و اندیشه های اسدی، برخی ابیات اخلاقی وی را بازآفرینی و بازگویی کرده است.