مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1398 | دوره:11 | شماره:1 (پیاپی 19) |تعداد مقالات:14

سفال از زمره مواد تاریخی و فرهنگی است که در بستر تاریخ گویای رشد تکنیکی و فناوری استفاده از مواد خام توسط صنعتگر سازنده آن بوده است. تنوع در هدف استفاده از این ماده و تکنیک ساخت آن سبب گشته تا سفال به عنوان یکی از مواد مهم در تحلیل ارتباط فرهنگی جوامع قرار گیرد. تولید سفال سلادن از اواخر قرن 3 (قرن 9 میلادی) در چین رواج گرفت و در همین سال ها ورود ان از طریق تجارت دریایی و زمینی به ایران اثبات شده است. تعداد 7 قطعه از سفال های به دست آمده از حفاری های بندر حریره در جزیره کیش مورد باهدف تعیین خصوصیات ساختاری و شیمیایی و منشأ احتمالی این مواد (صادراتی یا محلی) موردمطالعه قرار گرفتند. در این راستا از متدهای, XRF, XRD, ESEM-EDX LM و STA جهت شناسایی ترکیب شیمیایی خصوصیات نوری و مینرالوژی و شناسایی شیمیایی ریزساختارها فازهای تشکیل دهنده و درجه حرارت پخت استفاده شده است. نتایج نشان دهنده این مهم است که سفال سلادن جزیره کیش بر اساس شواهد تکنیکی و مقادیر عنصری Na2O و CaO و درجه حرارت پخت حدود 1200 درجه سانتی گراد با سفال سلادن چین شباهت داشته است. همچنین وجود این نوع سفال و تشابهات تکنیکی بیانگر امکان وجود ارتباط گسترده تجاری و دریایی بین چین و حوزه خلیج فارس بوده است.

وضعیت باستان شناختی زاگرس مرکزی از مناطق پراهمیت در پیش ازتاریخ ایران و بین النهرین نشان از نقش آن در تاریخ تطور فرهنگی روستانشینی و توسعه شهرها است. پژوهش حاضر حاصل مطالعه الگوی استقراری محوطه های عصر مفرغ میانی و جدید در دشت میانکوهی کنگاور بر اساس شاخصه های انتخاب بوم شناختی و همین طور فضایی میان فرهنگی (رتبه-اندازه و آنتروپی) است. تمرکز محوطه های شاخص مرکزی، در حوزه جنوب شرق این پهندشت و تعادل سایر محوطه ها حاکی از شکل گیری یک نظام سازمان یافته فرهنگی-اقتصادی است و گویای این است که این مکان های مرکزی با یک دامنه کنترلی نسبتاً وسیع از طریق محوطه های میانی دامنه کنترل خود را در سرتاسر این پهندشت گسترانیده. ارتباطات گسترده فرا منطقه ای به عنوان یک شاخص مهم تجارت با مناطق دوردست، در کنار شاخصه ای دیگر فرهنگی از قبیل گسترش سفال گودین III در ایران و بین النهرین نیز شواهد این نظام سازمان یافته است.

کاخ شائور در سمت غربی محوطه باستانی شوش و در مجاورت رود شائور قرار دارد. کاوش های این محوطه از سال 1970 تا 1976 م توسط هیات فرانسوی به سرپرستی رمی بوشارلا و آدران لابروس با همکاری محمود کردوانی از ایران انجام گرفت. در این محوطه سه لایه باستانی مربوط به دوره اسلامی، اشکانی و هخامنشی شناسایی شد. در طی این کاوش ها ظروف شیشه ای از دوره های اشکانی تا اسلامی کشف گردید. آثار اشکانی شائور، به ظروف داروئی و آرایشی، شامل بطری و عطردان، پیاله (کاسه)، لیوان، و زیورآلات از قبیل مهره و حلقه (انگشتری) طبقه بندی شده است. اغلب این آثار با تکنیک دمیده آزاد و بیشتر به رنگ سبز و دو نمونه نیز با روش قالب گلی ساخته شده اند. با توجه به نمونه های مشابه، در داخل و خارج از ایران احتمالاً این اشیاء در نقاط مختلف قلمرو اشکانی مبادله می شده و یا در خود محل با روش ساخت و تزیینات یکسان تولید می شده است. هر چند که در برخی نمونه ها تاثیر هنر گذشته ایرانی به خوبی نمایانگر است، اما تاثیر هنر هلنی و رومی بر روی ظروف شیشه ای شائور بیشتر به چشم می خورد که نشان از تبادلات منطقه ای میان دشت خوزستان با محوطه های غربی تر در این دوران است.

حوزه فرهنگی فارس دارای چشم انداز های گوناگونی شامل مناطق کوهستانی و سرد، مناطق معتدل مرکزی و مناطق گرم و خشک جنوبی است که به سواحل شمالی خلیج فارس محدود می شود، جهت تحلیل بهتر فرهنگ های پیش ازتاریخ فارس فرهنگی می بایست هر منطقه بررسی و مطالعه شود. با توجه به اهمیت موضوع، حوضه رودخانه بوانات باهدف شناسایی تمامی آثار تاریخی-فرهنگی، ارائه توالی گاهنگاری نسبی منطقه بر اساس یافته های سطحی، بررسی و مطالعه روند تحولات استقرار ها در دوره های مختلف و تبیین جایگاه فرهنگی منطقه موردبررسی در حوزه های فرهنگی کشور موردبررسی باستان شناسی قرار گرفت. طی بررسی صورت گرفته تعداد 200 اثر تاریخی-فرهنگی شناسایی شد که از دوره نوسنگی تا دوره متأخر اسلامی قابل تاریخ گذاری هستند. قدیمی ترین اثر مربوط به دوره موشکی بوده که به نظر می رسد در این دوره با توجه به تغییرات اقلیمی جهت تأمین بخشی از نیازهای اقتصادی مردمان نوسنگی فارس این دره مورد سکونت قرار می گیرد؛ پس ازآن تا دوره باکون هیچ استقراری شناسایی نشد. از هشت محوطه سفال های نخودی منقوش دوره باکون، از هفت محوطه نیز سفال های دوره لپویی و از دوره بانش نیز تنها یک محوطه شناسایی شد، به نظر می رسد در دوره بانش و هم زمان با آغاز شهرنشینی در فارس این حوضه تا دوره هخامنشی متروک می شود که شاید به توان تغییرات اقلیمی را یکی از دلایل اصلی متروک شدن دانست.

غار بتخانه در 21 کیلومتری جنوب شرقی شهر کوهدشت ازجمله محوطه های باستانی است که احتمال می رود توسط اقوام کوچ رو مورداستفاده قرارگرفته باشد. این محوطه در معرض آسیب های کاوش غیرمجاز قرارگرفته و مواد فرهنگی آن در سال 1386 طی پروژه ساماندهی غار جمع آوری شد. نتایج یافته های سفالی به دست آمده و الگوهای استقراری محوطه های باستانی اطراف این غار، بازگوکننده تداوم نشانه های زندگی کوچ نشینی در این مکان است. در مقاله حاضر تلاش شد تا بامطالعه ی بقایای جانوری یافته شده در این محوطه ویژگی های آن به عنوان محوطه ی کوچ نشین بررسی شود. این مجموعه طیف گسترده ای از گونه های وحشی و اهلی را شامل می شود که بیشترین میزان آن متعلق به بز و گوسفند و در درجه ی دوم گاو و اسب سانان می باشد. در این پژوهش، بامطالعه ی جنبه های مختلف ازجمله الگوی کشتار گوسفندسانان تا حد زیادی خصوصیات یک سایت کوچ نشین بررسی می شود. در بخش دیگر مطالعه، فرآیندهای تأثیرگذار، تغییر دهنده و مخرب بر روی استخوان ها قبل و پس از دفن و حتی در حین دفن (تافونومی) مطالعه، و تلاش شد با کمک این شواهد شناخت بهتری از مجموعه ی فوق حاصل شود.

در این مقاله مجموعه ای از سکه های برنزی و نقره ای متعلق به دوران الیمایی با استفاده از دستگاهPIXE مطالعه شده است، تا از طریق تجزیه عنصری و مشخص کردن ترکیبات شیمیایی فلزات بتوان به نتایج سودمندی در مورد شناسایی غلظت عناصر موجود، تعداد معادن و تعداد ضرابخانه ها دست یافت. برای رسیدن به اهداف یادشده 35 سکه از الیماییان آنالیز گردید، این سکه ها بازه زمانی (85 ق. م – 224م ) را در برمی گیرند. نتایج مشاهدات نشان داد که نسبت درصد عناصر اصلی سکه ها همچون نقره و مس، در سه دوره الیمایی باهم متفاوت بوده و سکه های دوران اول نسبت به دو دوران دیگر از خلوص بیشتری برخوردار بوده اند؛ علاوه بر آن، سکه هایی که در این آنالیز مورداستفاده قرار گرفتند، در پنج ضرابخانه ضرب شده و ماده خام اولیه آن ها از سه معدن متفاوت برداشت شده است. تحلیل های آماری در این پژوهش با استفاده از نرم افزار SPSS انجام شده است.

خوبوشکیه نام سرزمین و نیز شهری سلطنتی در زاگرس شمالی بوده که یکی از مهم ترین دولت های محلی بین پادشاهی های قدرتمند آشور نو و اورارتو طی قرون نهم تا هفتم ق. م به شمار می آمده است. منبع اصلی دانسته های ما در مورد این دولت کوچک هزاره ی اول ق. م، کتیبه های میخی آشوری است. مکان یابی این سرزمین و دولت کوچک نیمه نخست هزاره اول ق. م طی یک سده ی گذشته محل مناقشه و بحث پژوهشگران متعددی بوده است. در مقاله حاضر با مطالعه ی کتیبه های آشوریِ مرتبط با دولت های غرب ایران و تجزیه و تحلیل اطلاعات جغرافیایی ماخوذ از آنها و همچنین بررسی یافته های باستان شناختی به دست آمده از چندین فصل کاوش علمی در محوطه ی ربط سردشت، انطباق تپه ی ربط با شهر سلطنتی خوبوشکیه پیشنهاد شده است. محوطه ربط در حاشیه ی غربی رودخانه زاب کوچک در شمال غرب ایران قرار گرفته و موقعیت مکانی و یافته های باستان شناسی آن نشان از همسانی این محوطه با خوبوشکیه باستان دارد.

شناخت آثار ایجادشده در ارتفاعات مشرف بر دشت اصفهان که کنترل پهنه اصفهان به ویژه مرکز آن را بر عهده داشته اند، به ما کمک می کند تا با نگاه جامع بتوانیم وضعیت مرکز خوره اصفهان را به عنوان یکی از مهم ترین بخش های سرزمین ایران و جهان اسلام موردبررسی قرار دهیم. در مقاله حاضر با کمک از تصاویر ماهواره ای و بررسی های میدانی هجده نمونه از قلاع و استحکامات مرکز خوره اصفهان که بر رستاق جی اشراف داشته اند شناسایی شده است. با شناسایی و بررسی این عناصر هم پیوند در کنار تجزیه وتحلیل منابع مکتوب مشخص گردید قلعه شاه دژ تنها قلعه مربوط به دشت اصفهان نبوده و این قلعه در تمامی دوره ها اهمیت یکسانی نداشته است. همچنین مشخص شد شبکه قلاع اصفهان با کنترل راه ها و ارتباطی که با یکدیگر و با مراکز جمعیتی از طرق مختلف برقرار می کردند به خوبی امکان تأمین امنیت و یا کنترل ساکنان شعاع دید آن ها را داشته اند. این آثار که به واسطه وضعیت خاص توپوگرافیک دشت اصفهان و ارتفاعات اطراف آن ایجادشده در مکان-یابی شهرهای اصلی خوره اصفهان یعنی شهر جی و یهودیه و شکل گیری شاخصه های هر دو شهر نقش عمده ای ایفا کرده اند که شناخت آن ها منجر به فهم بهتری از پهنه باستان شناختی اصفهان در دوره های مختلف خواهد شد. گرچه فهم زمان ساخت محوطه ها و تاریخ گذاری دقیق آن ها، به ویژه وضعیت قلاع در دوران قبل از اسلام، نیاز به انجام کاوش های باستان شناسی است اما بنا بر منابع مکتوب می توان مطرح کرد که محوطه ها در دوران اسلامی تا دوران صفویه و شکل گیری ایران واحد با فراز و نشیب هایی به حیات خود ادامه داده اند.

گستره وسیع محوطه های آغاز ایلامی از غرب به شرق فلات ایران نشان دهنده اهمیت این دوره بوده و نگاهی ویژه را به محوطه های استقراری آغاز ایلامی خواستار است. اگرچه پژوهشگرانی بر مبنای برخی اطلاعات و داده ها ازجمله نوشتار آغاز ایلامی، توقف یک باره دوره آغاز ایلامی را مدنظر قرار می دهند و سیر تحول آن تا دوره ایلام قدیم را با علامت سؤال می نگرند؛ اما برخی محوطه های مهم دوره آغاز ایلامی ازجمله شوش، ملیان، یحیی(؟ )، شهرسوخته و حصار که همگی دارای شاخصه اصلی آغاز ایلامی یعنی "گل نوشته" های آن می باشند، دارای توالی استقرار بوده و تا دوره ایلام قدیم و حتی در برخی مدت زمانی طولانی تر همچنان روند استقرار در آن ها ادامه داشته است. در این پژوهش سعی بر آن است تا با بررسی داده های پس از آغاز ایلامیِ محوطه های دارای توالی ازجمله سفال و مهر، چگونگی سیر تحول استقرارهای نام برده تا دوره ایلام قدیم موردبررسی قرار گیرند تا پاسخی در راستای این سؤال که "تغییرات فرهنگی پس از دوره آغاز ایلامی چگونه صورت گرفته، آیا توالی استقرار به صورت تدریجی بوده و یا اینکه به یک باره به فرهنگی نوین در دوره بعد تغییریافته است؟ " را ارائه دهد. آنچه اطلاعات این پژوهش در اختیار ما قرار داده، باوجود تفاوت در مناطق مختلف می توان روند استقرار را هرچند با تغییرات در برخی داده ها، از دوره آغاز ایلامی به ایلام قدیم مشاهده نمود.

در طی بررسی که در سال 1386 انجام گرفت، چندین محوطه شاخص اوروکی در حوضه زاب کوچک در شهرستان سردشت در شمال غرب ایران شناسایی و معرفی گردید. ازجمله این محوطه ها، محوطه شاخص تپه بادامیار ربط با سفال های شاخص لبه واریخته اوروکی است که جزء اولین محوطه های شناسایی شده اوروکی در شمال غرب ایران به شمار می آید. علاوه بر تپه ربط محوطه های تپه باغی، تپه ولیو، تپه ملایوسف، تپه لاوین و گومان نیز دارای آثار شاخص اوروکی در حوضه زاب کوچک بودند که زمینه را جهت مطالعه وقفه فرهنگی هزارساله موجود مابین حسنلو دوره VIIIA (پیزدلی) و VIIC (کورا – ارس) در جنوب دریاچه ارومیه را فراهم نمودند که جز یکی از مبهم ترین دوره های شمال غرب ایران به شمار می آید. این آثار عمدتاً متعلق به دوره اوروک میانی و جدید هستند که بازه زمانی نیمه هزاره چهارم ق. م. (3600/3500 ق. م. ) تا اواخر هزاره چهارم ق. م. (3100 ق. م) را در برمی گیرند. این آثار علاوه بر روشن ساختن بخشی از جدول گاهنگاری جنوب دریاچه ارومیه زمینه را جهت مطالعه روابط فرامنطقه ای موجود مابین جنوب و شمال بین النهرین با منطقه حوضه دریاچه ارومیه فراهم ساخت. در این نوشتار سعی بر این خواهد بود تا با معرفی محوطه های شاخص اوروکی شمال غرب ایران به یافته های شاخص اوروکی محوطه تپه بادامیار ربط پرداخته شود. همچنین این مقاله سعی در روشن ساختن جایگاه فرهنگ اوروک در جدول گاهنگاری جنوب دریاچه ارومیه و ارتباطات فرامنطقه ای با مناطق هم جوار را دارد.

در بررسی های جدیدی که بر روی سکه های سلوکی موزه بوعلی همدان صورت گرفت، هشت سکه چهاردرهمی جدید شناسایی شد که می توان آن ها را به ضرابخانه ناشناس 65 نسبت داد. از این تعداد سکه های شناسایی شده در موزه بوعلی هفت سکه مربوط به آنتیوخوس سوم (187-223ق. م) و یک سکه مربوط به سلوکوس چهارم (175-187ق. م) است. هدف اصلی پژوهش حاضر بازبینی تولیدات و درنهایت شناسایی مکان احتمالی ضرابخانه ناشناس 65 با توجه به حضور تعداد زیادی از سکه های این ضرابخانه در شمال غرب ایران می باشد. بر این اساس در مقاله حاضر به تمامی ویژگی-های ضرابخانه مذکور پرداخته شده است؛ ارائه کاتالوگ توالی ضرب سکه، اندازه و مدت زمان فعالیت ضرابخانه، میزان تولید سرسکه و تحلیل تطبیقی آن با ضرابخانه های اصلی مانند انتاکیه، بررسی گونه های متنوع چهره های روی سکه ها، تعداد حکاک و همچنین شناسایی عناصر موجود با روش آنالیز عنصری پیکسی "proton induced X-ray emission" و تطبیق آن با ضرابخانه های شرقی دوره سلوکی. بررسی های انجام شده در مقاله حاضر نشان داد، برخلاف کتاب سکه های سلوکی که ضرابخانه ناشناس 65 را به طور احتمالی در منطقه کماژن یا شمال سوریه قرار داده است، مکان اصلی این ضرابخانه را می-توان احتمالاً مناطق شرقی بین النهرین و یا غرب ایران در نظر گرفت.

قریب به یک قرن حکومت ایلخانی در ایران ناقل چنان نوآوری هایی در معماری و شهرسازی دوران اسلامی بوده است که بررسی وجوه مختلف آن کم تر موردتوجه کارشناسانه قرارگرفته است. در همین راستا، تبیین فرم معماری مسجد علیشاه در قالب بزرگ ترین گونه ی معماری مذهبی در ایران، ازجمله موضوعات قابل تأمل در معماری مربوط به مساجد قرون میانه در جهان اسلام می باشد. تحقیق پیش رو بر آن است تا به روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و بازبینی اسناد تاریخی پیرامون مسجد علیشاه در تبریز و انطباق آن با نتایج حاصل از کاوش در محوطه ی علیشاه، به تبیین فرم معماری و ساختار فضایی مسجد علیشاه بپردازد. مطابق نتایج به دست آمده و با فرض بر تداوم سنت مجموعه سازی مذهبی در دوران ایلخانی، ضمن آنکه ساختار مسجد علیشاه همانند غازانیه و سلطانیه در ارتباط با کاربری های جانبی شکل گرفته است؛ علاوه بر بزرگ ترین تاق آجری اجراشده در جهان، یکی از بزرگ ترین گنبدخانه های سرپوشیده ی جهان اسلام در بنای علیشاه ایجادشده بود.

منطقه فارس به عنوان یک حوضه آبریز درون جاری با داشتن فراوانی نسبی هرزاب ها و رودهای دائمی، بخصوص رود کر و سیوند از گذشته تاکنون استقرارگاه های متعددی را به وجود آورده و مطالعات آن در دوره باکون نیز اهمیت خاصی دارد. نویافته های این پروژه شامل مجموعه ای از سفالینه ها و سایر یافته های باستان شناختی ازجمله اثر مهرگلی و ژتون است که طی یک بررسی در منطق فارس از 62 محوطه یافت شده است. از بین این آثار 44 نمونه سفالی از 15 محوطه باکون الف به همراه 5 قطعه سفال از کاوش های مهروموم های 1932 و 1937 توسط لانگسدورف، مک کان و اشمیت، جهت انجام مطالعات پتروگرافی در نظر گرفته شد. شاخص ترین چیزی که در این آزمایش ها به دست آمده نشان می دهد که ترکیب مشابه در تمام سفال ها ناشی از منشأ یکسان نمونه ها از درون حوزه مورد پژوهش هستند.

شهرستان درگز در شمال شرقی ایران، در مجاورت کشور ترکمنستان واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی و هم جواری این منطقه با نسا، به عنوان اولین تختگاه اشکانیان، اهمیت و جایگاه این منطقه در تاریخ ایران در دوره اشکانی را نشان می دهد. به رغم هم جواری درگز با ترکمنستان و نسا، مطالعات معدودی راجع به محوطه های اشکانی این شهرستان انجام گرفته است. این مورد که چه تعداد محوطه های اشکانی در این حوزه جغرافیایی شکل گرفته اند؛ چه عواملی در شکل گیری و الگوی پراکندگی آن ها مؤثر بوده و نهایتاً، تا چه اندازه می توان محوطه هایی هم تراز با نسا در این حوزه جغرافیایی شناسایی و پیشنهاد نمود. در بررسی های باستان شناسی درگز 85 محوطه اشکانی شناسایی گردیده است که از منظر الگوهای محیطی و وسعت محوطه ها، قابل تأمل و ارزیابی است. در نوشتار حاضر تلاش می شود این محوطه ها از منظر الگوهای محیطی مؤثر در شکل گیری و پراکندگی آن ها موردبررسی قرار گیرد. به علاوه، تلاش می شود با استناد به مؤلفه های محیطی و وسعت، محوطه های اشکانی شهرستان درگز خوشه بندی گردد. بدین منظور مختصات جغرافیایی این محوطه ها به همراه وسعت آن ها در برنامه GIS مورد ارزیابی قرار گرفت. خروجی نقشه های GIS محوطه های اشکانی منطقه نشان داد از فاکتورهای محیطی مؤثر در شکل گیری این محوطه ها، سه فاکتور منابع آب، جاده های ارتباطی و ناهمواری در نحوه شکل گیری و پراکندگی محوطه های اشکانی درگز بیشترین تأثیر را داشته است. به علاوه، سه خوشه برای محوطه های اشکانی دشت درگز پیشنهاد گردید. دو محوطه توفی و شهرتپه، محوطه های مرکزی دو خوشه A و B پیشنهاد گردید. به علاوه پیشنهاد گردید خوشه C معرف محوطه های کوچ روی دوره اشکانی در دشت درگز بوده است. نهایتاً بر اساس اهمیت دو محوطه توقی و شهرتپه، جایگاه این دو محوطه در مطالعات باستان شناسی شمال شرق ایران در دوره اشکانی تبیین گردیده است.