لسان مبین
سال:1398 | دوره:10 | شماره:37 |تعداد مقالات:6

متون ادبی بالقوّه دارای مضامینی هستند که آن مضامین با یک بار خواندن آشکار نخواهد شد. بکار گیری ابزارهای دیگر علوم، امکانی است برای راه یافتن به دستاوردهای جدید متنی و در این میان روانکاوی بیش از همه راه گشا است. «ژاک لکان» روان کاو فرانسوی در تحلیل شخصیّت ها و روایت های ادبی ما را به نتایج جالب توجّه ای می رساند. این مقاله، کوششی است در استفاده از نظریّه ی «ساختمان نفسانی انسان» لکان جهت تحلیل شخصیّت ابن فارض. لکان در این نظریّه وجود آدمی را به سه ساحت تقسیم می کند: «حیث خیالی» که همان دنیای جذّابیّت های ظاهری و فریبندگی با عملکرد پرده پوشی ضمیر ناآگاه است، «ساحت رمز و اشارت» ساحت آرزومندی آدمی است و «حیث واقع» که گویای آن است که ذات آدمی در ضمیر ناآگاه و در ماورای وجود او است و لکان به این ماوراء عنوان «غیر» می دهد. زندگی ابن فارض در طی انقلاب های روحی که بر وی عارض شده، چند دوره ای بوده است. پرسش اصلی این مقاله هم دقیقاً در همین نقطه شکل می گیرد: چگونه می توان با استفاده از نظریّه ی لکان تحوّل روحی ابن فارض را در ساختاری نظام مند توضیح داد. راهبرد تحقیقاتی این پژوهش بر اساس مبانی تئوریک نظریّه ی ژاک لکان و زندگی و اشعار ابن فارض است، از این رو ضمن تشریح نظریّه ی «ساختمان نفسانی انسان» به چگونگی زندگی و اشعار ابن فارض نیز استناد نموده و بر اساس این نظریه شخصیت ابن فارض را مورد روانکاوی قرار داده ایم. دستاورد این پژوهش نیز بیانگر مطابقت سیر تحولات و تکامل روانی ابن فارض، با نظریّه ی «ساختمان نفسانی انسان» لکان است.

استعاره در رویکرد قدیمی و کلاسیک خود لفظ محور است و کارکردی زیبایی شناختی و هنری دارد و حضور آن فراتر از زبان ادبی نیست، درحالی که نگاه به استعاره در زبانشناسی شناختی نگاهی مفهوم محور و نه لفظ محور است. جورج لیکاف و مارک جانسون آن را وسیله ای برای تفکر و اندیشه به شمار می آورند که در رفتارهای انسان از جمله رفتار زبانی وی جاری است. مقاله حاضر می کوشد با توجه به مکتب ادبیات تطبیقی آمریکایی به واکاوی و تحلیل است استعاره های تصوری در دو سینیه بحتری و احمد شوقی بپردازد. نتایج بررسی حاکی از این است که دو شاعر با به کارگیری طرحواره های تصوری سه گانه (حجمی، قدرتی و حرکتی) به خوبی توانسته اند، مفاهیم انتزاعی و مجرد را از طریق مفاهیم عینی، مفهوم-سازی نمایند. با تامل در دو سروده چنین استنباط می شود که الگوهای فرهنگی مشترکی مبنای طرح استعاره های مفهومی – تصوری آنان است، به طوری که هر دو شاعر با استفاده از تجربیات روزانه و حوادثی که در پیرامون خود شاهد بوده اند، مفاهیمی غیر قابل لمس یا انتزاعی را توانسته اند به خوبی به تصویر بکشند. همچنین به کارگیری طرحواره های سه گانه در سینیه بحتری علی رغم حجم پایین آن در مقایسه با سینیه احمد شوقی بیشتر و دقیق تر است.

شعر معاصر عربی به طور عام با استفاده از تجربه های غربی توانست سازوکارهای گسترده تری را برای بیان مفاهیم مورد نظرش به کار گیرد. یکی از این شگردها استفاده از شیوه فرا واقع گرایی در ارتباط با معانی و پدیده های هستی است که به طور ویژه در شعر شاعرانی همچون سرکون بولص مورد توجه قرار گرفته است. سرکون بولص، شاعر معاصر عراقی (1944-2007) از جمله شاعران متأثر از سبک سوررئالیسم است که با مطالعه آثارش می توان تبلور شناسه های سوررئالیستی را در دو بخش سوررئالیسم غربی و نسخه ی بومی شده شاهد بود. او در برخی از اشعار به ویژه در عناصر «نگارش خودکار»، «تصاویر سوررئالیستی» و «امر شگفت» رو نوشتی از نسخه غربی به کار می گیرد و با اهتمام به این معیارها غالباً به بُعد درونی خود می پردازد و با ذکر مشاهیری از ادبیات عربی، اشارات نمادین و تشبیهات بلاغی به سوررئالیسم، قالبی بومی می بخشد و دیگر عناصر را نیز در جهت اصلاح شرایط نابسامان اجتماعی به کار می گیرد. همچنین وی توانسته با استناد به اندیشه هایی چون آزادی زندگی از قید و بندها، برانگیختن خیال و خواسته های خیالی، ریسک کردن در مسیرهای بی انتها، گذر از مادیات و رسیدن به حقیقت هستی به شعر خود رنگ و جلای سوررئالیستی ببخشد. جستار حاضر با توجه به ظرفیت های سوررئالیستی آثارش ضمن به کارگیری روش تحلیل محتوایی به واکاوی مجموعه «حامل الفانوس فی لیل الذئاب» پرداخته و در صدد است تا از واقعیت ورای دنیای ظاهر در شعر بولص پرده بردارد.

در شعر معاصر عرب، شاعران عامدانه و آگاهانه از تکینک ها و شگردهای سایر فنون وهنرها چون سینما، نقاشی، موسیقی و غیره بهره می گیرند و شعر، ساختار خود را تعمداً بر مبنای اینگونه شگردها پی ریزی می کنند. یکی از شاعران مشهور و پسامدرن عربی که اصول و قوانین شعر جدید را سر لوحه کار خویش قرار داده، شاعر معاصر لبنانی، سوزان علیوان است که اشعارش بسان تافته ای جدابافته از شاعران نسل قبل خویش یا شاعران مدرنیستم عربی چون سیاب، بیاتی، نازک الملائکه و غیره است. این شاعر زن لبنانی مختصات و ویژگی های سبکی و محتوایی شاعران دهه نود میلادی را مورد اعتنا قرار داده که از مهمترین آنها تداخل و به کارگیری سایر فنون و هنرها به ویژه کولاژ در شعر است. کولاژ که نشان دهنده ی بی سامانی و بی نظمی جهان معاصر است، توسط نقاشان کوبیسم به کار رفت. شاعر معاصر با پیروی از این رویکرد و با توجه به اقتضاء جریان نوگرایی و پست مدرنیسم به چنین سبک کولاژگونه روی آورد که این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی در صدد بررسی و تحلیل آن در دیوان "رشق الغزال" سوزان علیوان است. نتیجه نشان می دهد سوزان علیوان آشکارا از این فن در شعر استفاده نموده و اشعار او جُنگی از تصاویر مجزا و متفاوت، با رعایت اصل تکه چسبانی و سرشار از القاء مفاهیمی چون آشفتگی، بی نظمی، تقابل، گسست و دارای قدرت و ظرفیت نمایشی بالایی است.

دلبستگی مکانی به عنوان یکی از سطوح حس مکان به معنای ارتباط عاطفی مثبت میان شخص و مکان تعریف شده است. این پیوند حاصل تعاملات عاطفی، شناختی و رفتاری عمیق افراد با مکان می باشد که در طول زمان، عمق و گسترش می باید. از آنجا که مکان یکی از عناصر مهم و تأثیرگذار رمان به شمار می رود، دلبستگی به مکان می تواند به عنوان شاخصی مهم برای بررسی مکان و نقش آن در دلبستگی شخصیت ها مورد بررسی قرار گیرد. رمان «سوئیس وطن و تبعیدگاه» سناء أبوشرار دارای قابلیت های مکانی فراوانی برای بیان دلبستگی مکانی می باشد. هدف از این پژوهش آن است تا به شیوه تحلیلی-توصیفی ابعاد دلبستگی مکان و به تبع آن مراحل حضور فرد در مکان را که منجر به ایجاد دلبستگی می شود با استفاده از متون ارائه شده در روان شناسی محیطی مورد کنکاش قرار دهد. نتایج نشان می دهد دلبستگی به مکان در این رمان متأثر از ابعاد کالبدی، اجتماعی، فردی و زمانی شکل گرفته است، همچنین حضور افراد در مکان طی مراحلی از حضور فیزیکی تا تعهد کامل به مکان در دراز مدت منجر به دلبستگی می شود.

جریان دیالکتیکی دستگاه اندیشگانی هگل، با حرکت وجودیِ هر موجود متناهی، اندیشه ی سوق از متناهی به نامتناهیِ برتر است. این جریان، آشکار کننده ی حضور زنده ی کل در جز و در ماوراء جز است. در برآیند مذکور، عنصر داده شده، به لحظه ای از کل تبدّل پذیر است. تنِ پسین، نمایش گذار چنین حرکت هگلی است، یعنی حرکتِ گذار روح از خویش به خویش. "عایشه" در شعر بیاتی به آگاهی از خویش همچون موجودی جداباش از روح کلی می رسد یعنی کلی، در فراروی جزئی، عینی می شود و در فرجام در همنهادی یگانه همچون جزئی کرانمند به کلیّت بیکران رجوع می کند تا این جداماندگی و بیگانه گشتگی زائل آید و پس آن گاه به روح خودآگاه بی کران برسد. در این جستارمایه، سعی نمودیم با روش تحلیلی-تطبیقی و با تکیه بر سه پایه ی مطرح در دستگاه فلسفی هگل (هستی، نیستی، گردیدن) کارآمدی دیالکتیک هگل در برآیند گذار روح عایشه از خویش به خویش را در شعر عبدالوهاب بیاتی بررسی و تبیین نماییم. بدین ترتیب با تطبیق تنِ پسین عایشه با پایه های دستگاه فلسفی هگل نشان دادیم که تنِ پسین عایشه، به حکم دیالکتیک هگل، به مفاهیمی چون خودآگاهی و آزادی روح در بالاترین حد خود دست می یازد و این آزادی جز از طریق رسیدن به خودآگاهی از وحدت متناهی و نامتناهی حاصل نمی آید بدین سان عایشه-که شخصیتی نمادین در شعر عبدالوهاب بیاتی است-در جهان نمادین یعنی جهان هستی شاعرانه میانجی وجود کلی و جزئی می گردد، لذا نه نماینده ی کلی است و نه نماینده ی جزئی، بلکه نماینده ی هردو است در وحدت و یگانگی آن دو.