مطالعات تاریخ انتظامی
سال:1396 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:6

ایران در آستانه دورهی قاجار در روند مناسبات بین المللی قرار گرفت و چند مسئلهارضی برای آن ایجاد شد. تکلیف مرزهای مختلف در صدر دورهقاجاروتادورهناصرالدین شاه تقریباً مشخص شد. ایران و عثمانی دارای مناسبات دیرپا بودند و عمدتاً در مناطق مرزی کشاکشهای طولانی باهم داشتند. چالش های مرزی در این دوره هم تداوم یافت که عمدتاً در قالب تکاپوهای دیپلماتیک جلوه گر شد. افزون بر تلاشهای سیاسی و دیپلماتیک، این اختلافات در قالب برخی کتابچههای مربوط به اختلافات مرزی نگاشته شد. نسخه خطی «کتابچه دستورالعمل راجع به اختلافات سرحدی ایران و عثمانی» در سال 1309 ه. ق. و حاوی دستورالعمل و تعلیماتی برای امیرنظام، والی کرمانشاه، کردستان، صاین قلعه و گروس است که به صورت محرمانه فرستاده شده بود. هدف از نگارش این رساله کمک به حفظ حدود و احقاق حق ایران در مقابل ادعاهای مأمورین عثمانی جهت ملاحظات امنیتی و استراتژیکی بود. در این پژوهش ضمن بررسی اختلافات سرحدی ایران و عثمانی به شیوه توصیفی– تحلیلی به معرفی و تحلیل نسخه خطی کتابچهدستورالعملومسائلسرحدی پرداخته شده است. بر این اساس سؤال اصلی این است؛ در کتابچه دستورالعمل، وضعیت سرحدی غرب کشور در اواخر دوره ناصری چگونه است؟ یافتههای پژوهش نشان داده است که محتوای این نسخه با توجه به توضیحات داخل متن حاوی اطلاعات امنیتی، جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی جهت حفظ مرزهای غرب کشور در مقابل عثمانی و توصیههایی جهت حفظ و آبادانی مناطق غرب کشور به حاکم وقت است.

اقدامات امنیتی در دوره کریم خان زند برای ایجاد آرامش و نظم با در نظر گرفتن زندگی شبانی و کشاورزی در میان مردمان چهارمحال و بختیاری که به دو صورت مسکون و غیرمسکون در تاریخ این منطقه جلوه کرده اند، در دو قالب برخورد با ایلات متمرد و انتظام امور با ایجاد پادگانی در چهارمحال قابل تبیین است. در دوران پرآشوب قرن 12 ه. ق/ 18 م که از حیث بروز هرج ومرج، غلیان قبایل و ایلات منحصر به فرد است، منجر به از بین رفتن امنیت راه ها و اماکن و معطل ماندن امور عادی رعایا در مناطق مختلف غرب ایران شد. این تحقیق که با روش تاریخی تدوین شده است با طرح این سؤال که روند برقراری امنیت در منطقه چهارمحال و بختیاری توسط کریم خان چگونه و با چه روشی صورت گرفته است؟ در پاسخ به این سؤال فرض تحقیق بر این است که کریم خان زند برای اعمال حاکمیت بر منطقهچهارمحالو بختیاری و ایجاد نظم و امنیت در آن که در همسایگی اصفهان قرار داشت، از روش های مختلفی نظیر تحبیب، اعطای مسئولیت مالیاتی و واگذاری نظم و امنیت محلی به خوانین استفاده کرد. روش های دیگری مانند سیاست کوچاندن ایل و یا گرو گرفتن سران آنان نیز به کار می رفت. یافتههای پژوهش نشان میدهد که این روند در بعد محلی، موجب برقراری نسبی امنیت و رونق راه ارتباطی شمال و جنوب و در بعد کشوری نیز با گسترش قلمرو خان زند، تأثیر بسیار زیادی در انتظام امور رعایا، تجار و مسافران داشت.

سیاستهای حکومت پهلوی تأثیرات مهمی بر فضای جامعهایران برجای گذاشت. نخبگان به عنوان برگزیدگان جامعه بیشترین تأثیرات را پذیرفتند. ویژگی استبدادی دوران پهلوی بیشتر در جهت حفظ و بقای حکومت و جلوگیری از بروز ناآرامی و مخالفت در سطح جامعه بود. این سیاستها به همراه عوامل مختلفی همچون دخالت بیگانگان در کشور، ناآرامیها و هرج ومرج پس از تبعید رضاشاهوکودتای 28 مرداد 1332، صدمات فراوانی به جامعه نخبهکشوروهم چنین دیگر اقشار جامعه وارد ساخت. برنامه های حکومت به طور گسترده و در اغلب زمینهها سعی در مهار و هدایت جامعه به سمت یک صدایی کردن بود. بنابراین این مقاله میکوشد به این سؤال پاسخ دهد که فضای امنیتی و فشارهای سیاسی چه تأثیر در خودکشی نخبگان داشته است؟ بر اساس یافته های تحقیق، سیاست های حکومت پهلوی با امنیتی کردن کشور، اختناق در جامعه، سانسور مطبوعات و با تأسیس نهادهای همسوبا این رویکرد در کنار دیگر عوامل تنشزای کشور در خودکشی نخبگان تأثیرگذار بود. این تأثیرگذاری را در خصوص محمدولی خان تنکابنی می توان دید. ادامه این سیاست با تشدید اقدامات امنیتى ، مهار و دفع سیاسیون باعث خودکشى علیاکبرداورشد. دردوره محمدرضا شاه این سیاست با مشکلات عدیده کشور همراه بود. خودکشی صادق هدایت نتیجه اقدامات امنیتى ، سانسور و اختناق حکومت محمدرضاشاه و رویدادهاى دههبیستشمسیمیباشد. به طورکلی تأسیس ساواک و سیاست سرکوب و اختناق، قاطبه جامعه ایرانی را ناامید و مأیوس از آینده ساخت و منجر به خودکشی برخی از نخبگان شد.

دیوان های امنیتی انتظامی همواره یکی از مهم ترین دیوان ها در نظام دیوان سالاری ایرانی اسلامی در قرون نخستین اسلامی و حتی بعدازآن بوده است. کارکرد و وظایف این دیوان ها معمولاً گستره ای از حوزه های نظامی، انتظامی، اطلاعاتی، مالی، مذهبی و حتی حوزه های خصوصی افراد را در برمی گرفت. در این میان دیوان ا شراف در مفهوم نظام بازرسی و جاسوسی، به لحاظ حوزه اختیارات و وظایف، یکی از پر سابقه ترین و ضروری ترین دیوان ها بود. زمینه ها و ضرورت های این دیوان به دوره ایران باستان و ابتدای شکل گیری نهاد حکومت داری در ایران می رسد. هم زمان با انتقال نظام دیوان سالاری ساسانی به دوره اسلامی، دیوان اشراف نیز همراه با سایر دیوان های ایرانی به دوره اسلامی منتقل شد و تکامل یافت. این دیوان گرچه ابتدا توسط خلفای عباسی و وزرای ایرانی آنان اخذ و اقتباس گردید، اما درواقع در دوره های غزنوی و سلجوقی بود که تکامل یافت و شکل نهایی به خود گرفت، اما جایگاه این دیوان در سلسله مراتب نظام دیوان سالاری، مفهوم و کارکرد اصلی و گستره وظایف و اختیارات آن در این دو دوره تاریخی، یکسان نبود و می توان در این زمینه تحولی جدی را شاهد بود. تبیین این تحول موضوع و مسئله اصلی این پژوهش است. یافته های پژوهش نشان می دهد دیوان اشراف در دوره غزنوی بیشتر نوعی نظام جاسوسی را شامل می شد که عمدتاً کارکردی امنیتی داشت، اما در گذار به دوره سلجوقی کارکرد اصلی آن دگرگون شد و در این دوره عمدتاً نوعی نظام بازرسی مالی با کارکردی اقتصادی را در برمی گرفت.

وجود امنیت از نیازهای اساسی هر جامعه ای است به طوری که قرآن هم به این امر اشاره کرده و آرامش همه جانبه اجتماعی مردم را وابسته به امنیت دانسته است و تأکید دارد که جامعه اسلامی باید از امنیت کامل برخوردار باشد و مردم ازلحاظ جسمی و فکری باید در امنیت کامل باشند. در این پژوهش، پرسش اساسی این است که سیره پیامبر (ص) در تأمین امنیت جامعه صدر اسلام چگونه بوده است؟ فرض تحقیق مبتنی بر این است که در جامعه قبیله ای که منازعات قبیله ای در آن نقش بسیار داشت، پیامبر (ص) برای رفع این موانع و تأمین امنیت اقدامات مؤثر دفاعی و انتظامی در داخل و خارج از مدینه را به عنوان اولین اقدامات امنیتی برای جامعه صدر اسلام انجام دادند. دستاورد این پژوهش که با رویکرد توصیفی-تحلیلی حاصل شد، نشان داد که پیامبر (ص) با توجه به اینکه فضای حاکم بر جامعه، قبیله ای و متشنج بود، اقدامات مهمی چون عقد پیمان و ترویج اخوت در برابر مسلمانان را برای تأمین امنیت در جامعه ی صدر اسلام سرلوحه کار خود قرار دادند.

در بسیاری از دوره های تاریخی، جامعه ایران از سه جماعت ایلی، شهری و روستایی تشکیل می شد. سه جماعت مذکور با سه سبک زندگی متفاوت ایلی، روستایی و شهری به واسطه عواملی مانند کمبود امکانات معیشتی و مسائل امنیتی به جماعات محلی متعددی تقسیم می گردید. در دوره نادرشاه، جماعات سه گانه ایران به جماعات محلی بسیاری ازجمله محله، طایفه و حتی دسته های نظامی تقسیم می شد. چنین جماعت هایی، دوگانگی ساختاری به وجود می آورد که از تمایز ارباب و اهالی تا سلسله مراتب خویشاوندی در حکومت افشار را در برمی گرفت. با توجه به این مسئله، در این مقاله درصدد یافتن پاسخ به این پرسش هستیم: پیوندهای متقابل میان جماعات محلی با سلسله مراتب حکومتی در دوره سلطنت نادرشاه افشار چه تأثیرات امنیتی به دنبال داشت؟ به منظور پاسخ گویی به سؤال مذکور، ضمن استفاده از شیوه تاریخی که همانا جمع آوری داده های کتابخانه ای (اسنادی) از منابع دست اول تاریخی است با کاربست مفاهیمی مانند جماعت، امنیت، ایل، دسته های نظامی و سلسله مراتب خویشاوندی در حکومت نادرشاه، جایگاه و نقش جماعت های مختلف را در برقراری امنیت مشخص می نماییم. یافته های پژوهش بر آن است، نادرشاه افزون بر الحاق نفرات و ساختار جماعت های شهری، روستایی و ایلی در قشون خود، با جماعت سازی ابداعی همانند حاکمیت دادن تیره قرقلو بر سایر ایلات تلاش داشت ضمن برقراری امنیت در مناطق مختلف کشور، حکومت خود را انسجام بخشد. بااین وجود، افراط وی در اعطای مناصب دیوانی و لشکری به سرداران افشار در نبود جماعتی رقیب در برابر آن ها، زمینه زوال و سرنگونی حکومت فرمانروای افشار را فراهم کرد.