توسعه فضاهای پیراشهری
سال:1398 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:13

پیراشهر، عرصه کنش فرآیندهای ناشی از ساختارهای اجتماعی فضایی و تجلیگاه اثرگذاری شهرنشینی بر حیات روستایی و محیط طبیعی است. پژوهش حاضر، بررسی جایگاه فضاهای پیراشهری در جمعیت پذیری حوضه آبریز ارومیه و درنهایت برجسته سازی نقش شهر و پیراشهر بر ناپایداری دریاچه ارومیه را در کانون توجه قرار داده است. این پژوهش از منظر هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت روش، توصیفی تحلیلی محسوب می شود و تحلیل های فضایی آن با استفاده از داده های نقاط جمعیتی (شهری و روستایی) سال 95 مرکز آمار ایران، انجام شده است. بر اساس نتایج تحلیل های مذکور، 83 درصد جمعیت کل حوضه آبریز ارومیه و بیش از 40 درصد جمعیت روستایی در فاصله 5 کیلومتری از شهرها استقراریافته اند. این جریان، مؤید شکل گیری خوشه های شهری و دامنه گسترده تأثیرگذاری فرآیندهای شهری بر حیات و بافتروستایی است. ازآنجایی که کانون های جمعیتی پیش گفته، بر گستره های اکولوژی پشتیبان حیات انسانی (دشت های آبرفتی) واقع شده اند، از طریق مصرف فزاینده منابع آب، بیشترین نقش را در ناپایداری اکوسیستم آبی دریاچه ارومیه ایفا کرده اند. ازاین رو در کنار توجه به فرآیندهای طبیعی، برجسته سازی فرآیند های شهری و پیراشهری در پایداری اکولوژیکی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ضروری است.

نواحی شهری مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در هر کشوری هستند که خود را به عنوان جذاب ترین نقاط برای ایجاد ثروت، کار، خلاقیت و نوآوری اثبات کرده است. برخی از نواحی شهری با چالش های مهمی در زمینه های تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، نابرابری های اقتصادی، کمبود مسکن و ترافیک مواجه است که این مشکلات، کیفیت زندگی شهری را به شدت کاهش می دهد. هدف از پژوهش حاضر تحلیل فضایی محلات جرم خیز در محدوده جغرافیایی شهر اسلامشهر بوده است. پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، از نوع کاربردی است و از نظر شیوه انجام توصیفی-تحلیلی است و برای انجام این تحقیق از استراتژی مطالعه موردی استفاده شده است. روش های گردآوری اطلاعات به دو صورت کتابخانه (اسنادی) و میدانی صورت گرفته است. نتایج تحلیل نشان دهنده این وضعیت است که محلات شمالی که خاستگاه و شکل دهنده اولیه شهر بوده، به مرور زمان دچار فرسودگی شده و کانون شکل گیری جرائم متعددی نظیر سرقت اتومبیل، سرقت لوازم خانه و فروش مواد مخدر شده است و این باعث رعب و ترس میان شهروندان این محدوده بخصوص محلات 1، 2، 3و4 گردیده است.

به منظور دستیابی به توسعه متوازن و یکپارچه در برنامه ریزی های فضایی کشورهای درحال توسعه، ایجاد سلسله مراتب متعادل و نظام یافته سکونتگاه ها از نیازهای اساسی به شمار می آید که در این میان توجه به شهرهای کوچک یکی از راهکارهای تعادل بخشی به این وضعیت است. نخستین هسته های شهری که در ارتباط با نقاط روستایی هستند، کانون های کوچک شهری و پیراشهری است که به عنوان حلقه اتصال نواحی روستایی با شهرهای بزرگ قلمداد می شود. پژوهش حاضر باهدف بررسی کارکرد شهر کوچک خوسف در توسعه نواحی روستایی پیرامونی آن انجام شده است. از حیث روش توصیفی-تحلیلی و از مطالعات اسنادی، کتابخانه ای و پیمایشی استفاده گردیده است. این پژوهش با حجم نمونه 384 پرسشنامه در 16 روستا با روش نمونه گیری چندمرحله ای تصادفی انجام شده است. به منظور تحلیل داده ها، آزمون t تک نمونه ای مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج حاصل از یافته های پژوهش که در چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی صورت گرفت، نشان می دهد که شهر خوسف می تواند دارای نقش واسطه ای در ارائه خدمات به حوزه های نفوذ روستایی خود باشد و همچنین ارائه خدمات و امکانات از سوی شهر خوسف باعث ماندگاری جمعیت نواحی روستایی پیرامونی آن شده است.

استراتژی توسعه منطقه ای (RDS) به عنوان یکی از آخرین دستاوردهای جامعه علمی، برای دستیابی به توسعه و تعادل منطقه ای بوده است. هدف این پژوهش، تدوین RDSبرای شهرستان رشت با تأکید بر ارتقای تعاملات و روابط پیراشهری بوده است چراکه این شهرستان از ابتدای شکل گیری، شرایط منحصربه فردی را به نسبت به شهرهای پیرامونی خویش تجربه نموده و گرایشی روزافزون به تمرکزگرایی داشته است. بنابراین ضرورت به کارگیری راهبردی که درصدد ارتقای ارتباطات فضاهای پیراشهری باشد و تنها معطوف به خود – بدون توجه به ارتباطات و روابط پیرامونی-نباشد، ضروری می نماید. درواقع پیشبرد اهداف RDS محدود به یک منطقه ی مشخص نمی شود و توجه به روابط متقابل و چند سویه که از اصول اولیه ی آن است، سبب می شود ضمن پوشش دادن نواحی پیرامونی و درگیر نمودن آن ها در فرآیند توسعه، توسعه ای هدفمند و همه جانبه صورت گیرد. بدین منظور در پژوهش حاضر جهت تدوین الگوی استراتژی توسعه ی منطقه ای با روش دلفی از 30 کارشناس منتخب و خبره در سطح کشور و استان استفاده گردید. پس ازاین مرحله، ماتریس های سوات، ارزیابی موقعیت استراتژیک و اقدام، انتخاب استراتژی اصلی تهیه و با استفاده از مدل ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی به تدوین اولویت های راهبردی توسعه منطقه پرداخته شد. نتایج پژوهش نشان داد در شرایط فعلی تمرکزگرایی شدید و سرریز شدن بخش قابل توجهی از جمعیت، منابع و امکانات در شهرستان رشت اتفاق افتاده است. پیامد شرایط موجود، بار مسئولیت بالای شهرستان و عدم رقابت پذیری سایر مناطق شهرستان رشت و درنتیجه عدم تعامل قابل قبول بین فضاهای پیراشهری بوده است.

در کشور ایران جریان سریع شهرنشینی، طی چند دهه ی اخیر اسکان غیررسمی را به دنبال داشته است. این پدیده در حال رشد، مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی و زیست محیطی فراوانی را در اغلب شهرها به ویژه نواحی پیرامون کلان شهرهای تهران، مشهد، شیراز پدیدار ساخته و به شدت رشد و گسترش یافته است؛ به گونه ای که در حال حاضر بیش از 4/1 جمعیت شهری کشور در سکونتگاه های غیررسمی ساکن هستند، و می توان گفت که پهنه های اسکان غیررسمی در کلان شهرها فراتر از حریم شهر بوده و در نواحی روستایی پیرامونی کلان شهرها نیز کشیده شده است. هدف از این پژوهش تحلیلی بر اسکان غیررسمی در روستای کیان آباد از دهستان قره باغ از توابع بخش مرکزی شهرستان شیراز بوده است. این پژوهش، بر مبنای هدف از نوع کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی – تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات، از تلفیق روش های اسنادی و میدانی استفاده شده و بر اساس آن با توجه به حجم جامعه آماری روستای کیان آباد (1389 خانوار) و برای تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعداد 300 نفر(سرپرست خانوار ) از روستاییان مورد پرسشگری قرار گرفت. پس از تکمیل شدن پرسشنامه ها با استفاده از نرم افزار spssو کدگذاری پرسشنامه اطلاعات آماری استخراج گردید و مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند. یافته ها نشان می دهد که مهم ترین عامل شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در روستای کیان آباد شیراز، عامل مهاجرت(پایین بودن درامد و تأمین مسکن ارزان) است. ازآنجاکه با توجه به نظریات و دیدگاه هایی که مطرح شده بود با توجه به ساکن شدن مهاجران در این روستا یعنی سرزمین مقصد نیز نیازمند برنامه ریزی بهینه و مناسب است. برای حل آن در سرزمین مقصد نیز راهکارهای متعددی ارائه شده است که مواردی مانند ایجاد و گسترش امکانات زیربنایی و خدمات عمومی، مدیریت مناسب زمین و مسکن، امنیت تصرف، گسترش چتر حمایتی، سامان دهی بخش غیررسمی و. . . را دربرمی گیرد.

افزایش بی رویه جمعیت در روستاهای پیراشهری از یکسو و به دنبال آن تولید حجم انبوهی از زباله های روستایی از سوی دیگر منجر به بحران جدی در این سکونتگاه ها شده است. به گونه ای که امروزه از دلایل ناپایداری محیطی در سکونتگاه های روستایی، نارسایی در وضعیت مدیریت زباله است که می تواند مسیر توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها را مختل کند؛ بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی و تعیین وضعیت مدیریت زباله در سکونتگاه های روستایی پیرامون شهر یاسوج بوده است. اطلاعات موردنیاز در این بررسی از طریق روش های میدانی (پرسشنامه و مشاهده)، اسنادی و کتابخانه ای جمع آوری شده است. جامعه آماری پژوهش خانوارهای روستایی ساکن روستاهای پیرامون شهر یاسوج هستند. بر اساس فرمول کوکران 384 نفر به عنوان نمونه و به صورت تصادفی ساده انتخاب شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد مدیریت زباله در روستاهای موردمطالعه با میانگین 21/2 در وضعیت ناپایداری قرار دارد. همچنین بین فاصله از شهر یاسوج و مدیریت زباله با ضریب اطمینان 99 درصد همبستگی وجود دارد. میزان همبستگی این مؤلفه با عامل فاصله 228/0-است، بدین معنی که با افزایش فاصله از شهر یاسوج مدیریت زباله کاهش پیدا می کند و با کاهش فاصله از شهر مدیریت زباله افزایش پیداکرده است.

از عمده ترین نتایج توسعه شتابان شهر نشینی، گسترش فضایی شهرها و خورندگی و هضم روستاها و اراضی پیرامونی آنها در شهرها بوده و در شهر های بزرگ نمود گسترده ای داشته است. شهر گرمسار طی چهار دهه اخیر (پس از پیروزی انقلاب اسلامی) به دنبال مهاجرت روستاییان به شهر، با رشد سریع جمعیت به سوی فضاهای پیرامونی توسعه ای شتابان را تجربه کرده است، از مهمترین پیامد های خزش شهری و ادغام روستاهای پیرامونی، تغییرات اقتصادی آنها و تغییر کاربری زمین های زراعی و باغی به مسکونی و تجاری و خدماتی است. امروزه نتیجه بسیاری از تحقیقات اهمیت استفاده از دانش بومی را برای توسعه پایدار نشان می دهد. بخش عمده دانش بومی روستاییان به ویژه در روستاهای پیراشهری به فراموشی سپرده شده است. مطالعه حاضر با هدف شناخت و مستند سازی دانش بومی کشاورزان روستاهای کرند و فرور از روستاهای پیراشهری شهر گرمسار انجام شده است. در این مطالعه از بین انبوه دانش های بومی به دو مورد تقویت زمین های کشاورزی و مبارزه با آفات پرداخته شده است. روش تحقیق، میدانی و اسنادی بوده است. نتایج این پژوهش نشان داد که به دلیل تغییرات سریع اقتصادی و اجتماعی روستاهای پیراشهری، دانش بومی در این روستاها، با آسیب پذیری بیشتری روبرو بوده و در صورتی که چاره اندیشی کارا صورت نگیرد، ذخایر علمی، فرهنگی گرانبهای مردمی از دست خواهد رفت.

امروزه اصلی ترین تلاش و نگرانی همه برنامه ریزان، سیاستگذاران و نظریه پردازان توسعه، پایداری و نگهداشت جمعیت روستایی در نواحی روستایی و جلوگیری از مهاجرت های روستایی-شهری است. افزایش ظرفیت جمعی برای پاسخگویی به نیازهای اقتصادی و اشتغال پایدار، افزایش سرمایه اجتماعی، پاسداشت بن مایه های سرشتین و زیست بوم و نگهداشت جمعیت در فضاهای روستایی از هدف های سترگ توسعه پایدار روستایی در بیشتر کشورها و از جمله کشور ما است. هدف این پژوهش واکاوی نقش برنامه ترسیب کربن در توسعه روستایی و کاهش مهاجرت های روستایی-شهری بوده است. این مقاله از نوع کیفی است که جنبه مبنایی و کاربردی دارد. روش اسنادی و تکنیک مورد استفاده میدانی (مصاحبه) و کتابخانه ای است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از تحلیل محتوا انجام شده است. نتایج نشان می دهد که سرمایه های اجتماعی، اقتصادی و بن مایه های سرشتین روستاها در راستای توسعه روستایی و نگهداشت جمعیت روستایی به طور فزاینده ای ارتقا یافته است. از جمله شاخص هایی که در جهت پایداری توسعه روستایی بهبود یافته می توان به ارتقاء و افزایش بهره وری پایدارمنابع طبیعی، گرایش به سمت انرژی های تجدید پذیر، نهادسازی و ارتقاء ظرفیت های نهادهای محلی، دسترسی بهتر به اطلاعات، افزایش مسئولیت پذیری جوامع محلی، افزایش اعتماد به نفس و خود اتکایی در جوامع محلی، باز زنده سازی الگوهای تعاون و همیاری بین روستاییان، تغییر رفتار کارشناسان دولتی و کاهش مهاجرت های روستایی-شهری اشاره داشت.

در این تحقیق به تحلیل موانع شکل گیری پیوند های روستایی – شهری در نواحی پیرامون کلانشهر تهران پرداخته شده است. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و براساس هدف کاربردی و از نظر روش میدانی است. جامعه آماری شامل 46 روستای بخش مرکزی شهریار بوده که حجم نمونه کالبدی برابر با 13 روستا و نمونه انسانی برابر با 381 نفر انتخاب شده است. نتایج نشان داد جریانات خدمات آموزشی و خدمات بهداشتی درمانی بصورت سلسله مراتبی و سایر جریانات بصورت قطبی می باشند و جز جریان مردم و محصول سایر جریانات یکسویه می یاشند. در بین عوامل متاثر از محیط و نظام اسکان، دسترسی به خدمات زیر بنایی به عنوان یکی از موانع شکل گیری پیوندهای روستا-شهری روستاهای مورد مطالعه و شهر شهریار شناخته شد. در بررسی موانع متاثر از نظام اجتماعی – اقتصادی به کیفیت خدمات، نظام سیاست گذاری کارآمد، وجود مراکز پشتیبان تولید و کیفیت ارایه خدمات آن، وجود مراکز فرآوری صنعتی محصولات و وجود تولید تجاری در ناحیه روستایی پرداخته شد. تمام این عوامل در سطح معناداری کمتر از 5 درصد و حد بالا و پایین منفی بعنوان موانع شناخته شدند. بر این اساس می توان نتیجه گرفت: تحقق پیوندهای روستایی – شهری در نظام یکپارچه روستایی – شهری امکان پذیر است، در این نظام نقش پذیری روستاها و شهرها، وابسته به به شرایط و منابع محیط و تا زیاد متاثر از اصلاحات ساختاری در نظام اجتماعی – اقتصادی است. در این بین، نقش نظام سیاستگذاری کلیدی تر است.

تحقیق حاضر به بررسی و تحلیل فضایی نابرابریهای اقتصادی-اجتماعی و کالبدی سکونتگاه های غیررسمی و رسمی در شهر میاندوآب پرداخت. تحقیق از لحاظ هدف کاربردی، ماهیت روش آن توصیفی – تحلیلی بوده و داده های تحقیق با پیمایش میدانی (پرسشنامه و مصاحبه) و مطالعات اسنادی – کتابخانه ای بدست آمد. شهر میاندوآب دارای ده محله غیررسمی است که با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای از بین آنها چهار محله (اکبرنژاد، باکری، قجلو غربی و ملت) به عنوان محلات نمونه (گروه آزمایش) انتخاب شدند و چهار محله (کوی سهند، کوی آزادی، کوی فجر، کوی فرهنگیان) از سکونتگاه های رسمی به عنوان محلات (گروه) شاهد انتخاب شدند. با استفاده از فرمول کوکران 215 خانوار به عنوان حجم نمونه خانوارهای محلات غیررسمی به همین تعداد نیز از محلات شاهد و با تناسب تعداد خانوار هر محله نمونه تعیین شد. پاسخگویان تحقیق نیز به روش تصادفی ساده انتخاب شدند. یافته ها نشان داد، محلات غیررسمی در همه ابعاد و شاخص های اقتصادی-اجتماعی و کالبدی تفاوت های اساسی با ساکنان مناطق رسمی دارند. کمبود درآمد، بیکاری مزمن و بیکاری مطلق، پایین بودن کیفیت زندگی و سطح نازل مشارکت، کمبود مطالعه، فضای آشفته کالبد شهری، عدم استاندارد شاخص های مسکن و غیره از خصوصیات گریبانگیر سکونتگاه های غیررسمی این شهر است.

ایران به دلیل موقعیت استراتژیک جغرافیایی، اتصال به آسیای میانه و خلیج فارس از شمال به جنوب، دسترسی به دریاهای آزاد، همسایگانی محصور در خشکی و ارتباط نزدیک با قاره اروپا و آفریقا همواره یکی از راههای مهم مواصلاتی بین المللی شناخته می شود. ازاینرو ایجاد راههای ارتباطی مناسب در آن پر اهمیت است. پروژه های متعددی نیز در این زمینه اجرایی شده که از جمله آن، ساخت آزادراه تهران-شمال است، با بهره برداری از پروژه مذکور، نواحی پیرامونی به ویژه روستاهای منزوی در دامنه البرز میانی به شریانهای اصلی حمل و نقل مرتبط شده و دگرگونی های سریع محیطی، اقتصادی و اجتماعی را تجربه می کنند. بنابراین سوال پژوهش اینگونه مطرح است که ساخت آزادراه چه تآثیراتی بر روستای سنگان خواهد داشت، جامعه آماری پژوهش را خانواده های ساکن در روستای سنگان(باغ دره) تشکیل می دهد. نمونه گیری پژوهش، با روش خوشه ای صورت پذیرفت، بدین منظور از میان خوشه ها به تصادف نمونه گیری بعمل آمد. در تهیه پرسش نامه پژوهش 30 شاخص لحاظ گردید که هر10 شاخص به صورت 3دسته زیرمعیار؛ ثبات اقتصادی، عدالت اقتصادی و رفاه اقتصادی قراردارد. تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار GIS انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد در معیار ثبات اقتصادی، شاخص تأثیر ایجاد آزادراه در دگرگونی روستایی و تغییر ساختار بیشترین تأثیر را داراست. در معیار عدالت اقتصادی بیشترین ارتباط بین شاخصهای میزان رضایت از شغل و محل زندگی، میزان گسترش خدمات اجتماعی و میزان بکارگیری از اینترنت است. در معیار رفاه اقتصادی بیشترین ارتباط با شاخص میزان افزایش درآمد اهالی به صورت ارتباط دو طرفه برقرار است.

هدف این مقاله تحلیل علل جمعیت پذیری و روند تحولات اقتصادی – اجتماعی در روستاهای پیراشهری ارومیه است. نوع پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و براساس روش و ماهیت ازنوع توصیفی-تحلیلی است. جمع آوری داده ها باروش کتابخانه ای و میدانی انجام گرفته، جامعه آماری سرپرستان خانواردو روستاشامل6778خانوار ساکن بوده که براساس فرمول کوکران 383 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند نمونه گیری به صورت تصادفی ساده وروایی و پایایی پرسشنامه بر اساس الفای کرونباخ(. 832) است. تحلیل داده ها با استفاده ازنرم افزارهایSPSS، Excel و GIS انجام گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که از 16 عامل مطرح شده، اولین و مهم ترین عامل در زمینه جمعیت پذیری عامل قیمت پایین زمین با میانگین(3. 99) و دومین عامل مهاجرت اقوام و آشنایان و تبعیت از آنها با میانگین (3. 90) و سومین عامل، پایین بودن هزینه های زندگی نسبت به شهر ارومیه با میانگین(3. 86)است. در زمینه عوامل اجتماعی ورود و مهاجرت افراد غیر بومی با میانگین (3. 77)مهمترین عامل، و در زمینه عوامل اقتصادی عامل تغییر شیوه فعالیت از بخش کشاورزی به بخش غیرکشاورزی با میانگین(4. 1)مهمترین عامل است. نتایج نشان دهنده تحولات اساسی در بخشهای مختلف(زمینهای زراعی و مسکونی)بوده ونتیجه این تحولات اثرات منفی برهویت و جامعه روستایی داشته است.