تاریخ فلسفه
سال:1399 | دوره:11 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

متافیزیک یا مابعدالطبیعه واژه یی است که اولین بار بعنوان نام آن بخش از آثار ارسطو که در مجموعه آثار او پس از کتاب فیزیک قرار گرفته بود، بوسیله گردآورنده آن آثار انتخاب شد، سپس عنوان همان علمی شد که ارسطو در آن بخش بدان پرداخته بود؛ علمی که درباره، احکام موجود بما هو موجود بحث میکند. از آنجا که این دانش درباره مسایل اساسی بشری همچون خدا، نفس و اختیار بحث میکند، در تاریخ فلسفه همواره مصداق اصلی فلسفه بوده و فقط در دوره جدید است که معرفت شناسی اهمیتی بیشتر از آن پیدا کرده است؛ بعلاوه فیلسوفانی همچون دیوید هیوم و امانویل کانت، اعتبار آن را انکار کرده اند. از نظر هیوم متافیزیک دانشی بیمعنی است، چون مفاهیم آن فاقد معنی هستند اما از دیدگاه کانت مفاهیم متافیزیک و بتبع آن، گزاره های آن، معنادار هستند ولی بحث درباره آنها برای عقل نظری ناممکن است و حل مسایل متافیزیک را باید در حوزه عقل عملی یا اخلاق جست. در این مقاله به گزارش و سنجش نظر این دو فیلسوف پرداخته میشود.

مبحث حرکت یکی از مباحث پیچیده و همیشگی تاریخ فلسفه است و مباحث مختلفی در باب مفهوم و هستی آن مطرح شده است. پرسش اساسی در باب حرکت، به وجود و تحقق آن مربوط میشود. در تاریخ فلسفه اسلامی در باب هستی و نحوه تحقق حرکت، دو مبحث شکل گرفته است؛ حرکت توسطیه و حرکت قطعیه. تاکید ابن سینا بر این بوده که مطابق مبانی علم طبیعی و فلسفی خود، هستی حرکت را بگونه یی تبیین نماید که از اشکالات مخالفان وجود حرکت بدور باشد. بهمین منظور، او اتصال و امتداد دارای اجزاء را به متن حرکت راه نداده و به حرکت توسطیه بسیط معتقد شده و اتصال دارای اجزاء پیوسته و باقرار (حرکت قطعیه) را به عالم ذهن و خیال مرتبط دانسته است. این دیدگاه ابن سینا بعدها مورد نقد، تحلیل و توجیه های مختلف قرار گرفت و با ورود به قلمرو حکمت متعالیه، رنگ و چهره یی متفاوت بخود گرفت. در حکمت متعالیه حرکت توسطیه و قطعیه، دو اعتبار عقلی از هویت تدریجی وجود سیلانی قلمداد شده اند. تحلیل دقیق و موشکافانه نظر ابن سینا و ملاصدرا در اینباره و معانی مختلف حرکت توسطیه و قطعیه، موضوع اصلی مقاله حاضر است. بدون تردید، احصای معانی مختلف این دو اصطلاح و تفکیک بحث فیزیکی و متافیزیکی آن، روشنگر بسیاری از مناقشات و مجادلات در اینباره خواهد بود.

«مدنیت» انسان از موضوعاتی است که از روزگار کهن تاکنون، فیلسوفان به تحقیق درباره آن پرداخته اند و این موضوع، مبنای برخی دانشهای حکمت عملی و بویژه از مبادی فلسفه علوم اجتماعی ا ست. اگر چه ضرورت «حیات اجتماعی» یا مدنیت برای همه انسانها کمابیش آشکار است اما یونانیان این پدیدار را موشکافانه در کتابهای فلسفی بررسی میکردند و آنچه از گذشته تا امروز در جهان اسلام با عنوان مدنی بالطبع بودن انسان میشناسیم، ریشه در یونان و عصر ترجمه دارد. این تعبیر با ترجمه اسحاق بن حنین از اخلاق نیکوماخوس ارسطو، در سده سوم قمری در جهان اسلام پدید آمد و با تهذیب الاخلاق مسکویه رازی زمینه گسترش آن فراهم شد. اگر چه بیشتر مترجمان اخلاق ارسطو به فارسی و عربی، این ترکیب را بکار نبرده اند، اما امروزه نیز همچنان بر سر زبانهاست. آموزه مدنیت انسان، در جهان اسلام مبنای برهان حکیمانی همچون ابن سینا بر اثبات نبوت قرار گرفته و فخررازی پای آن را که بعدها به نام طریقه الحکماء مشهور شده به کتابهای کلامی گشوده است. این مقاله میکوشد با بررسی میراث مکتوب فارسی و عربی در دسترس، خط سیر آمیزه مدنی بالطبع که بمثابه اصطلاح و قالبی در جهان اسلام درآمده و تا امروز نیز بکار میرود، را در سده های میانه تبیین نماید و جای خالی بررسی تاریخی آن را در پژوهشهای کنونی، از وجوهی پر کند.

درباره علل وقوع زلزله بعنوان پدیده یی آشنا در طبیعت، در آثار شماری از اندیشمندان مسلمان و ایرانی، از جمله ابن سینا و پیروانش بحث شده است. این پژوهش درصدد است دیدگاه های ابن سینا، قطب الدین شیرازی و محمد بن حسن شیروانی درباره چرایی و چگونگی وقوع زلزله را بررسی کند. پژوهش نشان میدهد که نه تنها ابن سینا، متاثر از ارسطو، تبیینهایی طبیعی برای وقوع زلزله ارایه کرده بلکه پیروان بعدی وی نیز همین گونه می اندیشیده اند. در این آثار، عامل اصلی وقوع زلزله باد یا دمی معرفی شده که در درون زمین شکل گرفته و با ایجاد فشار، قصد خروج از پوسته زمین میکند. در واقع آنها در تبیین پدیده های طبیعی، تنها از علل و عوامل طبیعی بهره میبردند و آن را بشیوه یی که امروزه علمی مینامیم، تبیین میکردند.

نگره شعری ارسطو با این درونمایه وارد گستره اندیشه ایرانی شد که ژانرهای تراژدی و کمدی بدنبال تقلید و محاکات فضیلتها و رذیلتها هستند. رساله فن شعر ارسطو برغم نقشی که در شکلگیری تیاتر غربی داشته، تاثیری در جهان شعر پارسی نداشت. اینکه تیاتر از دل هستی شناسی یونانی برآمده، یادآور نیازی است که نمایش ایرانی به بوطیقایی برآمده از فرهنگ ایرانی دارد. این کتاب بعنوان یک رساله مرجع، بارها ترجمه شده یا از آن اقتباس شده است؛ یکی از برجسته ترین این اقتباسها، فن شعر ابن سیناست. با اینکه فن شعر ابن سینا گزارشی از بوطیقای ارسطوست ولی نویسنده تنها به تلخیص بوطیقا بسنده نکرده است. شاخصه بنیادی کار ابن سینا پرداختن به گوهر شعر، محاکات یا همان تخیل است. فن شعر او دارای ویژگیها، نکات و دیدگاه هایی نوین است. پژوهش حاضر در تلاش است رویکرد ابن سینا به بوطیقای ارسطو را بررسی کند و در این راه، فن شعر او را بر پایه ژانرهای اصلی رساله بوطیقای ارسطو بازخوانی میکند. گذرگاه رسیدن به این آرمان، با رویکردی تحلیلی توصیفی و روش گردآوری داده ها بصورت کتابخانه یی، اینست که با بررسی نظریات این دو متفکر، به قصد ابن سینا در نگارش بوطیقای شعر ایرانی دست یابیم.

فیلسوفان مسلمان هر ممکن الوجودی را زوجی ترکیبی از ماهیت و وجود میدانند. از زمان میرداماد این پرسش مطرح شد که اصالت با کدامیک از این دو است؛ با وجود یا با ماهیت؟ بتبع بحث از اصالت و اعتباری بودن وجود و ماهیت، مسیله تشکیک نیز مطرح شد؛ سوال اساسی این بود که وجود مشکک است یا ماهیت؟ قایلان به اصالت وجود معتقد بودند تشکیک از آن وجود است. در مقابل، قایلان به اصالت ماهیت بر این باور بودند تشکیک از آن ماهیت است. در این، میان میر قوام الدین رازی دیدگاهی متفاوت از این دو قول دارد و معتقد است تشکیک در ماهیت بمعنای محمولات ذاتی و همچنین در محمولات عرضی که مبدا اشتقاقشان مستند به ذات و ذاتی موضوع نباشد، محال است اما در محمولات عرضی که مبدا اشتقاقشان مستند به ذات و ذاتی موضوع باشد، تشکیک رخ میدهد. مسیله اصلی مقاله حاضر بررسی دیدگاه میرقوام الدین رازی درباره تشکیک در محمولات عرضی است. هدف از این پژوهش نشان دادن قول سوم در این مسیله است که تا بحال مغفول مانده است. تحقیق به روش توصیفی تحلیلی و تا حدی با رویکرد تاریخی، فراهم آمده است. نتیجه یی که از این پژوهش برآمده اینست که سخن میرقوام الدین رازی، با توجه به سخن مشاییانی همچون ارسطو، میتواند درست و قابل دفاع باشد.