تاریخ ایران (پژوهشنامه علوم انسانی)
سال:1397 | دوره:11 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

یکی از راه های شناخت موقعیت و جایگاه یک متن، و ارتباط با دنیای درون اثر، عنوانی است که پدیدآورنده اثر برآن نهاده است و یا مخاطبان، اثر را با آن نام می شناسند؛ از این رو دلالت عنوان به متن و متن به عنوان، اغلب یک دلالت دو سویه است. هر چند، گاه به دلیل وجود عوامل فرامتنی در عناوین، این دلالت دوسویه دچار خدشه می گردد؛ از این رو شناخت اصول و الگوی حاکم بر این دلالت ها یکی از اهداف این پژوهش است. این مقاله به بررسی و تحلیل نشانه شناسی و الگوهای به کار رفته در نامگذاری کتاب های تاریخی از جنبه های مختلف می پردازد، با توجه به این نکته که در انتخاب یک عنوان، عواملی از قبیل موضوع، شرایط زمانیِ تولید متن و جنبه های زیبایی شناسی دخیل هستند. در این مقاله با انتخاب حدود یکصد اثر تاریخی به نشانه شناسی و الگوهای حاکم بر نامگذاری این آثار در دوره های مختلف و عوامل موثر در این نامگذاری ها می پردازیم. این پژوهش به عوامل درون متنی اعم از ساختار و محتوای متن و همچنین به عوامل برون متنی از قبیل شرایط اجتماعی و فرهنگی که در انتخاب عناوین موثر بوده اند و الگوهای رایج نامگذاری می پردازد. همچنین عناوین از دیدگاه زبانشناسی و شیوه های بلاغی به کار رفته در آن ها نیز مورد بررسی قرار می گیرند تا تحولات نامگذاری در دوره های مختلف و الگوهای حاکم بر هر دوره و بسامد های آن نشان داده شود. و در پایان به آسیب شناسی و بیان اشکالات موجود در انتخاب عناوین اشاره شده است.

بررسی تاریخ اجتماعی ایران نشان می دهد که طبقة تهی دست به عنوان یکی از طبقات جامعه ایرانی همواره وجود داشته است. از سوی دیگر مسأله کمک به فقیران و زدودن فقر از چهرة جامعه از موضوعاتی است که بخشی از تاریخ اجتماعی ایران را دربر می گیرد. در این میان یکی از منابع درآمد مراکز خیریه برای زدودن فقر از چهرة جامعه، وقف و درآمد حاصل از آن می باشد که معمولاً در طول تاریخ همواره سلاطین و بزرگان به اداره آن توجه ویژه ای داشتند. بر این اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به دنبال واکاوی جایگاه وقف در زندگی تهی دستان عصر ایلخانی با تأکید بر اقدامات خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در دورة ایلخانان با به قدرت رسیدن غازان خان و وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وقف اهمیت دو چندان یافت. در این دوره املاک زیادی برای اماکن خیریه وقف گردید و احداث اماکن خیریه ای همچون ربع رشیدی و شنب غازان نقش مهمی در کمک به تهی دستان و زدودن فقر از چهرة جامعه داشته است.

در دورة رضاشاه مبلغان اندیشه های اشتراکی و بعد کمونیستی دستگیر و تبعید می شدند. سیاست حکومت در تبعید این افراد با رویکرد آن در تبعید سایر مخالفان متفاوت بود. اینکه انتخاب این سیاست بر چه اساسی بوده و بر اساس چه مؤلفه هایی اتخاذ گردیده است هدف اصلی این پژوهش است. فرضیه این پژوهش نشان می دهد که درهم تنیدگی فعالیت های تبلیغی و جاسوسی اشتراکیون و کمونیست ها در دورة پهلوی اول بر نوع برخورد حکومت با آنان تأثیر داشته است که این تأثیر را می توان در انتخاب تبعیدگاه، تأمین شغل و معیشت آنها و مدت تبعیدشان مشاهده کرد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با کمک اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی تنظیم شده است. در هر جایی که امکان کمی شدن وجود داشته از اعداد و ارقام برای تحلیل بهره برده شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهند که درهم تنیدگی فعالیت های تبلیغی و جاسوسی شوروی در دورة رضاشاه، واکنش حکومت را در انتخاب تبعیدگاه برای تبعیدیان اشتراکی و کمونیستی برانگیخت و تبعیدگاه هایی با اقلیم نامناسب برای آنان در نظر گرفته می شد. فعالان کمونیست از مناطق عمدتاً سردسیر به شهرهای مذهبی، گرم و خشک و کم جمعیت داخلی تبعید می شدند. همچنین به علت اختلاط فعالیت های تبلیغی و جاسوسی این تبعیدیان و با وجود اینکه آنان از نیروهای متخصصی بودند که می شد از وجودشان در نوسازی دورة رضاشاهی استفاده کرد، اما به دلیل انتخاب رویکرد امنیتی، در برخورد با آنان سختگیری صورت می گرفت و از ظرفیتشان استفاده نمی شد. حکومت رضاشاه تبعیدیان کمونیستی را برخلاف سایر تبعیدیان مدت بیشتری در تبعید نگه می داشت؛ تبعیدیان معترض به اصلاحات سه گانه معمولاً از چند ماه تا یک سال در تبعید به سر می بردند اما پایان مدت تبعید تبعیدیان فعالیت های اشتراکی مشخص نبود و اجازة آزادی به آنان داده نمی شد. مجازات تبعید در آن دوره، کیفری محل محور بود؛ برخلاف حبس که زمان محور بود و فرد مدت مشخصی را در زندان سپری می کرد. اما در باب تبعید در آن دوره و در خصوص تبعیدیان اشتراکی و کمونیستی، زمان اصلاً مدنظر نبود، بلکه مکان تبعید اهمیت داشت و زمانی برای پایان تبعید تعیین نشده بود و بدین خاطر است که زمان پایان تبعید تبعیدیان و آزادی آنان شهریور 1320 ش/اوت 1941 م است.

انقلاب سفید»یا«انقلاب شاه و مردم»نام مجموعه ای از برنامه های اصلاحی اجتماعی و اقتصادی بود که توسط رژیم محمدرضا پهلوی طی دهه های 40 و50شمسی، تحت فشار های فزاینده داخلی و خارجی برای انجام اصلاحات آغاز شد. برنامه ی اصلاحات اساساً شامل اصلاحات ارضی و پنج برنامه ی دیگر بود که در رفراندوم 6 بهمن 1341به تصویب رسید. برنامه ی اصلاحات ارضی بخش عمده و هسته ی انقلاب سفید بود. اجرای اصول شش گانه ی انقلاب و به طور خاص اصلاحات ارضی پیامدهای مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در روستاها و شهرهای ایران برجای گذاشت و حتی عده ای از صاحب نظران این پیامدها را از دلایل اصلی براندازی سلطنت پهلوی می دانند. از جمله مطالعاتی که می تواند در بررسی اثرات مختلف اصلاحات ارضی مورد توجه و مطالعه قرار گیرد جامعه شناسی ادبیات با تأکید بر رمان های اجتماعی شاخصی است که در دوره ی زمانی 1340تا پایان دهه ی 1350شمسی نگارش و چاپ شده اند. جامعه شناسی ادبیات شاخه ای از علم جامعه شناسی است که ساخت و کارکرد اجتماعی ادبیات و رابطه میان جامعه و ادبیات و ساختارها و قوانین حاکم بر آنها را بررسی می کند. هدف از این پژوهش تبیین و تشریح و تحلیل پیامدهای اصلاحات ارضی بر کشاورزان و بازتاب آن در رمان های اجتماعی دهه های 40 و 50 شمسی است. روش تحقیق: این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است. روش تحقیق اسنادی-کتابخانه ای است. گردآوری اطلاعات در این پژوهش با استفاده از فیش برداری اسناد و نشریات تخصصی و تحلیل رمان های سیاسی و اجتماعی این دوره با محوریت زندگی کشاورزان است. یافته ها و دستاوردها: نتایج پژوهش نشان می دهد که در این دوره نویسندگان در قالب رمان و شخصیت های آن به انتقاد از وضع موجود کشاورزان پرداخته و اصلاحات ارضی را عاملی در بدتر شدن شرایط کار و زندگی در روستاها می دانند

هدف: «انقلاب سفید»یا«انقلاب شاه و مردم»نام مجموعه ای از برنامه های اصلاحی اجتماعی و اقتصادی بود که توسط رژیم محمدرضا پهلوی طی دهه های 40 و50شمسی، تحت فشار های فزاینده داخلی و خارجی برای انجام اصلاحات آغاز شد. برنامه ی اصلاحات اساساً شامل اصلاحات ارضی و پنج برنامه ی دیگر بود که در رفراندوم 6 بهمن 1341به تصویب رسید. برنامه ی اصلاحات ارضی بخش عمده و هسته ی انقلاب سفید بود. اجرای اصول شش گانه ی انقلاب و به طور خاص اصلاحات ارضی پیامدهای مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در روستاها و شهرهای ایران برجای گذاشت و حتی عده ای از صاحب نظران این پیامدها را از دلایل اصلی براندازی سلطنت پهلوی می دانند. از جمله مطالعاتی که می تواند در بررسی اثرات مختلف اصلاحات ارضی مورد توجه و مطالعه قرار گیرد جامعه شناسی ادبیات با تأکید بر رمان های اجتماعی شاخصی است که در دوره ی زمانی 1340تا پایان دهه ی 1350شمسی نگارش و چاپ شده اند. جامعه شناسی ادبیات شاخه ای از علم جامعه شناسی است که ساخت و کارکرد اجتماعی ادبیات و رابطه میان جامعه و ادبیات و ساختارها و قوانین حاکم بر آنها را بررسی می کند. هدف از این پژوهش تبیین و تشریح و تحلیل پیامدهای اصلاحات ارضی بر کشاورزان و بازتاب آن در رمان های اجتماعی دهه های 40 و 50 شمسی است. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است. روش تحقیق اسنادی-کتابخانه ای است. گردآوری اطلاعات در این پژوهش با استفاده از فیش برداری اسناد و نشریات تخصصی و تحلیل رمان های سیاسی و اجتماعی این دوره با محوریت زندگی کشاورزان است. یافته ها و دستاوردها: نتایج پژوهش نشان می دهد که در این دوره نویسندگان در قالب رمان و شخصیت های آن به انتقاد از وضع موجود کشاورزان پرداخته و اصلاحات ارضی را عاملی در بدتر شدن شرایط کار و زندگی در روستاها می دانن

با ورود ایران به شرایط جدید تاریخی در دوره ی سلطنت قاجاریه که ناشی از مواجهه ایرانیان با تمدن مدرن بود، درک صاحبان اندیشه و نظر از وضعیت ضعف و قدرت حاکمیت سیاسی به تدریج تغییر کرد و آنها الگوهای متفاوتی را برای خروج سلطنت مستقله ی قاجاری از وضعیت ضعف و ناکارآمدی مطرح کردند. اما در نهایت این ایده ی « سلطنت مشروطه » بود که به پروژه ی سیاسی نهایی نواندیشان سیاسی ایران برای تبدیل سلطنت مستقله به دولت مدرن را تبدیل شد. این پژوهش در پی یافتن علل این رویداد است و با استفاده از روش تحقیق تاریخی و به کار بردن تبیین علّی و عقلانی تلاش شده است که به این پرسش پاسخ داده شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که شکست طرح ایجاد سلطنت مطلقه ی منتظم؛ به علت تفاوت سطح نظر و عمل در مجریان حکومتی دوره ی ناصری و مظفری و مخالفتهای مؤثر عناصر سنت گرای حکومت و جامعه با اصلاحات از بالایی که مطابق با الگوی تمدن مدرن باشد؛ و روند ضعف روز افزون سلطنت مستقله ی قاجاری در دوره ی مظفری سبب شد تا نواندیشانی که بر لزوم وجود قانون برای اداره ی مملکت در دوره ی مدرن تأکید می کردند، به الگوی دولت مدرن برآمده از اراده ی ملت روی آورند و الگوی سلطنت مشروطه را در سطح عمومی به عنوان راهبرد نهایی برای تأسیس دولت مدرن مطرح کنند.

سیر تحول دولت در جهان جدید نشان داده است که حکومت های سنتی و خودکامه و حتی حاکمیت های دین گرای پیشامدرن پس از اصلاحات و جنبش های اجتماعی به سوی نظم دموکراتیک پیش رفته اند، اما در ایران این حرکت واژگونه بوده است. چنان که چند دهه پس از انقلاب مشروطه و تلاش در راهِ استقرار نهادهای دموکراتیک، سرانجام در پی انقلاب 1357، حکومتی دینی در ایران شکل گرفت. اندیشیدن درباره این چرخش گفتمانی و تغییر در مسیر فضای فکری و سیاسی ایران، پرسشی مهم و بحث انگیز است که باید درباره ی جنبه های گوناگون آن به صورتی ژرف اندیشید. یافته های این پژوهش نشان می دهد که عوامل و مسائل گوناگونی از جمله تغییر بافت و زمینه ی اجتماعی ایران در دهه های 1340 و 1350 خورشیدی؛ بروز چالش-های هویتی در میان اقشار گوناگون جامعه ی ایران؛ نقش و عملکرد زنان در گرایش به آموزه های دینی؛ تحقیر دموکراسی و مشروطه خواهی در ادبیات سیاسی مبارزان انقلابی؛ گسست در روابط بازیگران سیاسی؛ شکست سیاسی، فکری و تشکیلاتی نیروهای دموکراسی خواه در رهبری و سازماندهی مبارزه؛ و سرانجام توانائی اسلام سیاسی هم در طرح نظریه ی حکومت و هم در نمادسازی و نبرد نمادها موجب تغییر مسیر مبارزات از دموکراسی به تئوکراسی شد.