پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1399 | دوره:10 | شماره:27 |تعداد مقالات:12

در این مقاله آگاهی هایی کلی در مورد گونه شناسی انواع محوطه های باستانی منطقه کهگیلویه ارایه شده که در نتیجه فصل های دوم و سوم بررسی های باستان شناختی این منطقه شناسایی شده اند. این بررسی ها در محدوده ای به وسعت حدود 3000 کیلومتر مربع، در بخش های چرام، قلعه رییسی و مناطقی از دیشموک و لنده انجام گردید و هدف اصلی آن، شناسایی آثار باستانی منطقه بود. در این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی، کوشش شده به پرسش هایی مانند: ماهیت محوطه ها باستانی منطقه کهگیلویه، ویژگی های مختلف این محوطه ها و بسترهای شکل گیری آن ها در چشم انداز زمین ریخت شناسی منطقه پاسخ داده شود. باتوجه به کوهستانی بودن منطقه بررسی، یکی از فرضیه ها این بود که احتمالا در جستجوی محوطه های دوران پیش ازتاریخ با استقرارهای چند دوره ای مواجه نباشیم و احتمالا غارها، پناهگاه های صخره ای و محوطه های باز، مهم ترین محوطه ها این دوران خواهند بود. با توجه به سبک زندگی نیمه یکجانشینی در این منطقه تا چند دهه پیش، یکی دیگر از فرضیه های این بود که در کنار شناسایی محوطه های دیگر، با شمار قابل توجهی از محوطه های با ماهیت نیمه کوچ نشینی مواجه باشیم. رویکرد بررسی به صورت گسترده و تااندازه ای فشرده و مبنای سرپرست برای بررسی، نقشه های توپوگرافی به مقیاس 25000/1 برای به دست آوردن درکی کلی از وضعیت جغرافیایی منطقه بود. در پایان این بررسی ها، در مجموع شمار 374 اثر از دوره پارینه سنگی میانه تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی شناسایی و بررسی شد. به طورکلی، می توان انواع آثار شناسایی شده را به 15 گروه به این ترتیب دسته بندی نمود: محوطه ها، تپه ها، غارها، پناهگاه های صخره ای، بناهای عام المنفعه، بردگوری ها، خانه های اربابی دارای استحکامات، بناهای مذهبی، دژهای کوهستانی، گورستان ها، راه های سنگ فرش، کانال های انتقال آب، سنگ آب ها، سنگ نبشته ها و سنگرها. مهم ترین آثار شناسایی شده از دوره پیش ازتاریخ، شامل: محوطه های باز، اشکفت ها و پناهگاه های صخره ای است؛ ازجمله: محوطه کم کنک، اشکفت سیاه، پناهگاه های صخره ای قافله به 1 تا 3 و پناهگاه صخره ای و اشکفت کبگی که شواهدی از دوره های پارینه سنگی میانه، فراپارینه سنگی و احتمالا آغاز نوسنگی را به دست می دهند. آثار دوران تاریخی شامل برخی از محوطه های با معماری سنگی، بردگوری ها و گورستان ها است. باتوجه به شیوه زندگی نیمه یک جانشینی امروزی مردمان منطقه کهگیلویه، قابل پیش بینی بود که بیشتر محوطه های شناسایی شده، از نوع کوچ نشینی باشند. شمار زیادی از این محوطه ها مربوط به دوران اسلامی است که به احتمال قوی، با رونق شهر قدیم دهدشت در سده های میانه و متاخر اسلامی و نواحی اقماری پیرامون آن ارتباط دارد.

محوطه باستانی خله کوه به سبب داشتن موقعیتی ویژه در بافت شهری تاکستان، مورد تخریب و تعارض قرار گرفته است. امروزه از وسعت 7 هکتاری محوطه، فقط 3. 5 هکتار باقی مانده است. طی برنامه های عمرانی دهه 1390 ه‍ . ش.، تصمیم بر آن بود که بخشی از محوطه تبدیل به پارکینگ وسایل نقلیه و بخشی دیگر تبدیل به فضای سبز شود. به همین سبب، کاوش اضطراری خله کوه در سال 1393 با اهداف شناسایی شاخصه های فرهنگی و زیستی دوره های موجود و حفاظت از محوطه با آغاز و تداوم فعالیت های پژوهشی باستان شناسی به انجام رسید. در نتیجه کاوش ها، آثاری از یک روستای تک دوره ای مربوط به دوره مس وسنگ انتقالی (فلات قدیم ب) از نیمه نخست هزاره پنجم پیش ازمیلاد در نهشته های تحتانی محوطه شناسایی شد. این مرحله از روستانشینی، با وجود تحولات اساسی در فرهنگ و اقتصاد مردمان فلات مرکزی، بسیار حایز اهمیت است. شواهد نویافته خله کوه، برای درک بهتر از چگونگی رخداد و مقیاس تحولات فرهنگی و اقتصادی مردمان فلات مرکزی، مورد ارزیابی قرار گرفت. پرسش ها عبارتنداز: شاخصه های فرهنگی-اجتماعی و نظام معیشتی در خله کوه و برهم کنش های فرهنگی منطقه ای و فرامنطقه ای در هزاره پنجم پیش ازمیلاد چگونه بوده است؟ فرض بر این است که شاخصه های فرهنگی خله کوه قابل قیاس با محوطه های هم زمان در فلات مرکزی ایران است و با این محوطه ها برهم کنش داشته و نظام معیشتی در دوره گذار از نوسنگی، ترکیبی از کشاورزی و دامپروری بوده است. روش پژوهش به این صورت است که پس از شرح اجمالی کاوش اضطراری خله کوه، سعی بر تفسیر یافته ها با تاکید بر گاهنگاری نسبی و مطلق، برهمکنش های فرهنگی، دامپروری و کشاورزی شده است. نتایج نشان می دهد که خله کوه، ویژگی های محلی و مناطق همجوار را دارد. سنت های سفالگری نشان از یکپارچگی فرهنگی در فلات مرکزی در دوره مس وسنگ انتقالی دارد. پیشرفت قابل توجهی در کشاورزی مبتنی بر آبیاری و دامپروری با گسترش بهره برداری از محصولات متنوع گوسفندسانان و گاو، طی دوره مس و سنگ انتقالی و عصر مس وسنگ در منطقه مشاهده می شود؛ هم چنین، شواهد گیاه باستان شناسی و دیرین گرده شناسی نشان می دهد که شرایط اقلیمی خشک در اواسط هزاره پنجم پیش ازمیلاد در منطقه حاکم می شود. این پدیده، زیستگاه های انسانی را تحت تاثیر قرار می دهد.

شهرسوخته مربوط به هزاره سوم پیش ازمیلاد، همواره موردتوجه باستان شناسان بوده و تاکنون پژوهش های زیادی درخصوص این محوطه صورت گرفته است. اشیاء مکشوف از این محوطه عصر مفرغی بیشتر از خود محوطه برای پژوهشگران دارای اهمیت است، خصوصا سفال که بیشترین فراوانی را دارد. ازمیان سفال های بی شمار این محوطه، تعداد 12 قطعه سفال، به عبارتی 8 شی نخودی و 4 شی قرمز جهت انجام پژوهش انتخاب شد که همه ظروف کوچک مکشوف از گورستان و دارای کاربرد آیینی هستند. به دلیل فراوانی کم سفال های طیف قرمز، فرضیه وارداتی بودن این سفال ها مطرح است. فرضیه مطرح شده در این پژوهش، فرضیه وارداتی بودن سفال های قرمز است؛ چرا که فراوانی سفال های طیف قرمز در این محوطه کم بوده و به دنبال آن، پرسش وارداتی یا بومی بودن سفالینه ها مطرح است. ازجمله اهداف تعیین شده می توان به بررسی شباهت ها و تفاوت ها در فن ساخت، بررسی و مقایسه کانی شناسی، هم چنین مقایسه به لحاظ ساختاری، فازهای تشکیل دهنده و درجه حرارات پخت در کوره اشاره نمود. جهت نیل به اهداف و بررسی های باستان سنجی روی نمونه های موردمطالعه، آنالیزهای پتروگرافی و پراش پرتوی ایکس به روش پودری انجام شد. با تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده مشخص شد که نمونه سفال های موردمطالعه ازنظر اجزاء سازنده و ساختار تشکیل دهنده آن، شبیه به هم بوده، از تمپرهای معدنی سیلیس دار منطقه، نظیر سنگ چرت استفاده شده است و تفاوت اصلی آن ها در ترکیب خمیره، درصد فراوانی هر یک از کانی های موجود در خمیره سفال ها، شیوه ساخت و نحوه عمل آوری خمیره توسط سفالگران شهرسوخته بوده است. بررسی ها نشان داد که بافت تشکیل دهنده این سفال ها در دو نوع ریزبلور و درشت بلور هستند، اما کانی ها و پرکننده های موجود در ساختار تشکیل دهنده آن ها تفاوت چندانی با یکدیگر نداشته اند؛ هم چنین میزان حرارت کوره در تعیین رنگ نمونه های موردمطالعه نقش بسزایی داشته است و در نمونه هایی که کانی کلسیت موجود بود دمای پخت زیر 800 درجه سانتی گراد و نمونه های فاقد کلسیت بالاتر از این دما پخت داده شده اند. با توجه به نتایج آزمایش ها و تحلیل های صورت گرفته به نظر می رسد سفالگران شهرسوخته به فن آوری و شیوه ساخت سفالینه های طیف قرمزرنگ دست پیدا کرده بودند.

اگر ایران را به چهار بخش تقسیم کنیم، با نگاهی اجمالی به فعالیت ها و کاوش های انجام شده در محوطه های عصر آهن ایران درمی یابیم که تمرکز آن ها در ربع شمال غربی ایران است. جایی که غرب، شمال غرب، شمال مرکز و نیمه غربی باریکه ساحلی دریای کاسپی را شامل می شود. نکته مهم آنجا است که مبنای گاهنگاری عصر آهن در ایران نیز براساس کاوش چند محوطه در بخش کوچکی از شمال غرب و تعمیم آن به تمام ایران است. به این ترتیب، با نگاهی دیگر به فعالیت های باستان شناسی عصر آهن مشاهده می کنیم نیمه شرقی ایران و به ویژه شمال شرق بسیار ناشناخته است؛ به جز چند انتشار انگشت شمار، عملا دانسته ها از عصر آهن شمال شرقی ایران که امروزه تمام استان خراسان شمالی و بخش های شمالی استان خراسان رضوی را شامل می شود، ناچیز است. در این مقاله تلاش می شود براساس جدیدترین پژوهش ها تصویری از عصر آهن بخش بزرگ از شمال شرقی ایران، با تاکید بر حوضه اترک میانی، ارایه شود. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، برای نخستین بار سفال و ویژگی های سنت سفالی این حوزه توصیف شده و هم چنین سفال های آن گونه شناسی شده و این سفال ها در قالب 7 ریخت سفالی معرفی می شود. پرسش های پژوهش عبارتنداز: اترک میانی در حوزه کدام فرهنگ یا سنت سفالی قرار می گیرد؟ علاوه براین ویژگی سفال های عصر آهن این حوضه چیست؟ براساس مطالعات سفالی، اترک میانی در عصر آهن جزو فرهنگ سفالی داهستان کهن است. داهستان، بخش بیابانی شمال دشت گرگان است که امروزه در جنوب غرب ترکمنستان قرار دارد. ویژگی این سنت سفالی، سفال های خاکستری است که از سفال خاکستری-سیاه البرز شرقی عصر مفرغ البرز شرقی منشا گرفته است. در کنار سنت سفالی غالب در حوضه اترک میانی، سفال های نخودی منقوش معروف به یاز I نیز به تعداد اندک وجود دارد که نشان از تبادلات و برهمکنش های فرهنگی با مردمان یاز I دارد. در این پژوهش پیشنهاد می شود که که این منطقه به دلیل همجواری با فرهنگ یاز I ممکن است نقش مهمی در شکل گیری سنتی داشته باشد که بعدها به فرهنگ سیلک VI مشهور شد.

از آنجا که عصر آهن، نقطه تلاقی بین دوران پیش ازتاریخ و تاریخی ایران به حساب می آید، از منظر باستان شناسی دارای اهمیت بسزایی است. از مهم ترین یافته ها و بحث های عصر آهن، سفال خاکستری و مساله پیدایش و چگونگی انتشار آن در ایران است؛ در این خصوص، نظریات متعددی ارایه شده که برخی آغاز عصر آهن و ظهور سفال خاکستری را نتیجه مهاجرت و پویایی فرهنگی، و برخی آن را درونی و در نتیجه تطور و تغییرات در فرهنگ های عصر مفرغ می دانند. از نقاط قابل توجه عصر آهن فلات مرکزی، منطقه میان کوهی طالقان است؛ از این منطقه، 13 محوطه عصر آهن شناسایی شده است که بخشی از یافته های سفالی آن در دوره مذکور را قطعات سفال های خاکستری با فاصله زمانی آهن I و II را به خود اختصاص می دهند که تاکنون کمتر بدان پرداخته شده است. هدف اصلی این پژوهش، ضمن معرفی و تحلیل استقرارهای عصر آهن منطقه طالقان، بررسی سفال خاکستری و مقایسه و تطبیق آن با سایر مناطق محوطه های همجوار است. پرسش ها عبارتنداز: گونه ها و الگوی پراکنش محوطه های عصر آهن منطقه طالقان از چه شاخصه ای برخوردارند؟ ظهور سفال خاکستری منطقه طالقان پی آمد استقرارهایی با یک فرهنگ جدید است یا فرآیند یک فرهنگ تطوریافته درون منطقه ای بوده است؟ سفال خاکستری منطقه طالقان محصول یک جامعه پیشرفته با شاخصه های جوامع پیچیده شهری است، یا محصول یک جامعه روستایی بوده است؟ روش پژوهش، به صورت میدانی با گردآوری سفال ها از سطح محوطه ها و مطالعه آن با رویکرد توصیفی-تحلیلی از طریق جستجو در منابع کتابخانه ای و گزارشات فعالیت میدانی صورت گرفته و سپس نتایج حاصل شده به شیوه تاریخی-تحلیلی ارایه شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که سفال خاکستری طالقان احتمالا پی آمد یک استقرار جدید است و وجود برخی نشانه ها باعث تقویت این فرضیه شده که سفال خاکستری این منطقه، محصول یک جامعه دامدارکوچ نشین یا به احتمالی دیگر، محصول یک جامعه دامدار روستایی است که با جوامع پیشرفته فلات مرکزی در ارتباط بوده است؛ همچنین بررسی گونه ها و الگوهای استقراری طالقان نشان می دهد عموما پراکنش محوطه های در راستای برآوردن نیازهای جوامع کوچ رو بوده است.

در متون میخی دوره سارگون دوم، چند بار به جای نام «کارالا/کارالی/کارالو»، به عنوان سرزمینی که در برابر سپاه متجاوز آشوری مقاومت کرده، اشاره شده است. تاکنون پژوهشگران برای مکان یابی این جای نام، چندین گزینه مختلف، به ویژه در محدوده شهرستان های سردشت، مریوان، سروآباد و کامیاران پیشنهاد کرده اند. پژوهش حاضر که با رویکرد تاریخی و با روش توصیفی-تحلیلی، براساس منابع کتابخانه ای و مصاحبه از بومیان منطقه اورامانات به سرانجام رسیده؛ در پی آن است تا به کمک شواهد زبان شناختی، و انطباق آن با مدارک باستان شناختی و ویژگی های جغرافیایی منطقه، به برخی از ابهامات و پرسش های مطرح شده، به ویژه در بحث مکان یابی کارالا، پاسخ دهد. کشف یک سرنخ جدید توسط نگارنده، نشان می دهد که نام این مکان هنوز هم، پس از گذشت قرن ها، بر یکی از ارقام (ژنوتیپ های) بومی انار متعلق به ناحیه اورامانات حفظ شده است. انار موردبحث که به «کارالی» موسوم است، بومی منطقه اورامانات بوده و به لحاظ ویژگی های ظاهری، متفاوت از دیگر ارقام انار در همین منطقه است. این یافته جدید، افزون بر کتیبه تنگی ور، تا حد زیادی امکان انطباق کارالا/کارالی باستان را با ناحیه اورامانات کنونی (در کردی هورامان) تقویت می نماید، و نظر آن دسته از پژوهشگرانی را که پیش از این کارالا را در محدوده اورامانات جستجو می کردند، تایید می کند. اورامانات یک منطقه جغرافیایی ویژه، با کوه های بلند و پرشیب و دره های تنگ و عمیق و آب های جاری فراوان است که دشت های باز و زمین های هموار در آن بسیار کمیاب است. این ویژگی طبیعی که وجه تمایز اورامانات از مناطق همجوار آن است، سبب شده است که در طول تاریخ، بیگانگان ازجمله پادشاهان جنگجوی آشوری، نتوانند به طور مداوم و به آسانی بر منطقه اورامانات دست یابند. باتوجه به شواهد موجود، به نظر می رسد که برخی از محوطه های ناحیه اورامانات که دارای لایه های استقراری مربوط به عصر آهن III هستند، به گونه ای با فرهنگ مادی مردمان کارالی باستان در ارتباط باشند.

بناهای مذهبی از دوران باستان تاکنون نقش مهمی در تشکیل عناصر ساختار فضایی شهر و روستاها ایفا نموده اند. کاوش های باستان شناسی و شواهد موجود تاریخی نشان می دهند، اماکن مذهبی در دوره های تاریخی-به ویژه ساسانی-یکی از مراکز مردم برای انجام مراسمات مذهبی بوده اند؛ یکی از یافته های اخیر کاوش های باستان شناسی در استان اصفهان، بنای مذهبی موسوم به آتشکده ویگل است که از کاوش های محسن جاوری در سال 1389 هجری شمسی در 10 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان آران و بیدگل یافت شد. مصالح این بنا برخلاف سایر بناهای هم عصر خویش، چینه ای و پلانی چلیپایی شکل دارد. در بخش میانی آتشکده ویگل پایه آتشدانی مرکب از دو سکوی مربع و ساقه ستونی گچی با شیارهایی قاشقی شکل از مصالح گچ و قلوه سنگ ساخته شده است. در این راستا، مقاله حاضر با هدف بازشناسی و مقایسه وجوه معماری آتشکده ویگل با برخی از آتشکده های مناطق مختلف، مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است؛ بنابراین پژوهش حاضر، براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش، تحقیقات تاریخی و تحلیلی است؛ اطلاعات مورد نیاز به دو روش مطالعات اسنادی و میدانی جمع آوری گردیده و در تلاش پاسخ به پرسش های پیش روست: 1. چگونه می توان بر پایه شواهد برجامانده از معماری این بنا، کاربری آن را به عنوان آتشکده اثبات نمود و این که براساس منابع تاریخی کدام گونه از آتش در این آتشکده در فروزش بوده است؟ 2. پلان معماری آتشکده ویگل از چه الگویی پیروی نموده است؟ نتایج پژوهش نشان داد تحلیل و مقایسه سبک شناسی معماری آتشکده ویگل با دیگر نمونه های هم زمان ساسانی نمایانگر شباهت های این اثر، نظیر معماری و یا پایه آتشدان در ساخت خود از الگویی مشابه نمونه های ساسانی بهره برده است و با وجود بقایای معماری همجوار ازجمله دالان طواف می توان کاربری آتشکده برای آن متصور شد؛ هم چنین باتوجه به مراتب آتش در این دوره، احتمالا آتشی که در این مکان پرستش می شده از نوع آتش محلی (آدران) بوده است.

سیمره/ صیمره، یکی از شهری مهم ناحیه غربی ایران در سده های آغازین دوران اسلامی است که متون تاریخی به موقعیت آن در منطقه جبال و در حدفاصل خوزستان و کوهستان زاگرس اشاره کرده اند. این شهر پس از یک دوره حیات کوتاه مدت اما پررونق، در اوایل سده پنجم هجری متروکه می شود. باوجود پیشینه نسبتا طولانی مدت مطالعات باستان شناسی در این شهر، امروزه ابهامات و پرسش های چندی در رابطه با موقعیت مکانی دقیق آن در جغرافیای امروزی منطقه و دلایل واقعی انقراض آن مطرح است. علاوه بر این، بررسی نقش عوامل مختلف در رونق و توسعه این شهر ازجمله مواردی است که در پژوهش های پیشین مغفول مانده است. هدف پژوهش حاضر آن است تا با بررسی متون تاریخی و شواهد باستان شناسی ضمن رفع ابهام در مورد موقعیت مکانی شهر سیمره، تاثیر متغیرهای زیست محیطی، عوامل انسانی و تحولات سیاسی-تاریخی در روند مکان گزینی، گسترش و فروپاشی این شهر بررسی شود. پرسش های تحقیق از این قرار است؛ 1. موقعیت مکانی شهر تاریخی سیمره در جغرافیایی امروزی منطقه با کدام محوطه منطبق است؟ 2. عوامل موثر در مکان گزینی (شکل گیری)، رشد و گسترش و انقراض شهر سیمره کدامند؟ بر این اساس، فرضیات عبارتنداز: موقعیت شهر تاریخی سیمره با شهر «دره شهر» امروزی منطبق است. برخورداری های زیست محیطی و موقعیت راهبردی این شهر در مسیر راه های ارتباطی خوزستان به غرب ایران باعث شکل گیری و توسعه شهر سیمره در سده های آغازین اسلامی شده است و حوادث طبیعی و تحولات سیاسی-تاریخی باعث انقراض این شهر شده است. روش پژوهش تاریخی است و اطلاعات آن با استفاده از مطالعات اسنادی و بازدیدهای میدانی گردآوری شده است. نتایج نشان می دهد که مکان شهر تاریخی سیمره با محوطه معروف به «کلک» در حاشیه جنوب غربی شهر امروزی دره شهر منطبق است. در مرحله تکوین، عوامل تدافعی و امنیتی بیشترین نقش را در مکان گزینی این شهر داشته است. موقعیت راهبردی این شهر بر سر راه ارتباطی و بازرگانی خوزستان به غرب ایران در کنار برخورداری های زیست محیطی و توجه امرای آل حسنویه (330-406ه‍ . ق. / 941-1015م. ) به آن، رشد و شکوفایی آن در سده های آغازین اسلامی را موجب شده که تا اوایل سده پنجم هجری حیات آن ادامه داشته است؛ بررسی ها نشان می دهد در کنار زلزله، عوامل سیاسی-تاریخی و کاهش رونق راه های ارتباطی منطقه، که به دنبال انقراض حکومت آل حسنویه رخ داده، بیشترین تاثیر را در متروک شدن این شهر داشته است.

پس از کشته شدن «احمدبن اسماعیل» (295-301 ه‍ . ق. )، هم زمان «اسحاق بن احمد»، بزرگ خاندان «سامانی» و «نصربن احمد» (301-331 ه‍ . ق. )، فرزند خردسال «امیراحمد» به ادعای امارت برخاستند که درنهایت به نزاع و پیروزی نصر خردسال انجامید. از آنجایی که کتب تاریخی مطالب پراکنده و متفاوتی در این باب داشته، علم سکه شناسی می تواند اطلاعات ارزشمندی را برای رفع این تفاقضات در اختیار محققین قرار دهد؛ پس پایه و مبنای اصلی این مقاله را داده های سکه شناختی، به ویژه فلسی شاخص از «امیراسحاق» تشکیل می دهد که نام امیر درگذشته، «اسماعیل بن احمد» (279-295ه‍ . ق. ) را نیز بر خود جای داده و به تاریخ 301ه‍ . ق. در شهر سمرقند به ضرب رسیده است. پرسش های اصلی این پژوهش عبارتنداز: 1. چگونه می توان با استفاده از سکه مسین امیراسحاق (ضرب سمرقند به سال 301ه‍ . ق. ) بخشی از تاریخ آن عصر را بازسازی نمود؟ 2. نام امیر درگذشته، اسماعیل به چه علت بر این نوع سکه نقر گردیده و در مشروعیت یافتن اسحاق چه نقشی داشته است؟ این مقاله بر آن است تا علاوه بر معرفی این سکه شاخص که برای نخستین بار انجام می گردد، با رویکرد باستان شناسی ادراکی و رهیافت تاریخی به بازسازی و مشخص ساختن علل برخی از حوادث با همراهی داده های سکه شناختی در کنار متون تاریخی بپردازد. برآیند اصلی این پژوهش، مساله مشروعیت یافتن امیراسحاق از جانب خلافت بغداد بود که می توان نتیجه یافت، این سکه در خلال فرآیند مشروعیت یابی امارت اسحاق از جانب خلافت عباسی، به ضرب رسیده و از آنجا که ضرب سکه نشانی از قدرت یافتن محسوب می شده و مشروعیت وی برای امارت نیز در دست اقدام بوده، آوردن نام امیر ماضی بر سکه ها، می توانسته مشروعیت اسحاق را در آن مدت تضمین سازد.

«نماد شناسی» کوششی برای آگاهی یافتن از رمز و رازهایی است که معمولا به صورت شکل، اشاره، علامت به تصویر کشیده شده اند و ترکیب مفهمومی چندگانه را به همراه دارد؛ درواقع «نماد» زبان پنهان و نشانه های متنوع از: نجوم، مذهب، طلسم و جادو، وقایع مختلف، باورهای عامیانه را با خود به همراه دارد. این نشانه ها می تواند به تنهایی و یا پیوسته در کنار هم قرار گرفته و مفهوم چندگانه را بازگو کنند. «سفال» یکی از مهم ترین آثار هنری سده های نخستین دوران اسلامی، حاوی نمادهای بسیاری، از جمله «گاو» است که می توان مفاهیم پنهان بسیاری از آن ریشه یابی کرد. هدف از پژوهش پیش رو، نمادشناسی مضمون نقش گاو با مد نظر داشتن اوضاع اجتماعی، مذهبی و عقاید و باورهای مردم سده های نخستین اسلامی با واکاوی اسناد تاریخی است؛ از این رو، در پی منشایابی نماد گاو، پرسش پیش رو مطرح می شود؛ منشا مفاهیم نقش گاو برروی سفالینه های نیشابور چیست؟ بر این اساس، مفروض است که منشا مفاهیم نقش گاو سفالینه های نیشابور ریشه در باورهای عامیانه مرتبط با مفاهیم نجومی، مذهبی و جشن بوده است. روش پژوهش، با رویکرد تاریخی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای انجام گرفت؛ در روند انجام پژوهش، ابتدا اقدام به جمع آوری نمونه های آماری از موزه ها، و طراحی نقوش با نرم افزار «کورل دراو» شد؛ و در ادامه به مطالعات کتابخانه ای در جهت منشایابی مضمون گاو در اسناد تاریخی پرداخته شده است. دستاورد مطالعه نماد گاو و ریشه یابی مفهوم آن در سفالینه های نیشابور، گویای آن است که، با توجه به نقش پر اهمیت گاو در معیشت مردم در ادوار مختلف تاریخی و استفاده های فراوانی همانند: گوشت، لبنیات، پوست، شخم زدن زمین و بارکشی، می توان نمادهایی چون: قدرت و نیرومندی، باروری و حاصلخیزی را متصور شد، که این نماد از دوران پیش ازتاریخ تا دوران اسلامی در آثار مختلف هنری قابل پیگیری است و دارای مفاهیم مشترکی هستند؛ هم چنین علاوه بر مفهوم ذکر شده، نمادهای دیگری ازجمله: ترکیب گاو با انسان، ترکیب گاو با پرنده، در سفالینه های نیشابور دارای مفاهیم نجومی و مذهبی هستند و منشا آن ها مختص عقاید و باورهای مردم دوران اسلامی بوده است.

پس از کشف آثار دستکند در ایران در چند دهه اخیر، ماهیت و کاربری این آثار همواره مورد بحث بوده است. ردپای بسیار کم رنگ و مبهم از عصر پدید آمدن این آثار به جای مانده، از آن روی امکان گاهنگاری و کاربری دقیق و مطلق برای پژوهشگران و علاقه مندان آثار صخره ای دشوار کرده است؛ از سویی دیگر، ماهیت صخره ای و غار بودن این محل ها بیشتر پژوهشگران را بر آن داشته که آن ها را به آیین مهرپرستی نسبت دهند. به هرروی، مطالعات اخیر درباره محوطه صخره ای روستای «ورایوی» مراغه (موسوم به «امامزاده ملامعصوم» یا «معبد مهر») که تاحدودی از نظر داده های باستان شناختی غنی تر است، دلایل بیشتری برای انتساب این آثار به دوره اسلامی ارایه می دهد؛ هرچند که پژوهش های ژرف و دقیق، به گمانه زنی های باستان شناختی و علمی نیاز دارد. در این پژوهش سعی شده، با تکیه بر تحلیل های فضایی و داده های مقایسه ای، برای روشن تر شدن گاهنگاری و کاربری بنای حاضر به نکاتی پرداخته و شناختی باستان شناسانه ارایه شود که پیش از این مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و سپس با روش های تحلیلی و تطبیقی به دنبال پاسخ به پرسش های ذیل است؛ 1) گاهنگاری نسبی و زمان شکل گیری مجموعه آثار دستکند ورجوی مراغه چه بوده است؟ 2) کاربری فضاهای این مجموعه چیست؟ فرضیه های مطرح شده در راستای پرسش های فوق عبارتنداز: زمان ایجاد این مجموعه دستکند براساس مبانی گاهنگاری نسبی که به صورت تطبیقی انجام می گیرد، کاربری اولیه مجموعه دستکند ورجوی یک معبد بودایی متعلق به دوره ایلخانی پیشنهاد می شود که بعد از اصلاحات دینی «غازان خان»، تبدیل به خانقاه می شود؛ بر همین اساس منسوب دانستن این محوطه به آیین مهرپرستی دور از ذهن است. درنهایت، اگرچه گاهنگاری دیگر نیایشگاه های صخره ای نیازمند پژوهش مستقل است، به نظر تاریخ گذاری و کاربری نسبی فضاهای دستکند امامزاده معصوم مراغه ای بتوان برای این آثار راهگشا باشد.

آینه کاری یکی از هنرهای ظریف و پرکار وابسته به معماری است که از کنار هم گذاشتن قطعات کوچک و بزرگ آینه به وجود می آید. آینه کاری معمولا در بخش های درونی بناهای مختف، ازجمله: اماکن متبرکه، کاخ ها و هم چنین منازل مسکونی مورد استفاده قرار گرفته که علاوه بر بعد تزیینی دارای جنبه های مهم کاربردی نیز می باشد. اگرچه ردپای استفاده از این هنر را باید در بناهای مختلف دوره صفوی و یا حتی قبل از آن، پی گرفت؛ اماتوسعه و اوج این هنر را می توان در بناهای مختلف دوره قاجار مشاهده نمود. یزد یکی از شهرهایی است که به واسطه پابرجایی و ماندگاری بافت تاریخی آن می تواند در ارتباط با جنبه های مختلف هنر آینه کاری در خانه های دوره قاجار مورد مطالعه قرار گیرد. این پژوهش به دنبال آن است، تا به بررسی و شناسایی تکنیک ها و نقوش آینه کاری شده در این خانه ها پرداخته؛ و هم چنین جنبه های کاربردی این هنر در فضاهای مختلف آینه کاری شده را نیز، مورد مطالعه و تجزیه تحلیل قرار دهد. بر این اساس خانه های آینه کاری شده شهر یزد شناسایی و فضاهای آینه کاری شده آن ها مورد مطالعه و تجزیه تحلیل قرار گرفت. به نظر می رسد فضاهای آینه کاری شده این خانه ها علاوه بر تزیینی بودن، دارای جنبه های کاربردی و حتی اجتماعی نیز می باشند. با توجه به نتایج به دست آمده می توان این چنین اذعان نمود که: که درمجموع، استفاده هم زمان از دو تکنیک گچ بری برروی آینه و آینه کاری برروی گچ، با توجه به درصد (58%)، متداول ترین تکنیک در خانه های شهر یزد بوده است؛ هم چنین در ارتباط با نقوش؛ اشکال منظم هندسی با 90% و نقوش ختایی با 75%، پرکاربردترین؛ و نقش کاسه بشقابی با (3/8%)؛ کم کاربردترین نقوش را در خانه های شهر یزد به خود اختصاص داده اند. اتاق آینه در 7/91% خانه ها در بخش های زمستان نشین خانه (شمالی و غربی) قرار داشته است که دارای کاربری های متعددی هم چون استفاده از آن ها در فصول سرد سال و هم چنین اختصاص دادن آن ها به افرادی با شان و منزلت اجتماعی بالا و یا خویشاوندان نزدیک صاحب خانه به هنگام برگزاری مراسم های مختلف ازقبیل جشن و سرور و یا عزاداری بوده اند.