مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان (مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی)
سال:1386 | دوره:2 | شماره:50 |تعداد مقالات:7

حمله غلزاییهای قندهار در سال 1135 هـ.ق به اصفهان، پایتخت دولت صفویه و سقوط این سلسله، آغاز یک دوره طولانی بحران در تاریخ ایران محسوب می شود. در این دوره که تا تشکیل دولت قاجاریه در سال 1210 هـ.ق. ادامه یافت، بنیان دولت مرکزی در ایران فرو ریخت و فرصتی فراهم شد تا مدعیان نوینی در گوشه و کنار کشور سر برآوردند. با این همه، در فضای جدید و با اینکه دولت صفویه از بین رفته بود، شاهد صفوی گرایی و استقبال مردم از افرادی هستیم که منتسب به آن خاندان بودند.این مقاله ضمن بررسی چگونگی این جریان، به بررسی پادشاهی شاه اسماعیل سوم صفوی به عنوان یکی از کسانی که ابتدا توسط سران بختیاری و سپس بزرگان قوم زند به شاهی برگزیده شد، می پردازد. در جریان این بررسی، ضمن پرداختن به دوره های مختلف پادشاهی اسماعیل سوم و پایان کار او، ضرورت مطرح شدن شاهی دیگر از خاندان صفویه در آغاز قرن سیزدهم هجری توسط آقامحمدخان قاجار بیان خواهد شد.

نخبگان برای کارآمد ساختن ساختارها به اصلاحات دست می زنند. اجرای اصلاحات تبعات خاص خود را دارد و اغلب به بحران و بی ثباتی سیاسی در درون حاکمیت منجر می شود. این مقاله درصدد است تا تحلیلی از رابطه اصلاحات و بی ثباتی در امپراتوری سلجوقی را ارایه دهد. برای این منظور، سه مرحله اصلاحات (دوره وزارت خواجه نظام الملک، وزارت ابوالقاسم درگزینی، وزارت کمال الدین خازن) مورد تحلیل قرار گرفته است. اصلاحات دوره خواجه تعارض ساختاری بر امپراتوری تحمیل کرد. فعال شدن این تعارض در دو دوره بعدی، مانع موفقیت اصلاحات گردید.

در فضای خاص عصر ایلخانی، تصوف بیش از هر چیز با رویکرد اجتماعی و عوام گرایانه اش مجال ظهور و بروز یافت. بازار خانقاه گرم و زاویه سازی رونقی بسزا گرفت. مردمان ناخرسند از حاکمیت و رندان هدفدار و فرصت طلب برای جذب عناصر قدرت (خواه حاکمیت و یا مردم) به خانقاهها و زاویه ها روی آوردند. در این میان تصوف عامیانه و التقاطی شد. در جغرافیای اصلی حاکمیت مغول و سپس ایلخانی از خراسان تا آسیای صغیر این نوع تصوف گسترش یافت. در این اوضاع و احوال بود که صفی الدین اردبیلی (650-735 هـ / 1252-1335 م) که زندگانی اش مقارن با حاکمیت ایلخانی است، با زرنگی و هوشیاری تمام جهت تثبیت موقعیت و کسب وجاهت و از جمله حفظ و گسترش املاکش، خود را به تصوف بست که با توجه به شرایط عصر چندان صعب و دشوار نبود. این نوشته کوشش دارد تا به احوال، کردار و مناسبات این شیخ پرورش یافته عصر ایلخانی بپردازد.

تدوین و چاپ کتابهای درسی با تاسیس مدارس جدید در ایران عهد قاجار آغاز گردید و یکی از جلوه های اصلاحات اجتماعی مشروطیت و دوران پس از آن به شمار می آید. هدف این نوشتار، بررسی روند تکوین کتابهای درسی، بویژه در اصفهان است.جامعه آماری پژوهش تمامی کتابهای درسی از آغاز تا پایان دوره پهلوی است که در اصفهان تهیه شده اند و پژوهشگران تلاش نموده اند با مراجعه به کتابخانه ها، موزه ها و مجموعه های اختصاصی، به روش اسنادی (Documentary) و مطالعه روندی (Trend study) چگونگی تدوین و عوامل موثر بر کیفیت و کمیت کتابهای درسی را توصیف تاریخی نمایند.این بررسی ضمن معرفی نمونه های کمتر شناخته شده، نشان می دهد که اصفهان یکی از مراکز تالیف و چاپ کتابهای درسی در ایران و از نخستین شهرهایی بوده که با داشتن چاپخانه های معتبر و نویسندگان زبردست، در این زمینه بسیار کوشا بوده است.

در سفرنامه های سیاحانی که در دوره حکومت آق قریونلوها و صفویان از تبریز دیدن کرده اند، توصیفاتی عجیب از مجموعه عظیم شهری در شمال رودخانه مهران رود به میان آمده است که عظمت و زیباییهای بیان شده به ظاهر بیشتر به افسانه پردازی و افسانه گویی شباهت دارد تا بیان واقعیت. تاکنون حوزه شناخت پژوهشگران از این مجموعه که میدان صاحب آباد (میدان تبریز) خوانده می شد و در محدوده آن کاخها و بناهای دوره حکومت آق قویونلوها و صفویان قرار داشت، مختص به اطلاعات کتابخانه ای برگرفته از توضیحات سیاحان گذشته و کلیت فضایی میدان صاحب الامر بود که در دوره قاجار بر روی بخشی از بقایای این میدان ساخته شده است.این مقاله نتیجه روندی است که از پیش فرضها و اعتماد به نکات مشترک واقع در توضیحات سیاحان و بررسی میدانی و کتابخانه ای شیوه معماری منطقه و شیوه های معماری فرادست (از لحاظ زمانی و مکانی) در دامنه ای از حدود تاثیرگذاری - تاثیرپذیری مداوم است که از معماری فلات داخلی ایران تا معماری ترکستان و آناتولی را در بر می گیرد. نگارندگان به عنوان نمایندگان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی با لحاظ کردن نتایج تحقیقات کتابخانه ای و میدانی شان به عنوان مبنای پی گردیها و لایه برداریها و مرمت سبکی بقایای به دست آمده به نکاتی دست یافتند که از نمونه آنها می توان به بازیابی بقایای ناشناخته ترین دوران معماری ایران بعد از اسلام ایران و حلقه مفقوده و پایه گذار نحوه شهرسازی و معماری وابسته به حکومت در دوره صفویان اشاره کرد.

نقوش برجسته به عنوان یکی از مهمترین مدارک باستان شناسی مورد توجه باستان شناسان و هنرشناسان قرار گرفته اند. اهمیت این آثار در مواقعی بیشتر بر ما آشکار می گردد که با مطالعه آنها برخی حوادث و حقایق تاریخی برای ما مشخص گردد. یکی از این نقوش که دارای اهمیت ویژه ای است، نقش برجسته اشکانی سرپل ذهاب است. این نقش برجسته از حدود یکصد و پنجاه سال قبل در نوشته های مورخان و باستان شناسان مورد اشاره قرار گرفت و نظرات متعددی در مورد آن ارایه گردید. این نقش برجسته در دوران پادشاهی گودرز دوم اشکانی حجاری گردیده است، اما وجود چند ابهام و تحلیل در مورد این اثر مشکلاتی را به وجود آورده است. از سوی دیگر، علی رغم اهمیت تاریخی این اثر ارزشمند، متاسفانه تاکنون به صورت شایسته ای بدان پرداخته نشده و به طور صحیحی معرفی نگردیده است. در این مقاله ضمن بررسی دیدگاههای پراکنده و مختلف پژوهشگران حوزه تاریخ، باستان شناسی و زبان شناسی، سعی گردیده است تا جایگاه شایسته این نقش برجسته به عنوان یکی از مهمترین اسناد بر جای مانده از دوران اشکانی مشخص گردد تا از ورای آن بتوان بر برخی از حوادث تاریخی مهر صحه نهاد.

اخبار متفاوت در بازسازی و بازنمایی روشنتر وقایع تاریخی می تواند نشان دهنده جنبه های مختلف بروز آن رخدادها باشد. واقعه قم (1927 م./ 1306ش.) در جریان اعتراض حاج آقا نوراله اصفهانی به سیستم حکومتی و پاره ای تغییرات موجود، روایتهای مختلفی دارد. این موضوع از منظر اسناد داخلی، کم و بیش مورد بازبینی قرار گرفته است. در عین حال، این واقعه از چشم اسناد بیگانه نیز بدور نمانده است. از این رو، چگونگی این رخداد در گزارشهای کنسولی برای سفارت انگلیس در تهران و برای وزیر امور خارجه بریتانیا در لندن منعکس شده است. این تحقیق می کوشد که محتوای اسناد موجود در فایلهای مختلف را در مقایسه با اسناد داخلی مورد تامل قرار داده، درجه اهمیت آن واقعه را از منظر این دست اسناد برجسته نماید. بدین صورت، در اینجا همچنین تلاش بر این است که زوایای مکتوم واقعه در مقایسه تحلیلی اسناد داخلی و خارجی بیشتر آشکار گردد.