مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان (مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی)
سال:1386 | دوره:2 | شماره:48 |تعداد مقالات:8

انقلاب صنعتی و پیامدهای آن همراه با تحولات منطقه ای و فرامنطقه ای در اواخر سده هیجدهم و سالهای آغازین قرن نوزدهم م/سیزدهم ق، همزمان با به قدرت رسیدن قاجارها در ایران، سبب ورود ایران به دایره سیاست بین الملل گردید. مشخصه  اصلی سیاست خارجی ایران را، در مدت زمانی بیش از یک قرن، رقابت روسیه و انگلیس تشکیل می داد. پیامدهای منفی این رقابت بتدریج برخی از دولتمردان ایران را ترغیب نمود تا پای قدرت ثالث را به ایران باز کنند. پیشگامان سیاست نیروی سوم ابتدا صرفاً هدف سیاسی داشتند، اما بتدریج درصدد بهره گیری از کمکهای اقتصادی و انسانی قدرت ثالث برای کمک به اقتصاد ایران و اصلاح نظام اداری ایران نیز برآمدند. یکی از دولتهایی که به عنوان نیروی سوم مورد توجه ایرانیان قرار گرفت، آمریکا بود. تلاش دولتمردان ایرانی برای کشاندن آمریکا به صحنه سیاسی ایران تا زمان جنگ جهانی دوم بی نتیجه ماند. با وقوع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران در شهریور 1320/1941 برخی عوامل داخلی و خارجی یک بار دیگر زمینه را برای حضور آمریکا در ایران فراهم کردند، اما این بار برخلاف دفعات قبل موقعیت استراتژیک ایران، وجود میدانهای نفتی همراه با بازارهای تجاری آن، رهبران آمریکا را به تثبیت نفوذ خود در ایران ترغیب کرد. راهکار دولت آمریکا برای نیل به منظور خود در ایران دفاع از استقلال و تمامیت ارضی ایران بود. آنچه بستر سیاسی مناسب را برای تعقیب این راهکار فراهم کرد، سیاستهای تحریک آمیز شوروی همراه با سیاستهای انفعالی بریتانیا در قبال آن بود. فرآیند جایگزینی آمریکا به جای انگلیس از ایران در سال 1322هـ./1943م. آغاز و با اعلان دکترین ترومن در مارس 1947م. / اسفند 1325هـ. کامل گردید. مهمترین پیامد این تحول برای ایران، تبدیل این کشور از یک دولت بی طرف در صحنه  روابط بین الملل به یک دولت فعال ضدکمونیست در سالهای بعد از کودتای 28 مرداد 1332هـ./1953م. با ماهیت دست نشاندگی بود؛ وضعیتی که پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به آن پایان داد.

عمده مطالعات باستان شناسان و مستشرقان در حوضه زاینده رود، معطوف به دوران اسلامی بوده است و به وضعیت این ناحیه، که به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی آن، می توانسته است، در دوران کهنتر، نقش حساسی داشته باشد، چندان توجهی نشده است. از این رو، در این نوشتار، نگارنده می کوشد با معرفی و تحلیل آثاری که از محوطه های باستانی حاشیه زاینده رود، واقع در بخش چنار رود شمالی شهرستان چادگان،  طی چند فصل بررسی باستان شناسی، جمع آوری شده است و نیز از طریق مطالعه تطبیقی آنها با شواهد مشابه در دیگر مناطق، تصویری کلی از استقرارهای این محدوده، حد فاصل عصر مس و سنگ تا پایان عصر آهن III (حدود 550 ق.م/ 500 ق.م) ارایه نماید.

خاندان ساسانی که با رویای تجدید شکوه و عظمت دوره هخامنشی حکومت نیرومندی را در تاریخ ایران باستان پدید آوردند، تحقق این آرمان را در پرتو یکپارچگی سیاسی و دین رسمی پیگیری نمودند. اگر چه اردشیر بابکان پایه گذار حکومت ساسانی پس از پیروزی بر آخرین شاهنشاه اشکانی و ملوک الطوایف، ایرانشهر را یکپارچه ساخت، اما تثبیت نظام تازه تنها در سایه سازمان اداری و سیاسی متمرکز و رسمیت دین ملی امکان پذیر بود. از این رو، دین در نظام ساسانی از کارکردهای مهمی در عرصه های گوناگون حیات جامعه ایرانی برخوردار شد. با وجود این، آیین زرتشت به عنوان دین ملی که ساسانیان در پیوند با آن تکاپوهای سیاسی خود را آغاز نمودند، در ابتدای کار ساسانیان از ظرفیتهای لازم برای رسمیت برخوردار نبود. فقدان متن واحد دینی و پراکندگی پایگاههای آیین زرتشت که از پیامدهای حمله اسکندر مقدونی و دوران ملوک الطوایف معرفی می شد، مهمترین موانع رسمی شدن آیین زرتشت بود. بنابراین، پادشاهان نخست ساسانی با حمایت روحانیت زرتشتی تکاپوی مهمی را در این راه آغاز کردند و در فرآیندی پرفراز و فرود، آیین زرتشت را در ایران رسمیت بخشیدند. این مقاله به بررسی شرایط  آیین زرتشت در آغاز کار ساسانیان، کوشش پادشاهان دوره نخست ساسانی و روحانیت زرتشتی  در مسیر رسمی شدن آن می پردازد.

پس از قتل نادرشاه در سال 1160 هـ.ق. حکام محلی در سرتاسر ایران و بویژه در کرانه های جنوبی خلیج فارس ظهور کردند؛ به گونه ای که برخی از آنان مانند حکام پس کرانه ای جنوبی خلیج فارس توانستند با تکیه بر درآمدهای تجاری و برقراری مناسبات گسترده بازرگانی با شرکتهای تجاری اروپایی و با بهره گیری از قدرت ناوگان دریایی خویش، فراتر از قدرتهای محلی و منطقه ای عمل کرده، بتدریج مقدمات جدایی از تابعیت دولت مرکزی ایران را فراهم آورند که در همین راستا دردهه های بعد قبایلی نظیر جواسم در جلفار- راس الخیمه کنونی- و آل بوسعید در عمان و آل خلیفه در قطر که در این دوران به  دولت ایران خراج سالیانه می پرداختند، توانستند حکومتهایی را بر مبنای اعلام استقلال خود از دولت مرکزی ایران تاسیس نمایند.فروپاشی دولت مرکزی ایران به واسطه قتل نادر، تمایل حکام محلی به قدرت نمایی در اثر برداشته شدن چتر نظارتی قوی حکومت نادری و دخالت و ترغیب کمپانیهای خارجی که درصدد حفظ و یا کسب موقعیّت بیشتری در جهت جلب منافع خود در این شرایط بودند، پایه های قدرت حکام محلی در خلیج فارس را مستحکم تر نمود. بندر بوشهر و حاکم قدرتمند آن شیخ ناصر اول در این میان نقش محوری و حساسی را با توجه به تغییر وضعیت تجاری از بندرعباس به بوشهر ایفا نمود؛ به گونه ای که در فاصله کوتاهی این بندر توانست در جهت تقویت ارتباط دولت تازه  پای کریم خان زند با کمپانیهای تجاری اروپایی و بویژه کمپانی هند شرقی نقش مفید و موثری را ایفا نماید. در این مقاله به بررسی نقش سیاسی و اقتصادی حکام محلی آل مذکور بندر بوشهر در تحولات مربوط به خلیج فارس در دوران کریم خان زند اشاره می شود.

دوران ماد را باید از جمله دورانهای تاریخ ایران بدانیم که به دلایل مختلف، یا نادیده گرفته شده که علت آن را می توان در کمبود منابع مربوط به این دولت، یا بی مهری دولتهایی دانست که تلاش کرده اند پایه  مشروعیت خود را بر دوران هخامنشی قرار دهند. اما علت سومی نیز وجود دارد و آن مربوط به نگاه مورخان کلاسیک است که به تاریخ بیشتر به مثابه «رویداد» می نگرند و تلاش می کنند با روشهای معمول در علوم تجربی، به مطالعه  تاریخ بپردازند که چنین کاری حدود مطالعه را به داده های موجود خلاصه می کند. اما تبیین عقلانی و یا تفسیری تاریخ این امکان را به ما می دهد که با توجه به برخی پدیده های موجود به تحلیل تاریخ ماد بپردازیم. با توجه به چنین رویکردی مقاله  حاضر به ارایه  مطلب  پرداخته است.

مفرغهای لرستان در یک گستره زمانی،  بین سالهای 2900 تا قرن هشتم و هفتم قبل ازمیلاد، بی نظیرترین تولیدات پیش از تاریخ ایران محسوب می شوند. تنوع بی پایان، مهارت بالا، تکنیک ظریف و برخورداری از طرح و فرم عالی سبب گردیده تا بحث و گفتگوهای فراوان و بی پایان پیرامون این اشیا در جریان باشد.پس از گذشت سالها از کشف مفرغهای لرستان، منشا این مفرغها همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد و بزرگترین باستان شناسان دنیا، هر یک با تکیه بر دلایل خاص، تولید این اشیا را به قوم یا اقوامی مربوط می دانند؛ اما هنوز هیچ نتیجه قطعی در انتساب این اشیا به قوم یا منطقه ای خاص حاصل نشده است.در این مقاله تلاش شده است تا برجسته ترین نظریات مطرح پیرامون منشأ مفرغهای لرستان مورد بحث و بررسی قرار گیرد.