علوم و فنون مرزی
سال:1399 | دوره:9 | شماره:1 (32) |تعداد مقالات:7

تأمین امنیت مرزها همواره یکی از موضوعات مهم و کاربردی در جغرافیای سیاسی می باشد. مرزها استراتژیک اند؛ این نوارها، محورهای رویارویی های احتمالی بوده و بیشتر برخوردهای محسوس دولت-ملت ها در آنجا آشکار می شود. هدف از انجام این پژوهش تعیین اولویت ها و استراتژی های برتر و محدودیت های اجرایی در شهرستان های مرزی هم جوار با کشور عراق در استان آذربایجان غربی و ارائه راهکارهای اجرایی در جهت عملیاتی کردن استراتژی های امنیتی و دفاعی در این مناطق می باشد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی می باشد و از روش میدانی برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. مدل استفاده شده در این تحقیق مدل هیبریدی AHP-SWOT است و امتیازدهی به متغیرهای به کاررفته در مدل SWOT و در قالب پرسشنامه توسط 30 نفر از کارشناسان و متخصصان جغرافیایی (متخصص در رشته های جغرافیا و برنامه ریزی شهری، سیاسی، روستایی، نظامی و. . . ) برای شناسایی نقاط قوت و ضعف (عوامل داخلی) و فرصت و تهدیدها (عوامل خارجی) و در مدل AHP جهت اتخاذ بهترین راهبرد (SO, WO, ST, WT) وزن دهی شده است. با توجه به نتایج حاصل از بررسی راهبردها، راهبرد بازنگری (WO) با ارزش نهایی 482/0 در اولویت اول، راهبرد تدافعی (WT) و راهبرد رقابتی (SO) به ترتیب با ارزش های نهایی 159/0 و 139/0 در اولویت های دوم و سوم اجرایی درمجموع این سه شهرستان مرزی، استان قرار دارند و در اولویت بندی راهبردها به تفکیک شهرستان نیز در راهبرد رقابتی (SO) پیرانشهر، در راهبرد بازنگری (WO) سردشت، در راهبرد تنوع (ST) پیرانشهر و در راهبرد تدافعی (WT) سردشت اولویت اول اجرایی را به خود اختصاص دادند.

مناطق مرزی از اهمیت ویژه ای در سطح ملی و فرامرزی برخوردار بوده و دارای ظرفیت ها و چالش هایی جهت جذب گردشگری می باشند. بااین وجود امروزه این نواحی به دلیل کمبود امکانات و عدم سرمایه گذاری های مناسب همواره از نقاط محروم کشور محسوب می شوند. به نظر می رسد گردشگری در نواحی مرزی نیز جزئی از صنعت گردشگری به حساب می آید که با برنامه ریزی و سیاست گذاری مناسب می توان از درآمد ناشی از آن در توسعه اقتصادی-اجتماعی مناطق مرزی سود جست. در این راستا هدف تحقیق حاضر دستیابی به پایداری در نواحی مرزی ساحلی با تأکید بر سرمایه گذاری در قابلیت گردشگری این نواحی هست. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده های موردنیاز از طریق مشاهده و تکمیل پرسشنامه بوده است. جامعه آماری تحقیق 116542 نفر بوده اند که طبق فرمول کوکران تعداد 383 نفر به عنوان نمونه انتخاب شده نحوه نمونه گیری به صورت تصادفی ساده در سطح شهرستان چالوس (گردشگران ورودی به شهرستان چالوس، کارشناسان و مدیران شهرستانی و مردم شهرستان چالوس) توزیع گردید. روایی محتوایی ابزار تحقیق با استفاده از مدل لاوشه با استفاده ازنظر ده نفر از متخصصین گردشگری محققان تأییدشده و پایایی آن نیز با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ به میزان 79/0 درصد محاسبه شده است. نتایج حاصل نشان می دهد که شاخص درآمدزایی و امنیت شغلی به ترتیب بالاترین میانگین (23/4) و (85/3) را به خود اختصاص داده؛ همچنین شاخص های سرمایه گذاری (24/1) و مهاجرت (12/1) پایین ترین میانگین را به خود اختصاص داده اند. همچنین نتایج به دست آمده از تحلیل مسیر نشان می دهد بیشترین اثر کلی مربوط به بعد اقتصادی با میزان (382/0) و کم ترین میزان تأثیر مربوط به بعد اجتماعی-فرهنگی (256/0) بوده است. ازاین رو در محدوده موردمطالعه توجه به مؤلفه های سرمایه گذاری در حوزه گردشگری در جهت دستیابی به پایداری مطلوب حائز اهمیت می باشد.

جمعیت و نحوه توزیع جمعیت آن در فضا از موضوعات مهم در مطالعات آمایشی است. مرز نیز به عنوان یک واحد فضایی به دلایل آمایشی و خصوصاً امنیتی و پدافندی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مرزهای شرقی و غربی ایران با بسترهای تاریخی و فرهنگی متفاوت در دورهای مختلف دستخوش تغییرات جمعیتی شده است. این پژوهش با به کارگیری روش کوادارات فضایی، واحدهای پایه فضایی را در مرزهای شرقی و غربی کشور را در طی سال های 1375 تا 1395 مورد تحلیل قرار داده است. جامعه موردبررسی نقاط روستایی واقع در شعاع 50 کیلومتری مناطق شرقی و غربی است. داده های موردبررسی نیز آمار جمعیت روستایی کشور از سال 1375 تا 1395 است. یافته های تحقیق نشان می دهد نرخ رشد جمعیت واحدهای فضایی مرز غربی کشور دارای روندی منفی و نرخ رشد جمعیت واحدهای فضایی مرز شرقی دارای روندی مثبت است. همچنین اثرات تبدیل نقاط روستایی به شهرها نشان می دهد که 400 واحد فضایی تحت تأثیر این تبدیل قرارگرفته است. این واحدهای فضایی، واحدهای شهری شده ای هستند که جمعیت روستایی اندک بافاصله بسیار کم از شهرها در آن قرار دارند. ازاین رو، در آینده نزدیک در معرض تبدیل و یا ادغام قرار دارند. نتایج تحقیق نشان می دهد، با تحلیل واحدهای فضایی و تغییرات جمعیتی آن ها در طی یک دوره 20 ساله، مرز شرقی نسبت به مرز غربی کشور هنوز در حال رشد جمعیت روستایی است؛ مرز شرقی در مقایسه با مرز غربی به دلیل تراکم کمتر جمعیت و فاصله بیشتر سکونتگاه ها، روستاهای پیرامون-شهری و واقع شده در واحدهای پایه فضایی با جمعیت شهری، کمتر دچار تبدیل و خصوصاً ادغام در پیکره شهرهای موجود شده اند.

حکومت صفویه از ابتدای شکل گیری بر سر حفظ مرزهای غربی با حکومت عثمانی درگیر بود. با مرگ شاه عباس اول عثمانی ها فرصت مناسبی برای حمله به مرزهای مشترک با ایران را به دست آوردند و دراین بین مهم ترین هدف آن ها فتح بغداد بود. حکومت صفویه نیز در سال های اولیه پادشاهی شاه صفی به دلیل حفظ شاکله سپاه دوره شاه عباس تا حدودی موفق به دفع حملات عثمانی ها گردید اما در پی به وجود آمدن رقابت های درباری که حاصل آن حذف صاحب منصبان دوره شاه عباس بود، سپاه ایران تضعیف گردید و توانایی حفظ بغداد را از دست داد. این پژوهش باهدف واکاوی تقابل های مرزی ایران و عثمانی در زمان شاه صفی و با تأکید بر سقوط بغداد به انجام رسیده است. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی-تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای انجام شده است. ابزار اصلی پژوهش استناد به منابع آن دوره می باشد که درنهایت بر پایه یافته های حاصل از منابع استنتاج، تبیین و تحلیل به عمل آمده است. یافته ها نشان می دهد که مجموعه ای از عوامل سبب از دست رفتن بخشی از مرزهای غربی، به ویژه بغداد و عدم موفقیت شاه در حفظ مرزهای زمان شاه عباس اول، گردیده است که مهم ترین آن ها عبارت اند از:-غلبه منافع شخصی بر منافع ملی در میان صاحب منصبان، به گونه ای که برخی از درباریان جهت از میان برداشتن رقبا و مخالفان داخلی خویش حتی راضی به شکست در مقابل دشمن نیز بودند.-رقابت های شدید درباری در زمان شاه صفی که سبب ایجاد ائتلافی از ترکان و تاجیکان برعلیه عناصر گرجی شده بود و تا حدودی خود شاه عامل به وجود آمدن این رقابت ها و اختلافات شده بود.-بی تدبیری شاه و فرماندهان در اتخاذ تصمیمات درست در جبهه های جنگ.-طولانی شدن درگیری های نظامی با حکومت عثمانی سبب خستگی نیروهای نظامی و شاه صفوی شده که این عامل نیز در عدم تلاش جدی برای حفظ بغداد بی تأثیر نبود.

امروزه واژه تروریسم با ورود به عرصه های جدید شکل و قالب تازه ای را پیداکرده است، تروریسم در رویکرد جدید (تروریسم نوین) و انتقال مجدد از حالت ذهنی به عینی است. پژوهش حاضر با هدف تبیین ابعاد مکانی-فضایی تروریسم در مناطق مرزی جمهوری اسلامی با روش توصیفی-تحلیلی بر اساس نظریه های سرایت، عقلانی، محرومیت نسبی، یادگیری اجتماعی، روان شناختی، جهانی شدن، ایدئولوژی و مرکز پیرامون (فریدمن)، به نگارش درآمده است. پرسش اصلی این پژوهش به این ترتیب است که ابعاد مکانی-فضایی تروریسم در مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران به چه صورت می باشد؟ یافته های تحقیق حاکی از آن است که تروریسم در نواحی مرزی جمهوری اسلامی ایران سه بعد مکانی و جغرافیایی دارد که عبارت اند از: محیط (فضای) شکل گیری و فعالیت گروه های تروریستی (مکان-مقیاس)؛ اهداف موردحمله و انگیزه ها و پیامدهای ژئوپلیتیکی تروریستی. همچنین تروریسم هم به لحاظ ساختاری و هم از جنبه عملکردی دارای ابعاد مکانی-فضایی بسیار مهمی است. این عوامل ممکن است جنبه های مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی را شامل شوند یا ترکیبی از شاخص های گوناگون باشند. نتایج بیانگر آن است شکل گیری پدیده تروریسم در برخی از نواحی مرزی جمهوری اسلامی ایران، حاصل ترکیب زمینه های جغرافیایی، به منزله عوامل درون زا و زیربنایی، و ویژگی های ژئوپلیتیک، به منزله عوامل به برون زا و روبنایی، است.

حفاظت و حراست از سرزمین در سراسر کره زمین برای تمام کشورها یک ارزش به حساب می آید. ضمانت تحقق این امر بدون شک مدیریت مرزها و داشتن مرزهایی با امنیت کامل هست. امنیت بنیادی ترین نیاز هر جامعه و مهم ترین عامل برای دوام زندگی اجتماعی به شمار می رود. کشور ایران دارای مرزهای زیادی با همسایگان خود است که ناامنی آن ها نگرانی هایی را برای مرزنشینان و دولت مرکزی به وجود می آورد. در همین راستا اهمیت نقش سرمایه اجتماعی در روند توسعه جوامع مسئله ای است که در سال های اخیر موردتوجه بسیاری از محققان قرارگرفته است. هدف اصلی این مقاله بررسی ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی بر امنیت مرزی در روستاهای مرزی بخش ارشق مرکزی شهرستان مشکین شهر واقع در استان اردبیل می باشد. نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی _ تحلیلی است. داده ها و اطلاعات به روش میدانی-پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه گردآوری شده است که درنهایت اطلاعات جمع آوری شده به وسیله نرم افزار 21SPSS مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. یافته ها نشان می دهد که بین مهم ترین ابعاد تأثیرگذار بر امنیت مرزی (مشارکت مدنی– اجتماعی، مسئولیت پذیری اجتماعی، اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی) و امنیت مرزی رابطه معناداری وجود دارد. جامعه نمونه، ضمن تائید مرزهای آرام در این منطقه، وجود برخی ناامنی مانند قاچاق را تائید می کنند.

یکی از چالش های امروز جامعه ایران مهاجر فرستی بی رویه مناطق کم تراکم و اجتماعات محلی است که آینده پایداری کلیت سرزمینی را به مخاطره می اندازد. هدف این مقاله، بررسی وضعیت مهاجرت در مناطق مرزی روستایی شهرستان های مرزی ایران و عوامل اثرگذار در این مهاجرت در دوره 90-1385 است. روش تحقیق اسنادی و بر پایه تحلیل ثانویه داده های حاصل از سرشماری های عمومی نفوس و مسکن و سایر یافته های مرتبط با موضوع موردمطالعه است. یافته ها نشان می دهد در این دوره حدود 9 درصد از جمعیت کشور در روستاهای مناطق مرزی کشور ساکن هستند. کمترین نرخ مهاجرپذیری برای مناطق روستایی شهرستان های دشت آزادگان، شادگان و سیب و سوران، و بیشترین برای مناطق روستایی شهرستان های ابوموسی، بوشهر و کنگان است. کمترین نرخ مهاجر فرستی برای مناطق روستایی شهرستان های میان کنگی (هیرمند) و مهرستان (زابلی) در استان سیستان وبلوچستان، میاندورود در استان مازندران، و بیشترین نرخ مهاجر فرستی برای مناطق روستایی شهرستان های بوشهر، ابوموسی، قصرشیرین است. حدود 44 درصد از مناطق روستایی شهرستان های مرزی مهاجر فرست (خالص مهاجرتی منفی)، در مقابل، 56 درصد از این مناطق مهاجرپذیر (خالص مهاجرتی مثبت) داشته اند. در مناطق روستایی شهرستان های مرزی بالاترین میانگین نرخ بیکاری برای استان های سیستان وبلوچستان، خوزستان، کرمانشاه و ایلام، و پایین ترین میانگین برای استان های آذربایجان شرقی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی می باشد. از دلایل مهاجر فرستی بالا در مناطق روستایی استان های مرزی می توان به بیکاری بالا در مناطق روستایی، آب وهوای نامناسب، دسترسی محدود به امکانات اولیه زندگی همچون امکانات آموزشی و بهداشتی، نداشتن مزیت اقتصادی مرز برای مردم و. . . اشاره داشت. نتایج این تحقیق نشان می دهد روستاهای مرزی کشور به خصوص در مرزهای زمینی/ خاکی دچار از دست دادن جمعیت هستند این شرایط به ویژه در مناطق روستایی جنوب شرقی و همچنین غرب و شمال غرب کشور بیشتر نمود دارد. یکی از دلایل ایجاد چنین وضعیتی مربوط به نابرابری های منطقه ای و عدم توسعه یافتگی در این مناطق است، زیرا استان های مرزی کشور در ردیف استان های با سطح کمتر توسعه یافته و توسعه یافتگی متوسط قرار دارند.