مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1399 | دوره:10 | شماره:40 |تعداد مقالات:6

زندگی در شهرهای سنتی ایران تا اواخر دوره قاجاریه در قالب محله انتظام و معنا می یافت که در پی توسعه های شهری دوره پهلوی دچار تخریب و گسست کالبدی و کارکردی گردید. به مرور زمان تغییر سبک زندگی و تسریع در روند آن موجب تحولات معنایی، انزوا و نابودی ساختار محلات از حافظه جمعی شهروندان گردید. از آن جا که محله بستر زندگی جاری در شهر قدیمی و مهم ترین مقیاس سکونتی محسوب می شود مطالعه ساختار و عناصر شاخص آن حایز اهمیت است. حال آن که پیرامون ساختار محلات شهر اصفهان در دوره قاجاریه و به منظور شناخت هریک از محلات با دیدگاه مطالعات تاریخ معماری تحقیق زیادی صورت نگرفته است. در این راستا محله لنبان که از قدیمی ترین و بزرگ ترین محلات اصفهان و واقع در جانب غربی این شهر بوده است در دوره مذکور مورد مطالعه قرارخواهد گرفت. هدف این بازنمایی تدقیق و ترسیم پیشینه تاریخی یکی از مهم ترین شهرهای تاریخی ایران است. پژوهش حاضر از روش تاریخی تفسیری و با استفاده از منابع مکتوب معتبر تاریخی صورت پذیرفته است. داده های تاریخی که وجود محله از آن نشات می گرفت و یا برای افراد محلی اهمیت داشت به عنوان مولفه های شاخص از منابع گوناگون شامل نقشه ها، سفرنامه ها، تاریخ نگاری ها و. . . تدوین و استخراج شد و با نگرشی متفاوت در پنج دسته شاخصه های طبیعی، تاریخی، اقتصادی و شغلی، جمعیتی و کالبدی تبیین گردید. در نهایت با استفاده از مطالعات انجام شده و تطبیق با نقشه سیدرضاخان گستره این محله در شهر دوره قاجاریه بازترسیم شد و شناخت عناصر شاخص در این محله و موقعیت یابی آنان صورت پذیرفت. این مطالعات نه تنها به لحاظ تاریخ نگاری شهری ارزشمند است بلکه چنان که ساختاری برگرفته از رفتارها و فعالیت های انسان ها در بازه زمانی طولانی و منطبق با محیط طبیعی خود بوده است برای فرایند ارتقاء کیفی شهرهای امروزی امری ضروری است.

فضا، یکی از مهم ترین مباحث معماری است که فرم، ساختار و سازماندهی آن به طور مستقیم با فرهنگ در ارتباط می باشد، درواقع وجوه و مولفه های فرهنگ در محیط ساخته شده، در قالب فضا متبلور می شوند. می توان گفت، معماری به واسطه ی زبان کالبد و فضا، قانونمندی های اجتماعی و فرهنگی نهفته در رسوم و عادات را سازماندهی می کند. بنابراین نحوه ی سازماندهی، انتظام و نوع فضاها و فرم ظاهری آن ها، علاوه براینکه معرف پیشینه ی فرهنگی و هویت ساکنان است، بر ساختار اجتماعی کاربر فضا نیز موثر می باشد. هدف اصلی این پژوهش، بررسی ماهیت معماری مسکونی منطقه کردستان مکری (موکریان)، با تاکید بر خصوصیات و ویژگی های فضای معماری و نحوه ی سازماندهی و انتظام آن، از منظر فرهنگ می باشد. برای دستیابی به این هدف، با استفاده از روش کیفی قوم نگاری، کلیت فرهنگ کردهای مکری بر اساس متغیرهای ملموس تری که در شکل گیری فضای معماری موثرند(سبک زندگی، ساختار خانواده، نقش جنسیت ها (جا و مقام زن)، محرمیت و فرایند روابط اجتماعی) در ارتباط با شکل خانه ها بررسی شده است. عملیات گردآوری داده های معماری (برداشت، تهیه پلان، کروکی و عکاسی) نیز با استفاده از روش میدانی در رابطه با شکل خانه های سنتی (خانه های شهری) شهر سردشت، واقع در شمالغرب ایران، به عنوان نمونه عمومی و مطالعاتی از مساکن شهری و معماری بومی منطقه کردنشین موکریان، انجام شده است. بنابراین به منظور تحلیل ساختار فضایی، الگوی چیدمان فضا و نمودار توجیهی آن ها با استفاده از نرم افزار Agraph ترسیم شد. سپس شاخص های هم پیوندی، عمق نسبی واتصال (کنترل) فضاها با استفاده از روابط ریاضی نحوفضا برای هر نمونه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج کلی پژوهش نشان می دهد، معماری سنتی منطقه موکریان، تلفیقی از معماری درونگرا و برونگرا است. در خانه های شهری این منطقه مسیله محرمیت، به واسطه فرهنگ خاص کردها، ساختار پیچیده ای دارد و اکثر فضاها بعدی عمومی دارند. جایگاه زن در خانه و سیستم خانواده از نظر تعداد همسر، اهمیت زیادی در شیوه ی سازماندهی فضا دارد که منعکس کننده رفتارهای برگرفته از فرهنگ، آدب و رسوم بومی و ساختار اجتماعی شان می باشند.

فرهنگ وقف در حوزه شهرسازی از دیرباز وجود داشته و در ابعاد گوناگونی همچون کالبدی، عملکردی، اجتماعی و اقتصادی حایز اهمیت است. شناسایی سازوکار تاثیر فرهنگ وقف در عناصر سازنده شهرهای ایرانی-اسلامی به ویژه با رویکردی تاریخی، به روشن تر شدن این مفهوم کمک خواهد کرد. شهر اصفهان با محلات تاریخی منحصربه فرد، به عنوان یکی از شهرهایی که در دوران صفویه و متاثر از فرهنگ وقف رشد و توسعه یافته است، بستر مناسبی برای پژوهش های تاریخی با نگاه نوآورانه را فراهم می آورد. از این رو از میان محلات شهر اصفهان، با توجه به وجود وقف نامه ای مستند، محله علی قلی آقا به منظور بستر این پژوهش به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده و پژوهش با فرض تاثیرگذاری سنت وقف بر شکل محله علی قلی آقا، در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که فرهنگ وقف چگونه بر ساختار و خلق فضاهای محله سنتی تاثیر گذاشته است؟ . براین اساس، هدف مقاله تحلیل ساخت شناسی فضایی و عناصر کالبدی محلات سنتی از منظر فرهنگ وقف و مبتنی بر رویکرد ساختارگرایی در مطالعات شهر اسلامی می باشد، تا براین اساس بتوان در فرایند بازآفرینی محلات سنتی با اتکاء به یافته های تحقیق به سازمان فضایی پایداری دست یافت. به همین منظور، پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی ضمن مرور ادبیات جایگاه وقف در تفکر اسلامی و تاثیر آن بر ساختار شهر اسلامی، در بخش تحلیلی با استفاده از گردآوری اطلاعات بصورت کتابخانه ای-اسنادی، مشاهدات میدانی، اسناد، نقشه های تاریخی و همچنین بررسی وقف نامه ها و سفرنامه های تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که فرهنگ وقف، در ایجاد نطفه اولیه مرکز محله علی قلی آقا شهر اصفهان و ایجاد بناهای عمومی نظیر: مسجد، حسینیه، حمام و سایر ابنیه عام المنفعه در این محله، اثرگذار بوده است. همچنین به دلایل ابعاد اعتقادی و اجتماعی فرهنگ وقف، توسعه و ایجاد ابنیه محله علی قلی آقا، موجب ایجاد ساختار درهم تنیده در مرکز محله و ایجاد حساسیت و مشارکت مردم در حفظ و احیاء ابنیه سنتی در این محله شده است.

طراحی مساجد در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه به اوج رسیدن هنر و معماری اسلامی بوده است. معماری مساجد به دنبال الهام از مفاهیم کلام الهی است تا فضایی ایجاد نماید که عالم ملکوت و عالم ناسوت را قرین هم سازد و فضای معنوی واحدی را بیافریند. در این پژوهش به بررسی میزان تاثیرگذاری عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مسجد نصیرالملک شیراز پرداخته شده است. در این راستا ابتدا پارامترهایی که در ادراک حس معنویت موثر هستند مشخص شد و سپس تعداد 120 پرسشنامه از دانشجویان معماری و شهرسازی دانشگاه شیراز جمع آوری گردید که روایی و پایایی آن توسط آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفته است. سپس با استفاده از مدل سازی معادلات ساختاری حداقل مربعات جزیی (PLS-SEM) به تجزیه و تحلیل پرداخته تا رابطه بین پارامترها بر یکدیگر مشخص گردد. عوامل موثر بر ادراک حس معنویت، عوامل اجتماعی، عوامل حسی، عوامل کالبدی و عوامل محیطی می باشد که نتایج نشان می دهد تفاوت معنی داری در رتبه شاخص ها وجود دارد. در ادامه شاخص ها بر اساس میزان تاثیر بر ادراک معنویت از رتبه 1 به معنای بیشترین تاثیر تا رتبه 15 به معنای کمترین تاثیر مرتب شده اند. یافته ها نشان می دهد بیشترین تاثیر بر ادراک معنویت مربوط به شاخص های کالبدی است.

از گذشته های دور کوچه بخش مهمی از فضاهای شهری در بافت شهرهای ایران محسوب می شد به گونه ای که در کنار نقش کارکردی خود برای تامین ارتباط و دسترسی محل رخداد بسیاری از فعالیت های اجتماعی و فرهنگی نیز بود. بسیاری از این رفتارهای اجتماعی بر مبنای منظومه ای از معانی رخ می دهند. برای انجام این پژوهش کوچه های بافت تاریخی شهر ساری بعنوان نمونه کالبدی-فرهنگی انتخاب شد چرا که این شهر سابقه ای طولانی در شهرسازی پیش و پس از اسلام داشته و تحولات مختلفی را پشت سر گذاشته است. این پژوهش بر مبنای روش تحقیق تحلیل عامل اکتشافی که شاخه ای از تحقیق همبستگی است انجام شده و با شیوه تحلیل ماتریس کواریانس صورت گرفته است. این تحقیق بدنبال اکتشاف منظومه معانی پنهان در پس رفتارها و فعالیت های جاری در کوچه های بافت تاریخی این شهر است. برای بدست آوردن ابزار سنجش مناسب در ابتدا تعدادی مصاحبه نیمه ساختار یافته با تعدادی از اهالی صورت گرفت و از نتایج، بخشی از معانی کوچه استخراج گردید. با روش مشاهده، فعالیت های جاری در کوچه ها در طول مدت پژوهش ثبت شد و نتایج در جدول هدف-محتوی پیاده شد. معانی بدست آمده با منابع اسنادی تکمیل شد و سپس پرسشنامه اولیه تهیه شد و بین نمونه آماری توزیع و نتایج اولیه بدست آمد. با توجه به نتایج، این پرسشنامه اصلاح و پرسشنامه نهایی تهیه شد و بین جامعه آماری توزیع و نتایج نهایی جمع آوری گردید. نتایج پژوهش نشان دهنده تداوم سنت و ارزش های اجتماعی بر گرفته از تعالیم اسلامی در ترکیب با فرهنگ ایرانی در بافت های تاریخی است. کسب احترام و تایید اجتماعی از مهمترین ارزش های سکونت در مکان و تداوم آن در فرهنگ ایرانی-اسلامی است. در مدل نهایی پژوهش نقش سایر مولفه های موثر در شکل گیری شبکه معانی کوچه نشان داده شده است.

معماری اسلامی واژه ای پر تکرار در پژوهش های پیرامون هنر و تمدن اسلامی است و طیف گسترده ای از آثار ساخته شده در قلمرو جهان اسلام را با این کلمه نام گذاری کرده اند و پژوهشگران مختلفی نیز از گذشته تا به امروز سعی در تعریف و ذکر ویژگی های آن نموده اند. هر چند در اغلب آنها، نسبتی بین اسلام به عنوان یک دین الهی و معماری برقرار نشده است و صرفا به ذکر ویژگی های ابنیه ساخته شده بعد از اسلام پرداخته شده است. در این مقاله که از لحاظ روش جزء تحقیقات توصیفی-تحلیلی است و گردآوری اطلاعات آن به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است سعی می گردد به این سیوالات پاسخ داده شود که معماری اسلامی چیست؟ و زمانی را می توان برای آغاز و پایان این شکل از معماری در نظر گرفت. لذا بر اساس استنتاج ازآیات قرآنی و تعالیم دینی، معماری اسلامی به گونه ای از معماری اطلاق می شود که بیش از آنکه در پی شکل و فرم مشخصی باشد، باید در خدمت انسان مسلمان برای رسیدن به کمال بوده و هدف غایی از خلقت انسان را که همانا عبادت الهی است را پیگیری کند. اینگونه از معماری هم زمان با بعثت رسول اکرم ص آغاز شده و تا نهایت نیز ادامه پیدا می کند و منحصر به منطقه ای خاص و زمان مشخصی نیز نخواهد بود.