آب و توسعه پایدار
سال:1400 | دوره:8 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

حکمرانی آب به طیفی از سیستم های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و اداری گفته می شود که منابع آب و سیستم های انتقال آب را در سطوح مختلف جامعه مدیریت و توسعه می دهد. ازاین رو حکمرانی آب بیشتر در مورد روش ه ای تصمیم گیری است مانند اینکه چگونه، توسط چه کسی و تحت چه شرایطی این تصمیمات گرفته می شود. یکی از دلایل ناکامی در مسیر توسعه، نداشتن الگوی ملی و بومی برای حکمرانی متناسب با ارزش های اجتماعی و سازگار با شرایط فرهنگی و تاریخی ایران می باشد. در این پژوهش به فراتحلیل نظریه های حوزه حکمرانی و مدیریت منابع آب در ایران پرداخته شده و صورت بندی منظمی از آن ها ارایه شده است. همچنین بااستفاده از نرم افزار تحلیل داده های کیفی MAXQDA به تحلیل کیفی حکمرانی آب در ایران پرداخته شد. مقاله ها براساس اینکه به چه موضوع یا سوالی درباره حکمرانی آب پرداخته اند در سه دسته چیستی، چرایی و چگونگی قرار گرفته اند. در میان پژوهش ها، فزونی و غلبه پژوهش هایی که به سوال های چیستی و چرایی حکمرانی آب پرداخته اند، به چشم می خورد این نوع پژوهش ها بیشتر در حوزه نظریه آزمایی قرار می گیرند و به نظریه سازی و ارایه نظریه منجر نمی شوند. درحالی که ارایه الگوی جدیدی برای حکمرانی آب کشور به صورت کمرنگ تری در پژوهش ها ارایه شده است. بنابراین ضرورت دارد مردم هر کشوری با توجه به شرایط خودشان به تدوین روش توسعه و پیشرفت کشور اقدام نمایند و به طور مسلم تا زمانی که الگوی مناسبی با شرایط ایران ایجاد نشود، این مفاهیم گره ای از کار باز نمی کند.

تولید برق و مصرف آب درهم تنیده است. با افزایش جمعیت و افزایش توسعه اقتصادی، نیاز به انرژی افزایش می یابد و در نتیجه مسایل آب مصرفی در سامانه های انرژی بسیار پیچیده تر خواهد شد. اکثر فناوری های تولید برق برای خنک کننده، توربین های بخار و بهره برداری از نیروگاه ها به آب احتیاج دارند. میزان آب مورد نیاز انواع مختلف فناوری های تولید برق متفاوت است. این پژوهش میزان آب مصرفی توسط نیروگاه های چرخه ترکیبی ایران را بررسی کرده و رابطه تنگاتنگ میزان تولید برق و میزان آب مصرفی جهت تولید برق را شناسایی کرده و با مدیریت مصرف آب و انرژی به بهبود شرایط در راستای حفظ محیط زیست کمک می نماید. در این پژوهش ابتدا به مطالعات کتابخانه ای و بررسی مطالعات مشابه در ایران و جهان پرداخته شد و ضرایب و روش های محاسبه میزان آب مصرفی از آن ها استخراج شد. میزان آب مصرفی هر نیروگاه از حاصل ضرب میزان تولید برق و WCF مربوط به سیستم خنک کننده خشک و نوع نیروگاه با سوخت گاز طبیعی به دست آمد. در نهایت داده های به دست آمده از محاسبات با داده های واقعی آب مصرفی در فرآیند تولید برق (آب دمین) مقایسه شد. بررسی ها نشان داد استفاده از ضرایب مصرف آب بین المللی نتایج بسیار متفاوتی را در مقایسه با داده های واقعی برآورد می کنند. لذا استفاده از ضرایب مصرف آب برای کشور ایران قابل استفاده نمی باشد.

لازمه حکم روایی خوب و مدیریت مشارکتی-تطبیقی در هر موضوعی، شناخت افراد و نهادهای مرتبط است. در این بین، واژگان مختلفی برای نام گذاری و تفکیک آنها از یکدیگر به کار گرفته می شوند. هدف اصلی این مقاله، روشن گری در مورد واژه گروداران و انواع آنها در حکم روایی خوب منابع طبیعی (آب، زیستگاه های طبیعی و مسایل محیط زیستی) است. این پژوهش با به کارگیری روش تحلیلی-توصیفی، تفاوت معنایی واژه گروداران با عناوینی همچون ذی نفعان و دست اندرکاران را مشخص می سازد. سپس گروداران را در دو دسته و 11 گروه تقسیم بندی می نماید. یافته های پژوهش بیانگر آن است که درک نادرست یا محدود از واژه گروداران منابع طبیعی، به همراه عدم به کارگیری صحیح نقش ها، می تواند به شکست طرح ها و نابودی منابع طبیعی بیانجامد. همچنین بیان می کند، بحث تحلیل گروداران و مشارکت گروداران از این جهت مهم است که امروزه ایجاد موازنه بین نیازها، خواسته ها و انتظارات متفاوت گروداران مختلف، بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته و البته پیچیدگی های زیادی نیز دارد. در نتیجه، شناسایی، تحلیل و مشارکت گروداران، اساس مدیریت مشارکتی-تطبیقی و حفاظت پایدار است. در پایان، ضرورت اتخاذ سیاست های باز برای جلب همکاری گروداران تببین می شود.

شتاب روز افزون در شکل گیری محیط های پیچیده و پویا و اهمیت آن در راهبری سازمان های عصر حاضر باعث شده است برنامه ریزی استرات‍ ژیک در صدر اهداف شرکت ها قرار گیرد. مدیریت استراتژیک به عنوان هنر و علم تدوین، اجرا و کنترل استراتژی هایی است که سازمان را قادر می سازد به هدف های بلندمدت خود دست یابد. هدف از این پژوهش مطالعه و بررسی عوامل تاثیرگذار بر اهداف سازمانی برای برنامه ریزی استراتژیک سازمان ها می باشد. پژوهش حاضر از نظر نحوه گردآوری داده ها توصیفی-پیمایشی و نوع پژوهش بر مبنای هدف، کاربردی است. در جامعه آماری 181 نفر از خبرگان شاغل در شرکت آبفای قم و با روش نمونه گیری تصادفی تعداد 108 نفر محاسبه شد. نتایج پژوهش نشان می دهد شش عامل "روشن بودن عملیات"، "همراستایی"، "ویژگی های محیطی"، "همسویی با ساختار سازمان"، "عدم تکرار"و"تشخیص حوادث پیرامونی" از مولفه های اصلی و تعیین کننده هدف گذاری در برنامه ریزی استراتژیک می باشند. با توجه به ضرایب رگرسیونی به دست آمده، بیشترین اثرگذاری مربوط به متغیر "همراستایی" با ضریب رگرسیون 321/0می باشد. به عبارتی دیگر اهداف سازمان باید در عین تنوع و فراوانی، وحدت و یگانگی داشته باشند. استفاده از نتایج به دست آمده در شرکت های آب و فاضلاب کشور می تواند در تدوین و جاری سازی استراتژی ها به عنوان راهنما و تسهیل گر عمل نماید.

هدف از این تحقیق، واکاوی موانع مدیریت پایدار منابع آب کشاورزی از دیدگاه گندمکاران روستاهای شهرستان مراغه، برای ارایه راهکارهای مناسب جهت بهبود مدیریت پایدار منابع آب کشاورزی و کاهش مشکلات بود. جامعه آماری پژوهش گندمکاران آبی روستاهای شهرستان مراغه بودند (240=N) که با استفاده از جدول مورگان، حجم نمونه آماری 149 نفر محاسبه شد. به منظور دستیابی به نمونه ها در این پژوهش، از روش نمونه گیری طبقه ای با انتساب متناسب استفاده شد. پرسشنامه ابزار اصلی پژوهش بود که با استفاده از مرور منابع و مصاحبه با صاحب نظران طراحی و روایی محتوایی آن مورد تایید قرار گرفت. برای بررسی پایایی آن 30 پرسشنامه تکمیل و مقدار آلفای کرونباخ آن 0/85 به دست آمد که نشان دهنده پایایی قابل قبول پرسشنامه بود. با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی موانع مدیریت پایدار منابع آب کشاورزی به هفت دسته موانع اقتصادی، چاه های غیرمجاز و بهره برداری بی رویه، مدیریت نامناسب، ویژگی های کانال، نگرش و کمبود دانش فنی، اقلیم و ترویج و ارتباطات طبقه بندی شدند که در مجموع 67/15 درصد تغییرات واریانس کل را تبیین می کردند. نتایج تحقیق نشان داد آموزش و افزایش آگاهی، مشارکت دادن کشاورزان در امر مدیریت منابع، حمایت های مالی از کشاورزان جهت بهینه سازی روش های آبیاری و تصویت قوانین مفید و موثر از سوی دولت جهت جلوگیری از حفر چاه های غیرمجاز در کشور و همچنین منطقه مورد مطالعه موجب تحقق بهتر و سریع تر مدیریت پایدار منابع آب خواهد شد.

این پژوهش از نوع مطالعات کاربردی بوده و روش پژوهش از نوع توصیفی-پیمایشی می باشد و به منظور دستیابی به هدف از روش علی-مقایسه ای استفاده شد. جامعه آماری این پژوهش را کارشناسان و متخصصان باتجربه در زمینه ی مسایل دریاچه ارومیه تشکیل دادند. روش نمونه گیری هدفمند از نوع گلوله برفی بود و ابزار تحقیق، پرسشنامه و روایی آن براساس نظرات اساتید و کارشناسان تایید شد. برای تعیین میزان پایایی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد و برای هریک از شاخص های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی به صورت مجزا محاسبه شد. تجزیه و تحلیل داده ها از طریق نرم افزار SPSS صورت گرفت، علاوه بر آمار توصیفی، از آمار استنباطی نظیر آزمون های مقایسه ای استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد خشک شدن دریاچه ارومیه بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی روستاهای پیرامون تاثیر گذاشته است. همچنین نتایج حاصل از تحلیل سلسه مراتبی (AHP) برای اولویت بندی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی خشک شدن دریاچه ارومیه نشان داد، پیامد محیط زیستی با میانگین وزن نهایی 7/407 بیشترین اهمیت، پیامد اجتماعی با میانگین وزن نهایی 2/623 در درجه دوم اهمیت و پیامد اقتصادی با میانگین وزن نهایی 1/393 در درجه سوم اهیمت قرار گرفت. بنابراین پیشنهاد می شود به منظور جلوگیری از فاجعه محیط زیستی و بروز پیامدهای تخریب کننده آن اقدامات عاجل در نجات دریاچه ارومیه توسط مسیولین دولتی، مراکز علمی و افراد خبره با بهره گیری از تمامی ظرفیت های داخلی و کمک های بین المللی انجام گیرد تا از تکرار فاجعه محیط زیستی دریاچه آرال در این منطقه از کشور جلوگیری شود.

کشور ایران، در یکی از مناطق گرم و خشک جهان، خاورمیانه، قرار گرفته است. چنین موقعیت جغرافیایی شرایط خاصی را به صورت هم زمان بر تامین آب و برق مورد نیاز کشور تحمیل نموده است. تاسیسات آب و فاضلاب از زیرساخت های استراتژیک می باشد که نیاز به بهره گیری از انرژی های تجدیدپذیر و پاک در تامین توان مورد نیاز آن به خوبی احساس می شود. این مقاله مروری بر تجربیات و فرآیندهای آب و فاضلاب که از انرژی خورشیدی خصوصا برق فتوولتاییک بهره می گیرند خواهد داشت و در خلال آن به سیاست های داخل کشور در خصوص قراردادهای خرید تضمینی برق و تاثیر آن بر انگیزه سرمایه گذاری در این بخش توسط ارگان هایی همچون آبفا نگاهی انتقادی و تحلیلی دارد. در نهایت، وضعیت شرکت های آب و فاضلاب شهری و روستایی کشور از نظر میزان مصرف انرژی، میزان سرمایه گذاری در تولید برق خورشیدی و صرفه جویی به دست آمده از این بابت بررسی می شود. نتایج نشان داد، 1652 کیلووات پنل فتوولتاییک در بدنه شرکت های آب و فاضلاب شهری نصب شده که چیزی در حدود یک دهم درصد از مصرف سالانه برق در این بخش را پوشش می دهد. در بخش چالش ها، نکاتی مطرح خواهد شد که در صورت اجرایی شدن، می تواند بر گسترش سرمایه گذاری در زمینه تولید برق فتوولتاییک جهت مصرف تاسیسات آب و فاضلاب تاثیرگذار واقع شود. این چالش ها به دو گروه الف) دشواری تامین مالی طرح های انرژی خورشیدی در سازمان آب و فاضلاب، و ب) عدم اطلاع رسانی کافی و صحیح و کمبود آموزش نیروی انسانی سازمان در خصوص کاربردها و مزایای انرژی های تجدیدپذیر قابل تقسیم می باشد.

این پژوهش با بررسی میدانی نقش و عملکرد پساب بر میزان رشد و نگهداری فضای سبز شهری در قالب یک پژوهش با طراحی آزمایش و ساخت بلوک برای دو گونه مختلف به عنوان یک پایلوت واقعی، زمینه ارزیابی امکان استفاده مجدد از پساب تصفیه خانه شهرک اکباتان را فراهم کرده است. در این تحقیق با هدف شناسایی منابع آب پایدار در راستای بازچرخانی حداکثری و آسیب شناسی پتانسیل استفاده از پساب شهر تهران جهت پیاده سازی اهداف اکولوژی انسانی توسعه پایدار، تاثیر آبیاری با پساب تصفیه شده برروی خصوصیات رویشی (شامل ارتفاع، تعداد شاخه و. . . ) دو گونه گیاهی خرزهره (Nerium oleander) و فستوکا (Festuca) بررسی شده است. رشد و عملکرد گیاهان منتخب تحت شرایط تیمار کامل از پساب و آب چاه، بررسی و مقایسه شد. به این منظور، این تحقیق در فضای باز و در قالب طرح آزمایش های کاملا تصادفی (CRD) چند مشاهده ای و در سه تکرار اجرا شد. نتایج نشان داد، میزان رشد اندام های مختلف گیاهان تحت تاثیر شرایط تیمار، رشد محسوس و قابل بررسی در پی دارد خرزهره بیشترین تاثیر را در ارتفاع و قطر تاج پوشش از تیمار پساب پذیرفت، درحالی که تاثیر تیمار پساب در فستوکا علاوه بر ارتفاع و تاج پوشش، روی طول برگ نیز بود. بنابراین می توان نتیجه گرفت استفاده از پساب تصفیه شده جهت آبیاری فضای سبز شهری میسر است و منجر به رشد مطلوب تر گیاهان می شود.

استفاده از راهکارهای مدیریتی برای افزایش شاخص کارایی مصرف آب در مزارع کشاورزی، یکی از گزینه های عملی برای مقابله با کم آبی به شمار می رود. خاک ها و آب های نامتعارف ازجمله منابعی هستند که با مدیریت صحیح و با داشتن شناخت کامل از آنها می توانند در کشاورزی مورد استفاده قرار گیرند. هدف از مطالعه حاضر، معرفی روش کاشت گندم در داخل جویچه هایی به عرض 60 سانتی متر با ماشین خطی کار کف کار و آبیاری شیاری به عنوان جایگزینی مناسب برای روش کشت مرسوم منطقه (بذرپاشی دستی و آبیاری کرتی) در شرایط اراضی شور حاشیه دریاچه ارومیه بود. برای اجرای تحقیق هر دو روش کاشت و آبیاری گندم، در دو قطعه زمین با خاک شور پیاده و در هریک از قطعات، اجزای عملکردی محصول، عملکرد دانه، میزان آب مصرفی، کارایی مصرف آب و نحوه توزیع شوری خاک اندازه گیری شد. نتایج این بررسی بیانگر آن است که استفاده از روش کاشت گندم در داخل شیار آبیاری توسط خطی کار کف کار و آبیاری شیاری در شرایط خاک های شور به جای روش کاشت دست پاش و آبیاری کرتی، باعث افزایش عملکرد محصول به میزان 381 کیلوگرم در هکتار و کاهش میزان مصرف آب تا حدود 23 درصد گردید و پیرو آن کارایی مصرف آب در تولید گندم حدود 33 درصد افزایش یافت. بنابراین با توجه به کمبود آب کشاورزی در منطقه و مصرف بیش ازحد آب در روش آبیاری کرتی، روش کاشت گندم با خطی کار کف کار و آبیاری شیاری به ویژه در شرایط خاک های شور توصیه می شود.

به موازات گرمتر شدن کره زمین و کاهش منابع آب شیرین، رویکرد نوین برای ارتقاء بهره وری آب محصولات کشاورزی معطوف به نقش آب مجازی نهفته در محصولات کشاورزی است؛ به طوری که الگوی تولید مبتنی بر هدف حداکثرسازی بهره وری آب به تدریج جایگزین الگوهای سنتی مبتنی بر هدف حداکثرسازی بر مبنای تولید و عملکرد می شوند. در این مطالعه با استفاده از الگوریتم تاپسیس، الگوی کشت حاصل از بهینه سازی با هدف حداکثرسازی بهره وری آب محصولات زراعی منتخب با الگوی کشت رایج حاصل از هدف حداکثرسازی سود در استان های سمنان و ایلام مقایسه شد. نتایج حاصل از بررسی و رتبه بندی محصولات در دو الگوی کشت فوق نشان می دهد، در هر دو استان مقادیر ضریب نزدیکی محصولات در الگوی کشت بهینه نسبتا بالاتر از الگوی کشت فعلی است. به عبارت دیگر، تحت شرایط یکسان (یعنی ثابت ماندن سطح زیرکشت، قیمت محصولات و هزینه متوسط تولید) الگوی کشت حاصل از هدف حدکثر بهره وری آب در استان های مورد بررسی، در مقایسه با الگوی کشت حاصل از حداکثرسازی سود وضعیت بهتری دارد.

مدیریت ریسک در واقع پیشگیری، برنامه ریزی و ارزیابی برای کاهش و به حداقل رساندن عواقب احتمالی بحران هاست که از طریق برنامه ریزی حاصل می شود. اولین گام برای مقابله با بحران خشکسالی در نواحی مختلف کشور و تعدیل اثرات آن، شناخت و درک واقعیت خشکسالی به ویژه اثرات متقابل پیامدها و علل چندگانه آن است. خشکسالی گسترده بهار 1400 در ایران، نمادی از رویدادهای اقلیمی فرین تحت شرایط تغییر اقلیم است که چالش های پیچیده تامین آب را برای مصارف رقابتی در مناطق مختلف در زمان کمبود شدید برجسته می کند. نگرانی روزافزونی در مورد ناکارآمدی شیوه های کنونی مدیریت خشکسالی که عمدتا مبتنی بر مدیریت بحران است، افزایش یافته است. این روش ها واکنش پذیر هستند و بنابراین فقط علایم (تاثیرات) خشکسالی را بررسی می کنند و از بررسی علل اصلی آسیب پذیری های مرتبط با اثرات آن، غافل اند. از طریق اتخاذ سیاست های ملی خشکسالی که متمرکز بر مدیریت ریسک هستند و با ارایه برنامه های کاهش اثرات خشکسالی یا آمادگی در سطوح مختلف، می توان ظرفیت مقابله با خشکسالی را در سطح کشور بهبود بخشید. اکنون زمان اتخاذ رویکردی است که بر اساس آن بتوان بر کاهش خطر خشکسالی تاکید کرد، با توجه به اثرات پیچیده خشکسالی و افزایش فراوانی، شدت و توالی زمانی رخدادهای خشکسالی همراه با تغییر اقلیم نیاز است تا شناختی صحیح از این پدیده مخرب اقلیمی داشت. در این یادداشت، مفاهیم اساسی خشکسالی، اصول و اهداف سیاست های خشکسالی و روند برنامه ریزی خشکسالی که در تهیه برنامه های تعدیل اثرات خشکسالی موثر است، مورد بحث واقع می شود.