مطالعات علوم قرآن
سال:1400 | دوره:3 | شماره:2 (8 پیاپی) |تعداد مقالات:7

تمثیل از مهم ترین وجوه معنایی و کلامی به کاررفته در قرآن است. مقاله پیشِ رو با هدف تبیین چرایی کاربرد تمثیل (خیال) در قرآن به لحاظ هستی شناختی و معرفت شناختی تدوین گردیده است. تحلیل و استنتاج، روش مورد استفاده در این مقاله است. دو گزاره اصلی که مقاله در پی تبیین آن است، عبارت اند از: 1. تمثیل های قرآنی ماهیت اعتباری و مجازی ندارند؛ یعنی صرف مثال برای آسان شدن فهم نیستند (وجه هستی شناختی)؛ 2. تمثیل های قرآنی، حقایق متنزل شده ای هستند که موضوع، مبادی و مواد قوه خیال برای فهم معارف قرآنی قرار می گیرند و فهم را امکان پذیر می سازند (وجه معرفت شناختی). در قرآن، تمثیل به معنای توصیف کردن و تشبیه حقایق معقول به نمودهای محسوس به کار می رود؛ زیرا واقعیت های عالم مشهود، نمودهای مناسبی برای ترسیم عالم غیب و حقایق معنوی است. تمثیل، فعالیت مهم قوه خیال برای فهم و تفهیم مسائل است که از طریق بازیابی، ترکیب یا خلق صورت های مثالی (خیالی) متناسب با مفاهیم مورد نظر انجام می پذیرد. قرآن کتاب هدایت انسان ها است و نه تنها معارف مندرج در آن، بلکه چگونگی تبیین آن معارف نیز برای افراد بشر حجت و راهگشا است. اراده و تدبیر الهی در به کارگیری تمثیل در قرآن، آموزه های پربرکتی را برای ما به ارمغان می آورد.

فطرت را بیشتر اندیشمندان اسلام پذیرفته اند؛ زیرا مستند به ادله قرآنی و روایی است. فطریات از موضوعات مشترک میان رشته ای در بین بسیاری از رشته های علوم انسانی است. یکی از ابعاد فطرت، ثبات فطرت و بررسی فطرت بالقوه و فطرت بالفعل است. موضوع مورد پژوهش در مقاله حاضر عبارت است از اینکه آیا فطرت بالقوه است یا بالفعل. این دو با هم تفاوتی اساسی دارند که منجر به چندین تفاوت دیگر در حوزه های مختلف فرهنگی، تربیتی و اخلاقی می شود. این پژوهش به روش توصیفی، تحلیلی و با تطبیق دیدگاه های شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی انجام گرفته است. با فرض اینکه در فطرت بالقوه، بالفعل شدن آن بستگی به محیط دارد و در فطرت بالفعل، محیط می تواند آن را از کار بیندازد، ویژگی ها و ابعاد و نتایج هرکدام از فرضیه ها بررسی شد و با تأکید بر این مبنا که معلمِ فطرت خود خدا است و محیط موجب غفلت از آن می شود و کار پیامبر و مربیان در تربیت انسان ها تذکر و غفلت زدایی است، فرض فطرت بالفعل قوت گرفت.

یکی از مسائل چالشی پیش روی اندیشمندان اسلامی در سده های اخیر، رابطه دین و علوم تجربی است که متفکران مسلمان با رویکردهای مختلفی در پی تبیین آن برآمده اند. سید قطب از مشهورترین و تأثیرگذارترین چهره های اسلامی قرن بیستم، با تفکیک میان علوم ارزشی (انسانی) و علوم محض (تجربی) و منفک دانستن علوم محض از مبانی معرفتی تمدن غرب، اخذ علوم تجربی غربی را بلامانع می داند. در این مقاله با روش توصیف و تحلیل ابتدا به تبیین دیدگاه او درباره تمدن و نسبت دین و علم می پردازیم و نقش علوم تجربی جدید را در تمدن اسلامی مورد نظر او تبیین می کنیم؛ سپس اشکالات نظریه او را مطرح می کنیم که از مهم ترین آنها: 1. ناقص بودن نظام معرفتی ای که وی در پی اشکال به تمدن غرب مطرح می کند و متناسب بحث «هست ها و بایدها» در علوم تجربی به نظریه پردازی نمی پردازد؛ 2. بی توجهی به تأثیر متقابل علوم ارزشی و علوم محض و نقش جهت دهی علوم ارزشی؛ 3. فقدان بحث از علوم تجربی اسلامی که با ایجاد تغییرات در هدف، منابع، روش و غایت باید به آن پرداخت؛ 4. رویکرد تفسیری همراه با سکوت وی در مواجهه با آیات علمی.

طلاق عاطفی حکایت از گسستی عمیق در صمیمیت و روابط عاطفی میان همسران دارد. آمارها حاکی از روند رو به رشد این پدیده نامیمون است که زنگ خطری برای سلامت اجتماع به شمار می رود. اهمیتِ بررسی این مسئله و ضرورتِ پرداختن به راه حل های پیشگیرانه آن، انگیزه انجام بسیاری از مقالات و تحقیقات بوده است که با رویکردی جامعه شناسانه و روان شناسانه، در حل این معضل کوشیده اند. ویژگی ممیِز این نوشتار، رویکرد متفاوت آن در رویارویی با پدیده طلاق عاطفی است. استمداد از کلام الهی، به عنوان خالق همسران که نظام زوجیت را بر مبنای «لتسکنوا الیها» بنا نهاده و بیشترین اشراف را بر فطریات و نیازهای بشر دارد، می تواند روشنگر راه و فصل الخطاب تمام آرا و نظریات باشد. بر این اساس در این مقاله به روشی توصیفی تحلیلی پس از بیان کوتاهی از مفاهیم مرتبط، راهکارهای قرآنی پیشگیری از طلاق عاطفی، بررسی شده است.

شأن نزول های مختلف، ارائه تفسیر منطقی و بدون چالش از آیات 1-10 سوره عبس را با دشواری همراه کرده است. توجه به مقام عصمت پیامبر اکرم|(صل الله علیه وآله) در حوزه کلام اسلامی از یک سو و منزلت اخلاقی ایشان در حوزه اخلاق اسلامی از سوی دیگر از مهم ترین نقاط چالش برانگیز در این تفاسیر است. این مقاله با روش کتابخانه ای و توصیفی-تحلیلی بعد از واکاوای دیدگاه مفسران مشهور فریقین، نظریات مفسران شیعی را که برخاسته از سه شأن نزول مختلف است، به چهار گروه تقسیم می کند. یک دسته از این تفاسیر، مطابق نظر مفسران اهل سنت اند و خطاب آیات را متوجه پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) می دانند و ضمن بیان دلایلی، آن را با مقام عصمت و منزلت اخلاقی ایشان در تنافی نمی بینند. دسته دیگر تفاسیر، ساحت رسول اکرم(صل الله علیه و آله)را مبرا و منزه از خطاب این آیات دانسته اند. این نظر در عین حق و مشهوربودن، نقطه ابهامی با خود به همراه دارد که از نظرها مغفول مانده است. دسته سوم، دو نظر گفته شده را قابل جمع می دانند. نویسنده این نوشتار، با ارائه دلیل، گروه چهارم از تفاسیر شیعی را برمی گزیند تا هم بر نظر حق و مشهور مفسران شیعی که این تفسیر با آن همراهی دارد، اصرار ورزد و هم نقطه ابهام موجود در تفسیر آنان را با این انتخاب مرتفع سازد.

گزاره های تاریخی از سنت و قضایای نقل شده ی بیانگر سیره معصومان علیه السلام از جمله مباحثی هستند که به دلیل حجیت فعل و قول و تقریر معصوم، از اهمیت ویژه ای برخوردارند؛ ولی به دلیل وجود اطلاعات غیردقیق و ناپذیرفتنیِ ناشی از جعل، کذب، تحریف، ضعف در سند یا دلالت و محتوا و مخالفت با قرآن و عقل، نمی توان به تمامی این گزاره ها اعتماد کرد. پژوهش پیشِ رو با شیوه ی توصیفی تحلیلی و با مطالعه کتابخانه ای در پی تحلیل و ارزیابی محتوایی اخبار و روایات منابع فریقین، ذیل آیات 87 و 88 سوره مائده، منطبق بر معیارها و گزاره های قرآنی است. در مجموع منابع شیعه و اهل سنت، چهار دسته از اخبار به صراحت به نوع رفتار و سیره حضرت علی علیه السلام مرتبط با آیات 87 و 88 سوره مائده پرداخته اند که غالب این روایات قابل اعتماد نیستند. مضمون این دسته از روایات آن است که حضرت علی علیه السلام با سنّت پیامبر مخالفت کرده است؛ ازاین روآیات 87 و 88 سوره مائده در خصوص ایشان نازل شده است. دلایل عدم پذیرش این روایات عبارت اند از: عدم مطابقت محتوایی با معارف قطعی قرآن کریم همچون عصمت و و ناسازگاری با اصول پذیرفته شده ی اخلاقی، ناسازگاری با شأن و جایگاه امام معصوم، گزاره های تاریخی قطعی و مسلم، وجود اضطراب و اختلاف در روایات و منتقله بودن برخی روایات.

«قرآن، یک دایرة المعارف» معروف به دایرة المعارف قرآن اثر الیور لیمن نویسنده آمریکایی است که مقالات آن مشتمل بر موضوعات و مباحث مربوط به قرآن و مفسران است. این دایرة المعارف نیز مانند دیگر آثار مستشرقان در کنار برخی مطالب مفید، دارای شبهات عقیدتی، فقهی و. . . است که بررسی آن شبهات و پاسخ به آنها را بایسته می سازد. نوشتار حاضر به روش توصیفی تحلیلی به بررسی شبهاتی درباره حوا، ساره، مریم و خدیجه از زنان منسوب به پیامبران پرداخته است که این شبهات عبارت اند از: آفرینش حوا از دنده چپ آدم، منحصرکردن نسل ابراهیم به فرزندان ساره، ادعای متأهل بودن حضرت مریم و تأیید نزول وحی بر پیامبر اکرم صل الله علیه و آله از سوی حضرت خدیجه. شبهات یادشده با نقدهایی روبه رو است از جمله: همطرازی آفرینش آدم و حوا و مردودبودن ادعای آفرینش حوا از دنده چپ آدم، وجود دلایل متعدد درباره ادامه نسل حضرت ابراهیم علیه السلام از اسحاق و اسماعیل علیه السلام، خلط مباحث قرآن با افسانه در ماجرای حضرت مریم علیها السلام و دلالت آیات عدم مس بر ازدواج نکردن ایشان و جعلی بودن روایات تأیید نزول وحی بر پیامبر به واسطه حضرت خدیجه علیها السلام: .