پژوهشنامه خراسان بزرگ
سال:1399 | دوره:10 | شماره:38 |تعداد مقالات:6

معماری مساجد در ایران یکی از مهم ترین کاربری هایی است که در طول تاریخ در جهت ترمیم روان، ساخته شده و با توجه به اهمیت مقام معنوی این مکان ها، موردتوجه زایران از حیث فضایی آرام بخش همراه با تجلی باورهای عرفانی بوده است، اما در دوره کنونی در حوزه ساخت مساجد، توجه به مسیله ترمیم و بهبود روان غافل مانده و این امر ناشی از عدم شناخت و پرداخت کافی به آن در پژوهش های راهبردی است. بر این اساس، هدف اصلی پژوهش حاضر تحلیل تجربه فضایی مساجد به منظور ترمیم روان مخاطبان آن، در راستای ضرورت بازتولید کیفیت فضایی مساجد تاریخی در مساجد عصر حاضر است و در این راستا از رویکرد کیفی و روش استدلال منطقی که در آن سه قضیه تجربی، تحلیلی و متافیزیکی در جهت راهبرد تحقیق مطرح شده اند و در نمونه موردی (مسجد گوهرشاد شهر مشهد) استفاده شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که کیفیت تجربه فضایی در مسجد گوهرشاد با تنوع ظهور عناصر کالبدی از ابتدا تا انتها و در تک تک فضاهای این مسجد مبنی بر دیدگاه آرامش و بهبود ترمیم روان زایر شکل گرفته است. ضمن آنکه در تحلیل بنا، به اتکای فهم ترمیم روان از طریق تجربه فضایی، حضور در فضای مسجد و استشمام هوا همراه با بوی نم و باد مطلوب در هماهنگی با دریافت های حسی از فضا بیرونی مسجد، عالمی وصف ناپذیر را به نمایش درآورده است که در جهت بهبود درک این عالم وصف ناپذیر تناسبات، فرم، مصالح، حرکت از زمین به آسمان، چه در محیط داخلی و چه خارجی، قابل درک است.

امروزه تحولات سریع و گسترده در ابعاد اجتماعی و اقتصادی، زندگی شهری را متاثر و آن را نسبت به گذشته پویاتر و سیال تر کرده است. از این رو، توجه به کیفیت انعطاف پذیری به منظور افزایش میزان قدرت پاسخگویی فضاهای شهری، موردنظر طراحان و مدیران شهری می باشد. در این میان، شهر مشهد سالانه با تناوب فراوانی از لحاظ نوع و تعداد گردشگران و زایران مواجه است. این امر تغییرات در نیازها و توقعات از فضاهای شهری را به همراه دارد، بنابراین ضرورت دارد فضاهای شهری برخوردار از قابلیت انعطاف مناسبی باشند. عدم شناسایی و تحلیل میزان اثرگذاری هرکدام از اجزای فضای شهری بر تحقق این کیفیت باعث شده است تا در طراحی فضاهای شهری راه حل های موثری استفاده نشود. بدین منظور هدف از این پژوهش، سنجش میزان انعطاف پذیری در فضاهای شهری مشهد و شناسایی سهم هرکدام از عوامل فضای شهری در تحقق انعطاف پذیری است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و بر این اساس ابتدا شاخص های انعطاف پذیری شناسایی و تعریف عملیاتی شده اند. سپس با انتخاب فضاهای شهری نمونه و با استفاده از روش پیمایشی اطلاعات موردنیاز جمع آوری و در مرحله بعد با استفاده از محاسبه وزن عاملی فضاهای شهری منتخب اولویت بندی گردیده است. بر اساس، نتایج مرحله اول، خیابان امامت با امتیاز 847/0 منعطف ترین فضای شهری و خیابان شیرازی با امتیاز 375/0 از نظر انعطاف پذیری وضع نامناسبی برخوردار می باشند. نتایج تکمیلی نشان می دهد که در کیفیت انعطاف پذیری، عامل کالبدی با 8/6 امتیاز بیشترین تاثیر را دارد و عوامل عملکردی و ترافیکی با 5/3 و 98/0 امتیاز در رده های بعدی قرار دارند.

نحوه نگرش به جهان، اقتصاد، چگونگی تعامل با زیست بوم، مسایل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ساختار شهری و هویتی شهرهای تاریخی ایرانی را رقم زده است. ساختار و استخوان بندی شهرها در بستر تاریخ و با تغییر دوره های حکومتی، تغییرات بسیاری پذیرا بوده است، بنابراین تحلیل و واکاوی ساختار و سازمان فضایی شهرها و شناسایی عناصر هویتی حایز اهمیت است. ترشیز (کاشمر) با قدمت 2000 ساله و با سابقه استقرار قوم پارت، شهری با تاریخ پرفراز و نشیب می باشد که در مسیر تداوم تاریخی، آگاهانه و ناآگاهانه، چهره کالبدی متفاوتی یافته است. هدف پژوهش حاضر، بررسی تحولات ساختاری و هویتی شهر کاشمر از دوران زرتشت تاکنون و همچنین شناسایی عناصر شاخص و فضاهای شهری مهم در ساختار شهری می باشد. این پژوهش به لحاظ محتوایی تاریخی با روش توصیفی-تحلیلی و تفسیری سامان یافته است. رویکرد کلی پژوهش مبنی بر تحلیل و بررسی تاثیرگذاری حوادث تاریخی بر ساختار فضایی و یادمان ها و عناصر به جای مانده از آن می باشد. نتیجه حاصل شناسایی ساختار اصلی و ثانویه شهر و با تاکید بر مرکز شهر کاشمر به عنوان مجموعه ای به هم پیوسته از مسجد جامع، بازار، مدرسه علمیه، کاروانسرا و لبه های فعال تجاری است و حفظ و بازطراحی آن ها به منظور ارتقای هویت در توسعه های جدید شهر کاشمر پیشنهاد شده است.

با توجه به اینکه امروزه تحولات قابل توجهی در حوزه شهرنشینی، خصوصا آمایش و امنیت آن در جریان است، آینده پژوهی و برخورداری از یک آرمان برای آینده در اتخاذ سیاست ها، راهبردها می تواند مفید باشد و درنهایت، احتمال وقوع آینده مطلوب را بیشتر نماید. هدف این پژوهش آینده پژوهی پیامدهای آمایشی و امنیتی ناشی از مهاجرت به شهرهای استان های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی است. پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات نیز به صورت اسنادی و میدانی و در راستای آینده پژوهی، تحولات مهاجرت از روش آینده پژوهی تحلیل روند استفاده شده است. از این رو، ابتدا عوامل موثر بر آمایش و امنیت شهری در این استان ها شناسایی و سپس سناریوسازی شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که وضعیت صفحه پراکندگی متغیرهای تاثیرگذار بر آمایش و امنیت شهری در استان های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی از ناپایداری بسیار شدید سیستم برخوردار است. همچنین 32 عامل کلیدی و 7 عامل پیشران موثر بر آمایش و امنیت شهری در استان های خراسان طبق نظر صاحب نظران و امتیازبندی در نرم افزار میک مک [1]مطرح می باشد. با استفاده از نرم افزار سناریوویزارد تعداد 3 سناریو قوی یا محتمل، 8 سناریو با سازگاری بالا و 187 سناریوی ضعیف استخراج شد. از مجموع سناریوهای 3 و 8 گانه، تنها 3 سناریو که قوی تر از سایر سناریوها هستند، وضعیت آمایش و امنیت شهری را در مهر و موم های آتی مطلوب نشان می دهند.

در سال های بعد از استقلال کشورهای آسیای مرکزی، فرصتی پیش آمد تا محققان، به فراخور تخصص خود در بررسی های تاریخی، اقتصادی و اجتماعی از این جوامع، به کنکاش بپردازند. باوجودی که شهر باستانی مرو (در ترکمنستان) عمدتا از سوی مورخین و موسسه های باستان شناسی موردتوجه و تحقیق قرار گرفته است، اما شناخت ماهیت دگرگونی شهر در طول دوره های مختلف تاریخی و تبیین نقش نیروهای تاثیرگذار درونی و بیرونی در این دگرگونی کمتر موردتوجه بوده است. در پژوهش حاضر، روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی و داده های موردنیاز از طریق روش اسنادی– کتابخانه ای و بازخوانی جدیدترین تصاویر پهپادی به دست آمده است. نتایج حاصل نشان می دهد که این شهر در هزاره اول قبل از میلاد جزء ایالت های هخامنشی و در دوره های مختلف تاریخی، توسعه فیزیکی یافته و نام های متعددی به خود گرفته است. در شکل گیری این شهر، دلتای رود مرغاب به لحاظ تامین آب و خاک حاصلخیز نقش مهمی داشته است. نیروهای تاثیرگذار بیرونی ازجمله لشکرکشی و استقرار امپراتوری های هخامنشی، اسکندر مقدونی و جانشینان او، ورود اسلام به منطقه و حمله مغول همگی در رونق و یا رکود این شهر به مثابه یکی از چهار شهر بزرگ خراسان در دوران اسلامی، تاثیرگذار بوده است. همچنین عبور راه اصلی ابریشم بر اهمیت تجاری آن افزود و نیز مرو، مرکز خلافت عباسیان در شرق و مقر حکومت سلجوقیان بود. جمعیت شهر در دوره های پررونق تا 200 هزار نفر نیز رسید و بعد از حمله مغول، این شهر به کلی تخریب گردید و هرگز به دوران باشکوه خود بازنگشت.

یکی از مهم ترین ابزارهای تحلیل سیاست های شهری، نظریه رژیم های شهری است که بر اساس ماهیت ایتلاف حاکم، ساختار مناسبات میان کنشگران و منابع آن ها، به سهم و نقش بخش خصوصی، عمومی و دولت در قالب مفاهیم ایتلاف رشد، رژیم شهری و ماشین رشد شهری می پردازد. محله ایثار به عنوان یک الگوی مشارکتی، طی دهه گذشته توانسته است با استراتژی توسعه ویژه، از زوال خارج و ارتقاء قابل توجهی را تجربه نماید. بر همین مبنا پرسش اساسی این است که ایتلاف گروه های با منافع مختلف در محله ایثار، چرا، چگونه و بر اساس چه مدلی شکل گرفته است؟ پژوهش حاضر به نقش و ترکیب گروه های ذینفع در ارتقاء محلات رو به زوال شهری با تکیه بر مدل های رژیم و ماشین رشد شهری پرداخته است. این تحقیق برحسب نوع، توصیفی-تحلیلی و از نظر روش علی پس از وقوع می باشد. داده های پیمایش میدانی به کمک نرم افزارهای، SPSS، Excel و Arc GIS پردازش شده است. از مدل رگرسیون فضایی در شناسایی عوامل و تکنیک تحلیل عاملی جهت استخراج ساختارهای پنهان داده ها، سهم هر مولفه در عامل ها و نام گذاری عاملین استفاده شده است. سرانجام با بررسی نقش بازیگران مختلف ایتلاف، نوع رژیم محله شناسایی گردید. مطابق بررسی ها فرایند ارتقاء محله از دهه 80 شمسی، بر اساس مدل ماشین رشد شهری و با تکیه بر کارآفرینی نخبگان تولیدی-تجاری بوده است. در این راستا، بررسی ضریب اشتراکی تحلیل عاملی نشان می دهد سال تاسیس (0. 561)، نوع تصرف ملک (0. 396) و داشتن کارگاه تولیدی (0. 311) تاثیرگذارترین عوامل بوده اند. شهرداری نیز با کنترل صدور مجوزهای تجاری به عنوان یکی از بازیگران رژیم شهری نقش ایفا نموده است. نقش آفرینی نخبگان اقتصادی بخش خصوصی در کنار مدیران شهری و حکومت، موضوعی است که این پژوهش به آن پرداخته و استراتژی توسعه محله ایثار را قابل الگوبرداری در سایر محلات نابسامان می داند.