هنرهای زیبا
سال:1382 | دوره:- | شماره:13 |تعداد مقالات:10

مقاله حاضر حاصل کنکاشی ذهنی در مورد تفاوت ها یا مشابهت های احتمالی موجود بین پدیده های محیطی در جوامع و فرهنگ های مختلف است. مقاله در پاسخ به این سئوال بزرگ می گردد که شهر در فرهنگ و تاریخ سرزمین ما در چارچوب زبان فارسی چه مفهومی داشته است؟ تا بتواند مقدمه ای باشد بر سئوال دیگری که آیا شهر در فرهنگ، تاریخ و جامعه ما با آنچه که در میان جوامع دیگر وجود دارد یکی است؟ برای راهیابی به پاسخ سئوال اول در این مقاله مفهوم کلمه شهر، عمدتا با اتکاء بر لغت نامه وزین و ارزشمند مرحوم دهخدا، ریشه ها و مترادف های آن در زبان فارسی مورد بحث قرار گرفته اند. همچنین سعی شده است ارتباط بین این مفاهیم نیز تا آنجا که در وسع نگارنده است مورد توجه قرار گیرد. این مقاله فتح بابی است برای آنکه کشف کنیم( یا دوباره کشف کنیم) که شهر در جامعه ما چه بوده، چه هست و چه باید( می تواند) باشد.

از اواخر دهه60 اوایل دهه 70 که بحث فروش تراکم در تهران اوج گرفت. این امر به عنوان منبع اصلی در آمد شهرداری بدل گردید که تا به امروز تاثیرات مختلفی را بر بسیاری از بخش های زندگی شهری گذارده است. افزایش قیمت مسکن، آلودگی های زیست محیطی، کاهش سرانه های خدماتی و مشکلات ترافیکی و آمد و شد از جمله تاثیرات مذکور به شمار می آیند. از طرفی شیوه تعیین تراکم نیز عمدتا به شکل دستوری یا بخشنامه ای و فاقد پشتوانه علمی لازم برای تعیین تراکم بوده است به شکلی ک با افزایش تراکم ساختمانی (FAR)، بسیاری از متغیرهای شهری نیز خواسته یا ناخواسته دستخوش تغییر شده اند. در این مقاله ضمن بیان تعریفی از تراکم و انواع آن، وضعیت موجود تراکم در تهران و نقش آن در افزایش مشکلات ترافیکی، وضعیت دو شاخص تراکم جمعیتی و بار ترافیک تولید شده در بخشی از محله الهیه تهران به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه مطالعات نشان می دهد که تراکم ساختمانی (FAR) نه تنها به عنوان ابزاری جهت تعادل بین ظرفیت زیر ساخت ها و جمعیت مورد استفاده قرار نگرفته بلکه موجب بروز بسیاری از مشکلات ترافیکی و غیره نیز گردیده است. در ادامه بر پایه روش علمی مدل محاسبه FAR مبتنی بر ظرفیت پذیرش زیر ساخت ها به ویژه ظرفیت شبکه سواره ارائه می گردد.

الگوها برداشتی تجریدی هستند برگرفته از مفاهیم و ادراکات مشترک انسان های ساکن در فضا و محیط کالبدی، که به کمک نمادها، نشانه ها، نیازها و هنجارها تجلی ظاهری می یابند. این الگوها پیچیدگی های محیط را قابل درک کرده و فضای مدرک و ملموس را ایجاد می کنند. بنابراین بدون داشتن تصویری روشن از آن مفاهیم و ادراکات داشتن الگویی از هنجارها و رفتارها ممکن نمی باشد. به دیگر سخن الگوها بیانگر آرمان های مردم هستند. آرمان هایی که از لابه لای تمایلات فطری و باورهای انسانی استخراج شده و سپس عینی ملموس و قابل مشاهده می شوند. محله، ساخت و بافت آن و چگونگی شکل پذیری و شکل گیری آن یکی از این الگوهاست. ضرورت شناخت مفاهیم فضا از سویی، شناخت ویژگی های فرهنگی، بومی و تاریخی محله از دیگر سو ونیز معیارهای شناخت استخوانبندی می تواند ما را به ساخت الگوهای ذهنی رهنمون شده و توانایی شناسایی عناصر استخوانبندی محله را ممکن سازد. این امر تعریف دستور زبان و واژگان ساخت محله را هموار ساخته و کاربست آنها را برای عینیت بخشیدن به الگوهای ذهنی میسر می سازد.

عدم وجود طرحی جامع برای توسعه و حفاظت از نوار ساحلی، کاربردهای برنامه ریزی نشده و نامتناسب با نیازهای منطقه، استفادة نادرست از ضوابط و مقررات طرح های تفصیلی درون شهری برای ساخت و سازهای نوار زیبا و جذاب ساحلی، تخریب و قطعه قطعه کردن بیشتر اراضی ساحلی و اختصاص یافتن آن به ویلاهای تک واحدی یا مجموعه های مسکونی برای اوقات فراغت (مسکن دوم) قشری از افراد جامعه، به جای تخصیص این اراضی به اقامتگاه های گردشگری و مجموعه های تفریحی- گردشگری برای استفادة عموم، موجب تخریب شدید نوار ساحلی از دهة 1350 تا به امروز شده است. هم زمان با این تخریب، عامل طبیعی دیگری نیز به صورت افزایش ارتفاع سطح آب دریا، آن را تشدید کرده است. در این مقاله، مسائل و تنگناهای موجود محدوده ای، از نوار ساحلی که می تواند الگویی از سایر مناطق ساحلی باشد، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته، سپس اصول و معیارهای کلی توسعه در بلند مدت و کوتاه مدت پیشنهاد و ضوابط ساخت و ساز ویژه ای برای آن ارائه گردیده است.

رویکرد‘‘ عملکردهای شهری در توسعه روستایی‘‘ با هدف افزودن ابعاد فضایی و مکانی به برنامه ریزی منطقه ای توسط راندینلی (rondinelli) مطرح و تاکنون در کشورهای مورد استفاده و بازنگری قرارگرفته است. یکی از اصول ششگانه این رویکردبه کارگیری روش ها و تکنیک هایی است که به آسانی توسط برنامه ریزان منطقه ای قابل استفاده بوده و همچنین به آسانی برای سیاست گذاران قابل درک باشد. در این مقاله سعی می شود با مروری بر روش های پیشنهادی این رویکرد برای تعیین سلسله مراتب و نیز سطح بندی سکونتگاه ها، نقاط قوت و ضعف این روش ها و نیز قابلیت کاربرد آنها در شرایط ایران، با انجام مطالعه موردی در سکونتگاه های روستایی شهرستان های استان گلستان مورد بررسی قرار گیرد. نتایج بدست آمده از این مطالعه نشان می دهد که از دو روش پیشنهادی رویکرد UFRD به عنوان روش های مکمل برای تعیین سلسله مراتب سکونتگاه ها، می توان از روش اسکالوگرام دستی با توجه به محدودیت های جدی آن و نیز وجود اطلاعات تفصیلی در مورد عملکردهای موجود در سکونتگاه های روستایی ایران صرف نظر کرده و فقط روش شاخص مرکزیت را بکار گرفت. سطح بندی سکونتگاه ها که در رویکرد UFRD عمدتا براساس قواعد مارشال صورت گرفته است، با مشکل جدی مواجه است، به ترتیبی که این روش فقط در سکونتگاه های روستایی یک شهرستان از شش شهرستان استان گلستان قابل استفاده بود و در سکونتگاه های روستایی پنج شهرستان دیگر صادق نبود. روش پیشنهادی پرستون برای سطح بندی سکونتگاه ها نیز، علیرغم نتایج مطلوبی که به دست می دهد، دارای محدودیت ها و کاست هایی است. در این مقاله، بنابراین برای سطح بندی سکونتگاه ها ترسیم نمودار ستونی شاخص مرکزیت سکونتگاه های روستایی پیشنهاد شده است که روشی است ساده تر و از طریق آن می توان سطح بندی سکونتگاه ها را به آسانی انجام داد.

انعطاف پذیری یکی از مفاهیم کلیدی در الفبای شکل گیری معماری مسکونی ایران است که در صورت مطالعه عمیق می تواند به تدوین اصول طراحی مسکن امروز کمک نماید. انعطاف پذیری وابسته به عوامل عملکرد، اجتماعی- روانی و اقتصادی است ودر طول زمان با تغییر در نظام سکونتی خانواده، بعد خانوار، تغییر نیازهای فصلی و روزانه و تغییر فعالیت های اعضای خانواده به اصلی مهم تبدیل می شود. هدف این مقاله پرداختن به موردی مشخص از مفاهیم طراحی مسکن سنتی ایران، تدوین روشی برای مطالعه نظری انعطاف پذیری، و تدوین معیارهای موثر در آن است. تکیه اصلی مطالعه بر تدوین الگویی برای مطالعه مفاهیم نظری و تعمیق آن با مطالعه ای ژرفانگر و موردی است. نتیجه مطالعه، پیشنهاد ماتریسی دو بعدی است که یک وجد آن گونه ها و عوامل انعطاف پذیری شامل‘‘ تنوع پذیری‘‘ و ‘‘ تغییر پذیری‘‘ و وجه دیگر آن سه مقیاس ‘‘ خرد‘‘،‘‘میانی‘‘ و ‘‘ کلان‘‘ خانه سنتی می باشد. با استفاده از این الگو، انعطاف پذیری عملکردی، ساختاری و فضایی در عناصر ثابت، نیمه ثابت و متغیر مقیاس های مختلف خانه قابل تحلیل است. نتایج چنین تحلیلی می تواند در تدوین اصول و ضوابط طراحی واحدها و مجموعه های مسکونی جدید به کار رود.

تغییرات بنیادین در نیمه دوم قرن نوزدهم در اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و علمی اروپا موجبات دگرگونی اساسی در زندگی مردم را فراهم نمود. رشد فرهنگی اروپاییان و آشنائی بیشتر با تمدن های شرقی علاقمندی زیادی نسبت به آثار هنری خاوردوربویژه هنر ژاپنی در بین آنها بوجود آورد. ژاپن گرایی، پدیده ای که در زندگی مردم اروپا نفوذ کرده بود، برپایی نمایشگاه های متعدد هنر ژاپنی در اروپا، هم زمان با اختراع دوربین عکاسی، پیدایش نظریات جدید علمی در رنگ و شکل گیری سبک امپرسیونیسم در اندیشة نقاشان جوان فرانسه سبب گرایش این هنرمندان به چاپ های اوکیو-ئه و آثار هنرمندانی چون اوتامارو، هیروشیگه و هوکاسای گردید. برخورد این هنرها زمینه تغییرات اساسی در هنر اروپا را مهیا نمود. نقاشان اروپا قراردادها و اصول نقاشی غرب را نادیده گرفته و به سوی اصول نقاشی شرقی از جمله: رنگ های تخت و درخشان، زوایای دید مختلف و موضوعات روزمزد زدندگی گرایش یافتند. در این مقاله، پیشینة ورود اوکیو-ئه به اروپا و تجربیات هنرمندان نسل اول و نسل دوم امپرسیونیسم مورد بررسی قرار گرفته است.

پویشها، «کارکنشها» (فعالیتهای) و «پدیده های تماشاگانی» (فنونهای تئاتری) در ایران را، به پژوهش و نظر این پژوهشگر، می توان در نه«ریختار» (فرم، گونه) گنجاند: (1) «نمایشگری آیینی» (RITUALISTICPERFORMANCE)، (2) «نمایشگری کاروانی» (PROCESSIONAL PETFORMANCE)، (3) «داستانگویی نمایشگرانه» (DRAMRTIC STORYTELLING)، (4)«نمایشگر گذارگاهی» (STREET AND OUTDOOR PETFORMANCE)، (5) «نمایشگرعروسکی» (PUPPET THEATRE)، (6) «نمایش خندستانی» (FATCICAL PLAY)، (7) «نمایش سوگرنجهای دین سروان» (PASSIONPGAY)، (8) «تماشاگانباختریسان» (تئاتر به سبک غرب) (WESTERNINFLUENCED THEATRE)،( 9)«تماشاگان گزینشدرآمیزی»(تئاترالتقاطی،تاتراکلکتیک). (ECLETICTHEATRE) در پژوهش حاضر ریختار شمارة دو: «نمایشگری کاروانی»، درکانون نقد و نظریه پردازی قرار گرفته و چنین نتیجه گرفته شده که این «ریختار تماشاگانی»( فرم تئاتری)، خود بر بنیاد درونمایه، به سه گونه ی شاخه ای بخش پذیر است: (1) «نمایشگریهای سورکاروانی» ( مانند«میرنوروزی»)، (2)«نمایشگریهای سوگکاروانی» (مانند نمایش قالی شویان در مشهد اردهال کاشان)، (3)«نمایشگریهای آیفتمندی» (مانند نمایشواره های تمنای باران»). از میان این سه گونة شاخه ای ریختار نمایشگری کاروانی، گونه های نمایگریهای سورکاروانی از میان رفته اند. نمایشگریهای سوگکاروانی که در دوران پیش از اسلام در ایران رواج داشته اند- و «سوگ سیاوش» نمونه ی برجسته ی آن بوده است- نیز از میان رفته اند. لیکن نمونه هایی که وابسته به مذهب تشیع می باشند، همه ساله برگزار می گردند. «نمایشگریهای آیفتمندی» که نمونه ی کلان آن نمایشهای« تمنای باران» بوده است، به تدریج جنبه های نمایشی خود را از دست داده اند و جنبه های نیایشی به خود گرفته اند.

موسیقی در ایران باستان از سابقه ای بسیار طولانی برخوردار است. بررسی آثار و مدارک مبین جایگاه رفیع موسیقی در ایران باستان است. در میان گونه های مختلف موسیقی بعد مذهبی آن منزلت ویژه ای دارد. در این مقاله سعی شده جنبه مذهبی موسیقی و جایگاه آن مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بدین منظور به بررسی مدارک مکتوب و آثار به دست آمده از کاوش های باستان شناسی پرداخته شده است. شواهد ارائه شده نشان دهنده آن است که موسیقی در تشریفات مذهبی ایرانیان سهمی بسزا و در اجرای تشریفات مذهبی نقش موثر و کارکردی داشته است. در واقع تشریفات مذهبی توسط موسیقی بروز و ظهور می یافت و گاه به تنهایی زبان عبادت می شد. موسیقی با باورهای دینی ایرانیان پیوند. تنگاتنگی داشته، لازم و ملزوم هم به شمار رفته و کامل کننده یکدیگر بوده اند. موسیقی به تبین حضور انسان در درک جهان کمک کرده و آن را معنی دار ساخته است. این موسیقی پایه ای بسیار قوی دارد که ناشی از باورهای انسانهاست و در عمق و جان آنها ریشه دوانده است و توانسته در اعصار مختلف حضور خود را به اشکال گوناگون حفظ کند، استمرار یابد و پایه های موسیقی ایرانی را تحکیم بخشد. از این رو غنا و تعالی موسیقی ایرانی در خور مطالعه و تامل بیشتر است.

روشی که به منظور فهرست بندی و شناسه گذاری تصاویر سازدار تاریخی، براساس تاریخ ساخت آنها در سه سال گذشته مورد استفاده و تکامل قرار گرفته توضیح داده شده تا اهمیت چنین«مرجع تصویری» برای پژوهش های موسیقایی گذشته و مشکلاتی که سد راه آهن بوده و هست مورد توجه قرار گیرد. ساختار خود روش نیز به نوعی است که به راحتی می توان آن را در پژوهش های موضوعی دیگر مورد استفاده قرار داد.