مجله علوم انسانی
سال:1388 | دوره:16 | شماره:4 |تعداد مقالات:8

چکیده عربی:السلفیه فرقه من فرق المسلمین لهم منهج خاص فی الإلهیات. قام الباحث فی هذا المقال باستعراض المصادر المعتبره عند السلفیه و نقد منهجها فی معرفه الإلهیات علی ضوء المعاییر الإسلامیه، مثل التفسیر بظاهر القرآن و ظاهر السنه النبویه و أتباع عقائد السلف دون تمحیص و تقدیم النقل علی العقل، کما کشف النقاب عن انتقاض التوحید الذاتی والصفاتی وفق أصول المنهج السلفی.   چکیده فارسی:یکی از نحله های فکری معاصر سلفیه هستند که روش خاصی در الهیات برگزیده اند. نگارنده در این مقاله با بررسی منابع معتبر سلفی ها اصول روش شناختی آنان را در الهیات مانند ظاهر گروی در قرآن، ظاهر گروی در سنت پیامبر (ص) و پیروی منقادانه از آرای عالمان درگذشته اسلام به ویژه صحابه، تابعان و تابعان تابعان و تقدیم نقل بر عقل را تبیین و آنها را با معیارهای معتبر اسلامی نقد کرده و آشکار نموده است که با اصول روش شناختی سلفیه برخی از مسائل مهم الهیات مانند توحید ذاتی و صفاتی نقض می شود.

چکیده عربی:جاءت الخطبه الفدکیه أو خطبه اللمه، کرد فعل من السیده الزهراء سلام الله علیها لما فعله الخلیفه الأول بشأن فدک، و لکنها کانت تشیر دوما إلی مفهوم أکبر و نطاق أوسع من صرف المطالبه بأرض فدک. کان الرسول صلی الله علیه و آله و سلم قد ملکها عن طریق الفتح بسبب شروطه الخاصه التی کانت حاکمه علیه، من ثم نحلها للزهراء سلام الله علیها فصارت بحوزتها، و کانت هذه الأرض قبل و بعد الفتح الإسلامی منطقه مزدهره و معروفه. الأدله التالیه تؤکد صحه سند الخطبه و تبعد عنه کل شک أو تردید: نقل نص الخطبه بشکل تام فی المرحله الأولی لبدء تدوین الحدیث، کثره تناقله فی مصادر أهل السنه قدیما و حدیثا، عدم الإنقطاع عن ذکر الخطبه فی الأدوار التاریخیه المختلفه، عدم ذکر ملابسات ذات أهمیه حول اعتبار الخطبه و صحه سندها. و قد تم و بشکل قاطع رد الشبهتین التالیتین: وضع الخطبه من قبل أحد الخطباء البلیغین و الذی یدعی أبو العیناء، و عدم إمکانیه نقل الخطبه من قبل زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب. و من الأدله علی صحه السند أیضا تناسب سیاق الخطبه مع الأقوال المذکوره عن الأئمه المعصومین و الأقوال الأخری للزهراء سلام الله علیها. کما أن ذکرها فی بعض المصادر ککتاب «الشافی» للسید المرتضی قد زاد من قیمه سندها أیضا. و یمکن الإلمام بالمکانه الرفیعه لهذه الخطبه عند الشیعه عن طریق الأمور التالیه: تحلیل و دراسه الأبعاد الشمولیه للخطبه و التی تتخطی واقع النص، تعلق قسم ملحوظ من الآثار المتبقیه عن الزهراء سلام الله علیها بهذه الخطبه، التعمق و التوسع فی نطاق دائره الرؤیه لهذه الخطبه علی مر التاریخ، و استحضار الخطبه إلی میادین الأدب والشعر. و فی نهایه المقاله قد تم التأکید و الدعوه إلی تفهم الأوضاع الحالیه لمدرسه أهل البیت علیهم السلام و نبذ کل استنباط من هذه الخطبه یهدف منه تجلیل النعرات الطائفیه و تسویق روح التحجر و التزمت و المیل إلی ما تدلیه الأعراف البالیه و ما تدعو إلیه أفکار السواد من الناس. عند إعاده فهم و تحلیل الخطبه تم التنویه إلی ضروره إعمال الرؤیه التوسعیه و التی تعد من ضروریات الإستلهام من القابلیه العلیا لتعالیم الشیعه، فی سبیل حل المشاکل الفکریه و العملیه فی عالمنا الحالی.   چکیده فارسی:خطبه فدکیه یا خطبه لمه در واکنش به تصمیم خلیفه اول درباره فدک، از سوی حضرت زهراء سلام اله علیها ایراد شده است، اما همواره دلالتی فراتر از درخواست بازپس گیری فدک داشته است. فدک که به دلیل گونه خاص فتح، به ملکیت پیامبر صلی اله علیه و آله و سلم و سپس با بخشش پیامبر صلی اله علیه و آله و سلم به ملکیت حضرت زهراء سلام اله علیها درآمد، پیش و پس از فتح اسلامی، منطقه ای بالنسه پررونق و پرآوازه بود. ادله زیر تردیدی در درستی سند خطبه باقی نگذاشته است: نقل کامل خطبه در نخستین دوره شکل گیری کتابت حدیث، نقل فراوان آن در گذشته و حال در منابع اهل سنت، عدم گسست زمانی در نقل خطبه در دوره های مختلف، عدم ایراد شبهه ای جدی درباره سندیت و اعتبار خطبه. به دو شبهه زیر نیز پاسخی متقن و محکم داده شده است: ساخته و پرداخته بودن خطبه از سوی یکی از سخن پردازان بلیغ به نام ابوالعیناء، و قابل قبول نبودن نقل خطبه از سوی زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب. همچنین تناسب سیاق خطبه با سخنان منقول از معصومان علیهم السلام و دیگر سخنان حضرت زهراء سلام اله علیها و ذکر آن در منابعی مانند الشافی سیدمرتضی هم بر اعتبار خطبه افزوده است. جایگاه بلند این خطبه را نزد شیعیان از موضوعات زیر می توان درک کرد: تحلیل فرامتنی خطبه، اختصاص درصدی قابل توجه از آثار مربوط به حضرت زهراء سلام اله علیها به این خطبه، ژرفا یافتن و همه جانبه نگر شدن نگاه به خطبه در گذر تاریخ و کشاندن خطبه به وادی شعر و ادب. در پایان مقاله با توصیه به درک شرایط کنونی مکتب اهل بیت علیهم السلام، تلاش برای فروکاستن محتوای خطبه به منازعات فرقه ای و رواج قشری گری و عوام زدگی و عرف گرایی نکوهیده شده است و کلان نگری که لازمه استفاده از ظرفیت بالای آموزه های شیعی برای حل مشکلات فکری و عملی جهان کنونی است در بازفهمی خطبه توصیه شده است.

چکیده عربی:هذا التحقیق بحث حول تطورات البرید فی عصربیبرس. فی بدایه هذه المقاله یدور الکلام حول مبادرات بیبرس بهدف استقرار الأمن فی مصر و الشام و من ثم یبحث علل التجدید و تطور البرید و الإصطلاحات و المناصب و شتی أنواع البرید الجوی و الأرضی و المنائر. بعد تسلط بیبرس علی السلطه أخذ بتقویه القوات العسکریه و إغلاق الطرق المؤدیه إلی مداخل الشام و مصب نهر النیل فی دمیاط لمواجهه البیزانس و الصلیبیین. إضافه إلی هذا کان بیبرس بحاجه لشبکه منظمه و دقیقه لکی یطلع بسرعه علی هجوم الأعداء علی أراضی مصر و الشام و لذا یظهر أنه اقتدی بالمغول فی تجدید البرید للإطلاع علی الأخبار و قام بتطورات عدیده فی هذا المضمار. لهذا السبب ربط حدود الدوله بالقاهره من جهه، و من جهه أخری قام ببناء المآذان لکی یراقب بشده مناوشات الأعداء، و هذه التطورات مکنته من التحکم بالأوضاع و من ثم التغلب علی عدوه و استقرار الأمن فی کل من مصر و الشام.   چکیده فارسی:پژوهش حاضر جستاری است در تحولات برید در دوره بیبرس. در این نوشتار، نخست، از اقداماتی که بیبرس با هدف استقرار امنیت در مصر و شام انجام داده بود، سخن خواهد رفت، سپس به علل بازسازی و تحول برید، اصطلاحات و مناصب و گونه های متعدد برید هوایی، زمینی و مناره ها پرداخته خواهد شد، بیبرس پس از دستیابی به سلطنت، برای مقابله با مغولان و صلیبیان به اقداماتی چون تقویت نیروی نظامی، انسداد مسیرهای ورودی شام و مصب رود نیل در دمیاط و ... دست زد. با این همه، وی به شبکه نظام مند و دقیقی نیاز داشت تا به سرعت از تهاجم دشمن به اراضی مصر و شام اطلاع یابد، از این رو، وی ظاهرا به تاسی از خبر رسانی مغولان سازمان برید را بازسازی کرد و به تحولاتی گسترده در آن دست زد. بیبرس برای تسریع در انتقال اخبار از سویی برید زمینی و هوایی را تاسیس کرد و بدان وسیله مرزهای دولت را با قاهره مرتبط ساخت و از سویی دیگر با ساخت مناره ها تحرکات دشمن را به دقت زیر نظر داشت. این تحولات به وی امکان داد تا ضمن تسلط بر اوضاع به زودی بر دشمن خود فایق آید و امنیت را در سراسر مصر و شام برقرار سازد.

چکیده عربی:إن أصل المسؤولیه مسلم بالإجماع، و لیس القانون کله إلا تجسیدا للمسؤولیه و تنظیما لأحکامها. و البحث فی المسؤولیه، بالأخص بوصفها الجنائی، من أدق و أهم البحوث القانونیه و أشقها. و أعقد ما فی المسؤولیه الجنائیه و وجه الصعوبه فی تحدید أساسها، هو ارتباطه الوثیق بقضیه الإراده و الحریه التی فی حقیقتها هی جوهره الإنسانیه و الأهلیه الجنائیه، هذه القضیه، هی قضیه شائکه لم تشغل رجال القانون وحدهم، بل شغلت کثیرا من الناس قبلهم. إننا نعتقد بأن المسؤولیه هی العمود الفقری فی النظام القانونی کله و واسطه العقد و همزه الوصل بین القانون و العلوم الإجتماعیه الأخری، و تعتبر بهذه الصفه، الممر الذی تعبر من خلاله المذاهب الفلسفیه و الإجتماعیه إلی القانون الجنائی بنوع خاص. و أساس المسؤولیه الجنائیه یرتبط ارتباطا مباشرا و لازما بمشکله الحریه، و بدور الإراده الإنسانیه فی صنع القرار الصادر عن کل فرد، و الدراسه هنا فلسفیه بالدرجه الأولی، لأنها تتعلق بالجبر و الإختیار و هی من أمهات الأفکار الفلسفیه و من أکثرها إثاره للمتاعب. أما الإراده الکامنه فی النفس، فهی عمل نفسی ینعقد به العزم علی شیء معین. و یقرر علماء القانون _ کما یقرر علماء النفس _ أن الإراده یسبقها عملان تحضیریان و یلیها عمل تنفیذی، فأول مرحله هی اتجاه الفکر إلی أمر معین، و هذا هو الإدراک. ثم یلی ذلک، مرحله التدبر، فیزن الشخص الأمر و یتدبره. ثم تأتی المرحله الثالثه و هی إمضاء العزیمه فی هذا الأمر، فإذا انعقدت، لم یبق بعد ذلک إلا مرحله رابعه و هی مرحله التنفیذ. و هذه المرحله الأخیره هی عمل خارجی، أما المراحل الثلاث الأولی، فهی مراحل داخلیه نفسیه: إثنتان منها ترجعان إلی التفکیر و الثالثه هی الإراده المقصوده. و معنا هذا الموضوع، أن الإراده بطبیعتها تتشکل من عناصر مختلفه و تمر علی مراحل متمیزه، و علی هذا الأساس، یقتضی الملاحظه أن العوامل التی تفسد الإراده یمکن أن تقع فی إحدی مراحل تکون الفعل الإرادی، فإما أنها تقع علی الإدراک فتعدمه أو تشوشه و إما تقع علی التدبر فتفسده أو تعطله و إما علی القرار فتجرده من مقوماته السلیمه و إما علی التنفیذ فتجرده من دوافعه أو تزوده بدوافع وهمیه أو غیر سلیمه. فی هذا المجال، نحن نحاول أن نبین مفهوم الإراده و دورها الأساسی فی الأهلیه الجنائیه و تبعا لها فی المسؤولیه الجنائیه، استنادا إلی الآرا الحقوقیه و المصادر القانونیه.   چکیده فارسی:اصل مسوولیت، بدون هیچ اختلافی پذیرفته شده و قانون نیز به طور کلی ناظر بر مسوولیت و تعیین چارچوب قواعد آن است. بحث در خصوص مسوولیت، بویژه به اعتبار وصف کیفری آن، در زمره دقیق ترین، مهم ترین و در عین حال دشوارترین مباحث حقوقی است. اما دشوارترین مساله در مسوولیت کیفری و جنبه مشکل زا در تعیین چارچوب مبانی آن، ارتباط وثیق بحث با اراده و آزادی آن - به عنوان جوهره انسانی و بن مایه اهلیت جنایی - است. بحث اراده تنها حقوقدانان را به خود مشغول نساخته است، بلکه پیش تر، توجه بسیاری را به خود معطوف کرده است. بنیان مسوولیت کیفری به شکل مستقیم و لازمی با مساله اراده، آزادی و نقش آن در رفتار ارتکابی ارتباط می یابد. بحث و بررسی در این ارتباط نیز در گام نخست، فلسفی است، زیرا با قضیه جبر و اختیار - که از محوری ترین و در عین حال دشوارترین مباحث فلسفه است - مرتبط می شود. حقوقدانان- همچون روانشناسان - اظهار می دارند که تکوین رفتار ارادی، مسبوق به کنش های مقدماتی و تبعا اجرایی است، اولین مرحله، جهت مندی فکر به سوی موضوع معینی است که در اصطلاح، ادراک نامیده می شود. متعاقبا، مرحله تدبر یا سنجش برایند مضار و منافع مطرح می شود. سپس مرحله سوم که ناظر بر خواست درونی است، شکل می پذیرد. آخرین مرحله نیز مرحله تنفیذ و اجراست. مرحله اخیر، ناظر بر رفتار خارجی است، در حالی که مراحل سه گانه نخست، مراحل درونی و نفسانی است. در حقیقت، دو مرحله از آنها به اندیشه باز می گردند و مرحله سوم - در جنب مرحله چهارم - همان اراده مورد نظر است. این موضوع بدان معنی است که اراده، ماهیتا، از عناصر مختلفی تشکیل می شود و مراحل متمایزی را پشت سر می گذارد، بر همین اساس ضروری است توجه شود عواملی که اراده را فاسد (غیر معتبر) می سازند، ممکن است در مرحله ای از مراحل شکل گیری رفتار ارادی واقع شوند. عوامل یاد شده ممکن است بر ادراک تاثیر نهند و آن را معدوم یا مخدوش کنند. همچنین ممکن است بر نیروی تدبر تاثیر گذاشته و آن را فاسد یا زائل سازند. خواست درونی نیز ممکن است در نتیجه ایراد خدشه به واسطه عوامل موثر، از مقومات صحیح خود منتزع شود، همچنانکه مرحله اجرایی هم ممکن است از انگیزه های واقعی خود منفصل شود و با انگیزه های وهمی یا نادرستی همراه گردد. در این مقاله، تلاش می کنیم مفهوم اراده و نقش اساسی آن را - با استناد به آرای حقوقی و منابع قانونی - در اهلیت جنایی و تبعا مسوولیت کیفری تبیین نماییم.

چکیده عربی:للأدب اللبنانی مکانه خاصه و مرموقه فی الآداب بین البلدان العربیه لأسباب مختلفه و منها موقعیته الجغرافیه، و اتصاله بالحضارات المختلفه، و خلفیته التی تنبی بنشوء کثیر من الثقافات و التیارات الأدبیه فیه، و هذه الأسباب تؤکد علی دور لبنان الهام فی انتشار الأنواع الأدبیه و خاصه أدب المقاومه الذی اشتبکت ساحه لبنان الجنوبیه به بین حین و آخر. إن انتصار المقاومه فی حرب تموز أصبغ الشعر المقاوم صبغه دینیه بالتناص المباشر و غیر المباشر و بما استدعاه شاعر المقاومه من النصوص الدینیه و التاریخ الدینی فوظفهما الشاعر فی الأشکال المختلفه توظیفا مرافقا بالحس الأسطوری و الفنی، و تم الربط فی هذه الأشعار بین الحاضر و الغائب بحیث یلمس القاری للشعر المقاوم الجنوبی بروز ظاهره التناص الدینی بجلاء و یلفته کبر المساحات التی تشغلها هذه الأثار. و هذا البحث یسعی إلی الکشف عن قدره الشعر المقاوم علی إعاده تشکیل ما استوحاه من النصوص الغائبه فی صور جدیده. أماالمنهج المتبع فهو المنهج التوصیفی - التحلیلی الذی یقوم علی استحضار التناص فی آثار و دواوین شعراء الجنوب و من ثم بیان دوره فی أداء المعنی من الناحیه الفنیه و الموضوعیه.   چکیده فارسی:ادبیات لبنان به دلیل شرایط خاص آن از قبیل ویژگی های جغرافیایی، ارتباط با تمدن های گوناگون، همچنین پیشینه درخشانی که منشا بسیاری از فرهنگها و جریانات ادبی بوده است هماره در جایگاهی ویژه و برتر قرار داشته است. همه این عوامل بر نقش مهم لبنان در انتشار گونه های مختلف ادبی خصوصا ادبیات پایداری که با منطقه جنوب پیوند دارد، تاکید می کند. پس از پیروزی مقاومت در جنگ تموز جنوب لبنان، شعر مقاومت با رویکرد دینی رخ نمود و اشکال مستقیم و غیر مستقیم متون بینامتنی و به کارگیری متون دینی و تاریخی در شعر شاعران این دیار به صورتی چشمگیر هویت خویش را نمایان ساخت. این اشعار با استفاده از شیوه های فنی و اسطوری بین حاضر و غایب ارتباط برقرارنمود و با بهره مندی از اشکال مختلف ادغام متون و اندماج آثار دینی توانست جایگاه مناسبی را در ادبیات لبنان به خود اختصاص دهد. بحث حاضر به کشف میزان توانایی شعر مقاومت در به کار گیری متون، اشارات و رموز دینی و الهام بخشی آن در اشکال جدید می پردازد. شیوه بحث توصیفی - تحلیلی است که با گزینش اشعار مرتبط از مجموعه های شعری شاعران معاصر جنوب به بیان نقش متون دینی در القای پیام شاعر به مخاطب از جهت فنی و موضوعی اهتمام دارد.

چکیده عربی:عند طلب العلوم الإلهیه للأدیان إلی جانب سائر العلوم التی تبحث حول الدین یوصی لعالم الدینی بأن یصون نفسه أمام أضرار الکلامی. و قد کانت الحلول العلمیه، لحد الآن، للاجتناب من الأول للصیانه و التحرز أمام الثانی. ولکن طریق الحل فی هذا المقال، هو تمییز و تفکیک الإلهیات عن الکلام فی الخطوه الأولی و من ثم شرح و تحدید الطرق المحتمله لرسوخ الملاحظات الکلامیه فی مطالعه الدین. مع تجویز الاستفاده من الإلهیات، سوف ترتفع نقاط الضعف لعلم اجتماع الدین فی علم المواضیع و أیضا یمنع من إصدار العنوان الکلامی علی علماء الاجتماع، الذین لهم علوم إلهیه مهمه حول الدین الذی بحثوه.   چکیده فارسی:در حالی کسب دانش الهیاتی ادیان در کنار دیگر علوم دین پژوهی به جامعه شناس دین توصیه می شود که ملزم است دریافت و ابرازات خود را از آسیب های کلامی صیانت نماید. راه حل پوزیتیویستی تاکنون، اجتناب از اولی برای مصون ماندن از دومی بوده است. اما راه حل این مقال، تمیز و تفکیک «الهیات» است از «کلام» در گام نخست و سپس تشریح و تحدید مسیرهای محتمل رسوخ ملاحظات کلامی است در مطالعه دین. با تجویز استمداد از الهیات، هم ضعف های جامعه شناسی دین در موضوع شناسی بر طرف می شود و هم از بر چسب ناروای کلامی به جامعه شناسانی که واجد دانش الهیاتی ارزشمندی درباره دین مورد مطالعه خویش هستند، جلوگیری می گردد.

چکیده عربی:إن ما نلاحظه الآن هو بطء عملیه التحدیث و إنتاج الفکر و العلم فی الدراسات المنصبه علی الفکر السیاسی للإسلام، ففی بحثنا الحاضر نرمی إلی بیان العقبات التی تحول دون إبداع مثولوجیه (منهجیه) تحدیث فی مجال الدراسات المتعلقه بالفکر السیاسی للإسلام، و تتمثل هذه العقبات الأربع فی العقبات المتعلقه بالباحثین أنفسهم، العقبات الناشئه من النظام التعلیم و المعرفی فی العالم الإسلامی، العقبات الناجمه عن النظام التعلیمی و المعرفی الغربی و تداعیاته و انعکاساته علی فکر المسلمین، و أخیرا العقبات ذات الصله بالأنظمه السیاسیه و الحکومات فی العالم الإسلامی.   چکیده فارسی:به نظر می رسد که روند نوآوری و تولید دانش در مطالعات اندیشه سیاسی اسلام از پویایی و سرعت لازم برخوردار نیست، این مقاله در صدد است به تبیین موانع روش شناختی نوآوری در تحقیقات اندیشه سیاسی اسلام بپردازد. این موانع در چهار دسته مورد بررسی قرار گرفته اند: دسته اول موانعی که به محقق مربوطند، دسته دوم موانعی است که به نظام آموزشی و معرفتی در جهان اسلام باز می گردد، دسته سوم به موانعی می پردازد که از نظام علمی و معرفتی غرب ناشی می شوند و تاثیرگذاری جوهره اندیشه غرب، اندیشه مسلمانان را تحت تاثیر قرار داده است، دسته چهارم موانعی را مورد بحث قرار می دهد که به نظام های سیاسی و حکومتهای جهان اسلام مربوط می شود.

چکیده عربی:علی الرغم من کثره الأقلام حول علم العروض العربی منذ العصور الماضیه إلی الآن، إلا أن علماء العروض من العرب و المستشرقین قد اختلفوا حول أساس الوزن فی الشعر العربی. قد تناولنا فی هذا المقال الآراء المطروحه حول أساس النظام الوزنی فی الشعر العربی الفصیح، فی ثلاثه مباحث، أولا عالجنا العناصر اللغویه المؤثره فی أساس النظام الوزنی. ثم أوردنا الآراء المطروحه من قبل علماء العروض العرب والمستشرقین حول أساس النظام الوزنی العربی، و قارنا الآراء بعضها ببعض. و أخیرا فی المبحث الثالث ناقشنا تلک الآراء، و أبدینا رأینا بترجیح فرضیه الکم أساسا للنظام الوزنی العربی.   چکیده فارسی:اگرچه کتابهای بسیاری از گذشته تاکنون درباره علم عروض عربی نوشته شده است، هنوز درباره نوع وزن شعر عربی اختلاف نظر جدی وجود دارد.برخی از عروضدانان - چه عرب و چه شرق شناس - نوع وزن شعر عربی را کمی می دانند، و برخی دیگر نقش تکیه را مهمتر از کمیت به شمار می آورند، و عده ای نیز بر این باورند که اساس وزن در شعر عربی بر پایه دو عنصر کمیت و تکیه است. ما در مقاله ابتدا ویژگی های زبانی موثر در تعیین نوع وزن شعر را بیان کردیم. سپس به ذکر نظرهای مطرح شده از سوی عرب زبانان و شرق شناسان در این باره پرداختیم، آنگاه به نقد و بررسی این آراء، و نیز بیان نظر خود مبنی بر تایید کمی بودن وزن شعر عربی مبتنی بر ویژگی های زبان عربی پرداختیم.