مجله علمی شیلات ایران (فارسی)
سال:1382 | دوره:12 | شماره:2 |تعداد مقالات:10

با توجه به فعالیت های مختلف انسانی در محدوده حوضه آبریز تالاب انزلی و ورود آلاینده های مختلف از جمله عناصر سنگین به این اکوسیستم آبی و جذب و تجمع احتمالی آنها در پوسته و عضله شاه میگو که یکی از کفزیان بومی تالاب انزلی بوده و از ارزش غذایی و اقتصادی بسیار بالایی برخوردار است، نمونه برداری آب و رسوبات بستر از 18 ایستگاه و در مورد شاه میگو از 15 ایستگاه انجام پذیرفت. پس از زیست سنجی و توزین شاه میگو، هضم شیمیایی نمونه ها طبق روش استاندارد بین المللی صورت گرفت و توسط دستگاه جذب اتمی میزان عناصر سنگین شامل کروم، روی، سرب، نیکل و وانادیوم در آب، رسوبات بستر، پوسته و عضله آن اندازه گیری گردید.میانگین میزان عناصر کروم، روی، سرب، نیکل و وانادیوم در آبهای تالاب انزلی به ترتیب 4.6، 184.5، 8.28، 9.27 و 1.47 میکروگرم در لیتر می باشد که در مقایسه با استانداردهای جهانی برای آب آشامیدنی مناسب نبوده، اما برای آبیاری و آبزی پروری مناسب می باشد.هر چند که میزان عناصر سنگین در رسوبات در حد بالایی است، اما این مقدار در محدوده میزان قابل تحمل برای آبزیان می باشد.هیچگونه همبستگی بین اندازه و وزن شاه میگو با میزان جذب و تجمع عناصر در پوسته و عضله آنها وجود نداشت، اما همبستگی معنی دار و مستقیمی بین میزان عناصر سنگین در آب و رسوبات و همچنین بین رسوبات، پوسته و عضله شاه میگو در تالاب انزلی وجود دارد.

از سال 1992 بیماری لکه سفید یا (WSSD) به عنوان یکی از بیماریهای ویروسی میگو در کشور چین و سپس از کلیه کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین گزارش گردید. در تیر ماه سال 1381 مرگ و میر شدیدی در میگو های پرورشی منطقه چوئیبده آبادان اتفاق افتاد. در بررسی های انجام شده، میگوها دارای علایمی از قبیل ایجاد لکه های سفید به اندازه 0.5 تا 2 میلی متر روی کاراپاس، قرمز شدن رنگ بدن، بی حالی، بی اشتهایی و معده های خالی بودند و غالبا در کناره های استخر تجمع یافته و بعد از مدتی تلف می شدند. همچنین با جمع آوری نمونه ها و تثبیت آنها در محلول دیویدسون و انجام آزمایشهای آسیب شناسی بافتی، مشخص گردید که عامل ایجاد کننده بیماری باعث ایجاد گنجیدگیهای درون سلولی بنامCowdry uype A-inciusion body  در اندامهای میگو گردیده است. از مهمترین اندامهایی که گنجیدگیهای درون سلولی در آن مشاهده گردید آبشش، معده و روده بودند و هیچ گنجیدگی سلولی در سلولهای هپاتوپانکراس مشاهده نگردید. تشخیص نهایی بیماری بر اساس علایم ظاهری و مشاهدات آسیب شناسی بافتی و مرگ و میر شدید میگوها در منطقه، بیماری لکه سفید(White Spot Syndrome Disease)  مشخص گردید.

طبق مطالعات پلانکتونی انجام شده طی 12 ماه نمونه برداری از اعماق مختلف دریاچه سد ماکو در سال 1377، بیشترین تراکم فیتوپلانکتونی مربوط به فصل تابستان و حداکثر جمعیت زئوپلانکتونی مربوط به فصل پاییز می باشد. غالبیت فیتوپلانکتونی در این سد مخزنی با شاخه کریزوفیتا بوده که 76 درصد جمعیت سالانه را دارا بودند و نمونه های غالب آن گونهDiatoma vulgare, Synedra ulna ، Cyclotella menenghiniana می باشند. شاخه کلروفیتا با گونه های Scenedesmus،bijuga  و S.bijugatus در رده دوم قرار دارد. سایر شاخه های فیتوپلانکتونی که از درصد جمعیتی کمتری برخوردارند، عبارت از سیانوفیتا، با گونه Oscillatoria limosa، اوگلنوفیتا با گونه Euglena sp. و پیروفیتا با گونه Ceratium hirdinella  می باشند. بیشترین جمعیت زئوپلانکتونی نیز مربوط به شاخه روتاتوریا با 74 درصد جمعیت سالانه بوده پس از آن شاخه بند پایان قرار دارد. بیشترین جمعیت مشاهده شده زئوپلانکتونی مربوط به گونه های Polyarthera dolicopthera, Synchaeta oblonga و Polyarthera vulgaris  از شاخه روتاتوریا و از شاخه بند پایان، راسته کلادوسرا گونه Daphnia longispina و راسته کوپه پودا با گونه های Cyclops viridis و C.vicinus در رده های بعدی هستند. مقایسه و آنالیز داده های بدست آمده نشان داده که تجمع پلانکتون ها در لایه های سطحی آب بخصوص عمق 5 متر بیشتر و در اعماق بالاتر از جمعیت آنها کاسته می گردد. مشاهدات پلانکتونی و داده های فیزیکی و شیمیایی نیز بیانگر این مساله است که این مخزن آبی دارای استعداد و گونه های مناسب پلانکتونی جهت تغذیه در مراحل لاروی بسیاری از ماهیان بوده، اما می بایست ماهی دار کردن این سد مخزن با برنامه ریزی مناسب و با توجه به تولیدات پلانکتونی انجام گیرد که در نتیجه آن با کنترل وضعیت غذایی و جلوگیری از آلودگی و رشد و تکثیر ماهیان هرز و غیر اقتصادی از ذخایر طبیعی این منبع آبی جهت افزایش تولید ماهیان با ارزش شیلاتی استفاده کرد.

نمونه گیری از تیرماه 1378 لغایت خرداد ماه 1379 در پنج ایستگاه و بصورت ماهانه از هور شادگان انجام گرفت.pH  دمای آب و هدایت الکتریکی (EC) در محل اندازه گیری شدند. بیشترین مقادیر درجه حرارت در تیرماه و مرداد ماه و اکسیژن در آبان ماه و بهمن ماه مشاهده شده است. مقادیر pH در دامنه 2/7 تا 36/9 قرار داشته و در اکثر موارد در دامنه قابل قبولی برای آبزیان می باشند. نتایج مربوط به سختی و شوری نشان می دهد که آب هور شادگان جز آبهای بسیار سخت و نیز لب شور می باشد. میزان اکسیژن محلول در اکثر موارد بالای 5ppm بوده که برای رشد و تولید مثل ماهی در حد مطلوب می باشند. تغییرات Biological Oxygen Demand (BOD5)  در دامنه 3 تا 10 میلیگرم در لیتر بوده که در آبهای متوسط تا کثیف دسته بندی می شود. مقادیر Chemical Oxygen Demand (COD)  هور در پاییز افزایش نشان میدهد. همچنین آب هور از نظر میزان نیتروژن نیتراتی (N/NO3)  و نیتروژن نیتریتی (N/NO2) در حد آبهای غیر آلوده می باشد. بر اساس نتایج آنالیز واریانس عمدتا ایستگاههای منصوره و عطیش دارای کیفیت آبی مشابه یکدیگر می باشند. همچنین مطالعات انجام شده در سالهای مختلف نشان می دهد که کیفیت آب هور شادگان افت داشته است که این مساله احتمالا بدلیل کاهش بارندگی و نیز افزایش بار آلودگی در هر شادگان می باشد.

این بررسی از تیرماه تا مهر ماه 1380 و در منطقه مطالعاتی کلویر و طالب آباد ساحل انزلی انجام شد. نمونه ها به صورت ماهانه و با پره ریز چشم صید شدند و سپس در فرمالین 5 درصد تثبیت و مطابق منابع علمی مورد بررسی قرار گرفتند. هدف از این بررسی دستیابی به ویژگیهای ریخت شناسی و ساختار جمعیتی ماهی گل آذین در ساحل انزلی بود. نتایج این بررسی نشان داد که میانگین فلسهای روی خط جانبی 47 ، شعاعهای سخت باله پشتی اول 8، شعاعهای منشعب باله پشتی دوم 12، شعاعهای منشعب باله مخرجی 13، مهره های بدن 46. خارهای آبششی 34 و شعاعهای آبششی 5 عدد می باشد. همچنین میانگین نسبتهای طول سر 23، ارتفاع سر 14، فاصله بین چشمی 5، طول پس چشمی 7، ارتفاع بیشینه 14 و کمینه بدن 5، طول ساقه دمی 19.05، طول باله پشتی اول 7 و دوم 12، طول باله های سینه ای 14 و کمیته شکمی 11، و فاصله بین باله های سینه ای - شکمی 43، فاصله باله های شکمی - مخرجی 24، فاصله پیش پشتی 43 و پس پشتی 20 میلی متر بود. بین نرها و ماده ها دو فاکتور شمارشی و یک فاکتور ریخت شناسی دارای اختلاف معنی داری بود. بررسی ساختار جمعیتی ماهی گل آذین نشان داد که دامنه سنی ماهیان یک تا سه ساله با میانگین 1/70 ساله بوده است. بین طول کلی و وزن بدن معادله w=0.000006148(T)3.02 برقرار بوده است. بطور کلی نسبت جنسی ماهی بررسی شده 53 درصد ماده و 47 درصد نر تعیین گردید.

در این تحقیق تولید سس از ماهی کیلکا با استفاده از ماهی کامل، ماهی سر زده شکم خالی و ماهی کامل و پخته شده در نمونه های سنتی، آنزیمی، باکتریایی و آنزیمی باکتریایی مورد بررسی قرار گرفت. تغییرات pH در مراحل تولید سس به روش سنتی بین 6.5 تا 7 بود اما در سس های تولیدی که به کمک آنزیم و باکتریها و آنزیم های باکتریایی تولید گردید تغییرات pH بترتیب 7.5، 8 و 7 بود.در سس تولیدی در نمونه سنتی، مقدار پروتیین، درصد رطوبت و TVN بترتیب برابر با 11.53 درصد، 62.2 درصد و 170.3 میلی گرم در 100 گرم نمونه بود. در نمونه آنزیمی 12.5 درصد، 46 درصد و 206 میلی گرم در 100 گرم نمونه و در نمونه باکتریایی بترتیب 12 درصد، 52.5 درصد و 194.7 میلی گرم در 100 گرم نمونه و نمونه آنزیمی باکتریایی 12.56 درصد، 61.5 درصد و 205.4 میلی گرم در 100 گرم نمونه بدست آمد. شمارش کلی میکروبی در تمامی نمونه ها دارای تعداد میکروبهای قابل قبول بوده که در سس ماهی کامل، بالاترین بار میکروبی و در سس ماهی پاک شده در تیمارهای مختلف کمترین بار میکروبی را داشته است.بالاترین میانگین لگاریتم شمارش کلی میکروبی بطور متوسط بین 2.5 تا 6.1 کلنی بود. این تحقیق نشان داد که رابطه مستقیم بین سرعت تخمیر و اضافه نمودن آنزیمهای پروتئاز و سوشهای میکروبی مفید (پدیوکوکوس) به نمونه ها برای تهیه فرآورده وجود دارد.باکتری کلی فرم و باکتریهای مولد اسپور در نمونه ها وجود نداشتند. شمارش استافیلوکوک در همه نمونه ها بالا بود و استافیلوکوک و پدیوکوکوس دو باکتری دایمی موجود در سس بودند.نمک باعث از بین رفتن میکروبهای فاسد کننده می گردد و موجب مهیا کردن زمینه برای میکروبهای مفید تخمیر می باشد.زمان و دمای مناسب برای هیدرولیز پروتیین از پارامترهای مهم فرآیند تولید سس ماهی بوده است. اضافه نمودن آنزیمهای خوراکی و میکروبهای مفید خوراکی در کوتاه کردن زمان تخمیر نقش بسزایی داشتند. با توجه به اینکه نمی توان از TVN گزارش شده در مراجع برای تعیین کیفیت ماهی تازه و جهت تعیین کیفیت ماهی نمک سود شده برای سس هم استفاده بعمل آورد، بنابراین مکانیزم TVN تولید شده در سس رقم بالا بوده و بیانگر فساد در فرآورده نمی باشد. آزمایشات بعمل آمده روی آن بیانگر سلامت محصول و عاری از سموم بودن آن می باشد.

طی یکسال نمونه برداری از منطقه آبکنار و هندخاله در تالاب انزلی در سال 1380-1379 جمعا 67 جنس متعلق به 5 شاخه جلبکی مورد شناسایی و شمارش قرار گرفتند. بر اساس نتایج، فراوانی فیتوپلانکتونی در منطقه آبکنار، دوبار در سال یعنی اواخر فصل بهار و شروع تابستان و دیگری در فصل پاییز به اوج خود می رسد که Cyanobacteria (جلبکهای سبز – آبی) ترکیب غالب را بوجود می آورند و در منطقه هندخاله Chrysophyta ترکیب غالب فیتوپلانکتونی را تشکیل می دهند. پنج گونه از Cyanobacteria در منطقه آبکنار مورد بررسی قرار گرفتند و یک گونه متعلق به جنس Oscillatoria از طریق زیست سنجی با موش، سمی تشخیص داده شد.سم موجود در نمونه جز سموم کبدی (هپاتوتوکسین) بوده و متعلق به خانواده ای از سموم پپتیدی حلقوی موسوم به Microcystin می باشد.

پرژوه بررسی امکان پرورش میگوی سفید هندی (P.indicus) در استخرهای ساحلی استان مازندران با توجه به وجود شرایط آب و هوایی در منطقه بهشهر (دو کیلومتری مجاور خلیج گرگان) از اوایل فصل تابستان تا اوایل فصل پاییز در سال 1380 با شناخت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی انجام شد. در طول دوره پرورش، 32 نمونه آب از چهار استخر انتخاب شده، جمع آوری گردید تا اندازه گیری فاکتورهای فیزیکی شامل دمای آب، شوری، شفافیت و عوامل شیمیایی شامل اکسیژن محلول، آمونیوم، نیتریت و ارتوفسفات بر اساس روش های استاندارد انجام گیرد. نتایج آزمایشات نشان داد که تغییرات فاکتورهای دمای آب، شوری،pH  و شفافیت بترتیب 5/24 تا 29 درجه سانتی گراد، 31/5 تا ppt 43.5 تا 18/8 و 8.02 و 18 تا 50 سانتیمتر و محدوده غلظتی اکسیژن محلول، آمونیوم، نیتریت و ارتو فسفات بترتیب برابر با 8/3 تا 5/9 میلی لیتر/لیتر، 0022/0 تا ppm 0.015، 0.0021، ppm0.121 و 0145/0 تا  ppm0.376در یک دوره پرورش بوده است. در نتیجه، با توجه به این که این میگو سازگاری مطلوب و قدرت انطباق با اقلیمهای مختلف را دارد لذا این منطقه از نظر دما و شوری آب برای یک دوره پرورش مناسب تشخیص داده می شود. همچنین از نظر عناصر محلول مضر مانند آمونیاک و یون سمی نیتریت هم مشکل خاصی وجود نداشته است.

حشرات بیشترین سهم را از نظر تعداد در بین بی مهرگان رودخانه ها دارا هستند و بقیه گروهها از اهمیت کمتری برخوردارند. آنها در زنجیره غذایی رودخانه ها بعنوان مصرف کنندگان اولیه از تولیدات گیاهی نظیر جلبک ها، دیاتومه ها، خزه ها و اجزای پوسیده برگها استفاده می کنند. رودخانه شمرود سیاهکل از ارتفاعات دیلمان سرچشمه می گیرد و در طول مسیر خود تعدادی از رودهای فرعی به آن پیوسته و بدین ترتیب بر حجم آب آن افزوده می شود. بمنظور شناسایی موجودات آبزی این رودخانه در 30 کیلومتر از طول آن بفواصل هر 5 کیلومتر یک ایستگاه تعیین و با استفاده از قاب توری (Suber sampler) 40×40 سانتیمتری طی یک سال (آبان 1374 تا مهر 1375) نمونه برداری انجام گردید. در این مطالعات 8 جنس یک روزه از (Ephemeroptera) با بیشترین تنوع زیستی، دو جنس بهاره از (Plecoptera)، چهار جنس از سوسکها (Coleoptera) به شکل لارو و بالغ، پنج جنس از بال موداران (Trichoptera) بصورت لارو و شفیره، شش جنس دوبالان (Diptera) به شکل لارو و شفیره با بیشترین فراوانی، همچنین نمونه هایی از Hydracarina، Oligochaeta و Turbelaria شناسایی شدند. فراوانی جنس های مختلف کفزیان در ایستگاه های کوهستانی تقریبا مشابه یکدیگر بوده و تنوع جنس ها نیز بیشتر بود اما در ایستگاههای پایین دست (شیب کمتر) فراوانی بعضی خانواده ها و جنس ها همچون Chironomidae و Hydropsyche sp. افزایش و تنوع جنس ها نیز کمتر می گردید. طبق محاسباتی که با روش شاخص زیستی بی مهرگان و میانگین سالیانه فراوانی (26.1) انجام شد، قابلیت تولید این رودخانه 348 کیلوگرم در هکتار می باشد و میانگین کل زی توده ایستگاهها 4.15 گرم در متر مربع بدست آمد. مطالعات نشان می دهد که ایستگاههای 1، 2 و 3 با وضعیت زیستی 1.45، 1.46، 1.48 در طبقه یک کیفی آب و ایستگاههای 4، 5 و 6 با وضعیت زیستی 1.53، 1.53، 1.55 در طبقه دو کیفی آبی جای می گیرند. در طول مسیر مطالعاتی رودخانه، وضعیت زیستی آن برابر با 1.5 محاسبه شد که معادل طبقه الیگوساپروبی است و رده بندی کیفی آب آن یک می باشد. این رودخانه را می توان به دو ناحیه ماهیان بلند باله (Grayling zone) و ماهیان سس (Barbel zone) تقسیم بندی نمود.

کپور سیاه با نام علمی Mylopharyngodon piceus متعلق به خانواده کپور ماهیان (Cyprinidae) می باشد (Berg, 1949) و این نخستین گزارش از وجود آن در حوضه جنوبی دریای خزر (ساحل بندر انزلی) است. این ماهی در کشورهای چین، بلغارستان، هنگ کنگ، مکزیک، روسیه و ویتنام وجود داشته و از آنجا به بسیاری از کشورها معرفی شده است. کپور سیاه از حشرات، سخت پوستان، دوکفه ای ها و نیز حلزونهایی نظیر Limnea تغذیه می نماید (Li & Mathias, 1994). این ماهی در کاهش میزبانان واسط بسیاری از ترماتودهای ویژه انگل ماهیان (مانند عامل کوری انگلی) بعنوان عامل کنترل کننده مطرح است و بدین علت به کشورهای مختلف معرفی گردیده است. طی سال 1371 تعداد معدودی از بچه ماهیان این گونه به ایران آورده شدند و در کارگاه تکثیر و پرورش ماهیان گرم آبی شهید انصاری رشت تا سال 1376 پرورش یافتند. در تیر ماه این سال تکثیر مصنوعی از آنها بعمل آمد و اکنون تعدادی از ماهیان حاصل از این تکثیر که به وزن 3 تا 4 کیلوگرم می رسند در این کارگاه وجود دارند. طی این سالها فرح جود (1380) مطالعاتی را روی آنها بانجام رسانده است.