معارف عقلی
سال:1390 | دوره:6 | شماره:4 (پیاپی 21) |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:منطق دانان برای تحقق یک برهان حقیقی، شرایطی را برای مقدمات برهان لازم دانسته اند. این شرایط به متفکر کمک می کند که برهان را از برهان نما جدا کرده، در نتیجه بتواند به سادگی در بحث های علمی از برهان حقیقی بهره ببرد. به تعبیر ساده این شرایط، حد نصاب تحقق یک قیاس برهانی هستند.شرایطی که عالمان منطقی برای مقدمات برهان لازم دانسته اند عبارتاند از:1.         از منظر ماده «یقینی» باشند؛2.         نسبت به نتیجه «اقدم عند العقل (اعرف عند العقل یا اعرف من النتائج)» باشند؛3.         با نتیجه «مناسبت» داشته باشند؛ 4.         دارای «ضرورت» باشند؛ 5.         «کلیه» باشند؛ 6.         در برهان لمی، مقدمات باید نسبت به نتیجه «اقدم عند الطبع» باشند.منطق دانان در بخش تصدیقات، قوام هر استدلال را به دو حیث صورت و ماده آن می دانند. برهان مطابق با تعریف اندیشمندان منطقی قیاسی است که از مقدمات یقینی برای دست یابی به مطلوبی یقینی تشکیل شده است؛ ثمره این قیاس، همیشه قضیه ای یقینی است. با دقت در این تعریف درمی یابیم که برهان از حیث صورت، دارای صورتی ضروری الانتاج، یعنی قیاس می باشد. هم چنین از حیث ماده نیز مشتمل بر ماده ای یقینی است. بنابراین در تعریف استدلال برهانی دو حیث صورت و ماده که قوام یک استدلال را تشکیل می دهند بررسی شده است.اگر قوام یک استدلال به دو حیث صورت و ماده آن است، و از سویی نیز قیاس برهانی از منظر صورت استدلال و ماده استنتاج مشتمل بر عالی ترین صورت و با ضمانت ترین ماده است، منطق دانان با ذکر شرایط مقدمات برهان در پی بیان چه چیزی هستند؟ به تعبیر ساده، شرایط مقدمات برهان چه چیزی را مضاف بر صورت و ماده برهان، بررسی می کند؟ آیا با وجود تعریف تامی که از برهان ارائه شد، نیازی به ذکر شرایط مقدمات برهان هست؟ اگر نیاز است این شرایط چه گره ای از کار معلم یا متعلم این دانش خواهد گشود؟در این مقاله کوشیده ایم با توجه به این پرسش، شرایط مقدمات برهان را تحلیل و بررسی کنیم.   چکیده عربی:یعتبر المنطقیون لتحقق البرهان الحقیقی شرائط فی مقدماته. هذه الشرائط تساعد المتفکر فی التمییز بین البرهان وغیره، وبالنتیجة یستطیع ببساطة أن یستفید من البرهان الحقیقی فی الأبحاث العلمیة. وبتعبیر أوضح هذه الشرائط هی نصاب تحقق القیاس البرهانی.والشروط التی اعتبرها المنطقیون لازمة فی مقدمات البرهان هی:1. أن تکون یقینیة من ناحیة المادة2. من جهة النتیجة أن تکون أقدم عند العقل (أعرف عند العقل أو أعرف من النتائج).3. أن تتناسب مع النتیجة.4. أن تمتلک الضرورة.5. فی البرهان اللمی یجب أن تکون المقدمات أقدم عند الطبع.یعتبر المنطقیون أن قوام أی استدلال فی قسم التصدیقات له حیثیتان: المادة والصورة. البرهان - بحسب تعریف المنطقیین- قیاس یتألف من المقدمات الیقینیة التی توصل إلی المطلوب الیقینی، وثمرة هذا القیاس هی قضیة یقینیة دائما. بالتدقیق فی هذا التعریف نستخلص أن البرهان من حیث الصورة له صورة ضروریة الإنتاج أی القیاس. کذلک من حیث المادة یتألف من مادة یقینیة. وبناء علیه ففی التعریف الاستدلالی تم بحث حیثیتان، الصورة والمادة اللتان تشکلان قوام الاستدلال.إذا کان قوام الاستدلال بحیثیتی الصورة والمادة، ومن جهة أخری فإن القیاس البرهانی من جهة صورة الاستدلال ومادة الاستنتاج یشتمل علی أعلی الصور وأضمن المواد، فماذا یرید المنطقیون من ذکر شرائط مقدمات البرهان؟ أو بتعبیر أوضح ما الذی تبحث فیه شرائط مقدمات البرهان غیر الصورة والمادة ؟ هل هناک حاجة لذکر شرائط هذه المقدمات بعد ذکر التعریف التام للبرهان؟ إذا کان هناک حاجة لهذه الشرائط فما هی العقدة التی تحلها هذه الشرائط فی عمل المعلم أو المتعلم؟فی هذه المقالة سعینا وبالتوجه لهذا السؤال أن نبحث ونحلل شرائط مقدمات البرهان.

چکیده فارسی:تعریف، به ادعای منطق دانان، راهکاری برای اکتساب علوم نظری است. اما این راهکار از سوی بسیاری مورد نقد قرار گرفته است. از مهم ترین نقدها، نقد فخررازی است که می توان آن را نقد بر مبانی معرفت شناختی تعریف دانست. وی: اولا، مدعی است که چون تقسیم علم به بدیهی و نظری محال است، اکتساب نظری به وسیله بدیهی نیز محال است؛ ثانیا، تعریف حدی تحصیل حاصل است و تعریف رسمی به دنبال مجهول مطلق رفتن. بنابراین، تعریف حدی و رسمی محال است.مقاله پیش رو می کوشد با توجه به درجات معرفت، به نقد نخست وی پاسخ گوید؛ همان گونه که ارزش و کارکرد علم بدیهی و نظری متفاوت است، راه های تحصیل هریک نیز متفاوت است. بنابراین، راهی نیست جز اینکه تقسیم علم به بدیهی و نظری را قبول و در پی آن، تحصیل هریک به شیوه خاصی را بپذیریم. پاسخ سخن دوم ایشان آن است که اگر به رابطه اجزا با کل توجه کنیم، چنانکه فخررازی خود، اعتراف دارد، در آن صورت، متوجه می شویم که تعریف حدی، تحصیل حاصل و تعریف رسمی، به دنبال مجهول مطلق رفتن نیست.   چکیده عربی:التعریف - بإدعاء المنطقیین هو طریق لاکتساب العلوم النظریة. لکن هذا الطریق تعرض للنقد من الکثیرین. ومن أهم الانتقادات فی هذا المجال، انتقادات الفخر الرازی والذی یمکن اعتبارها نقدا فی المبانی المعرفیة للتعریف. هو:أولا، یدعی أنه بما أن تقسیم العلم إلی بدیهی ونظری أمر محال، فاکتساب العلم النظری بواسطة البدیهی أمر محال کذلک. ثانیا: التعریف بالحد هو تحصیل حاصل والتعریف بالرسم جریان وراء المجهول المطلق. إذن فالتعریف الحدی والرسمی أمر محال.المقالة الحاضرة تبحث - بالتوجه لدرجات المعرفة فی الجواب عن النقد الأول، فکما أن قیمة وأداء کل منهما متفاوت، فکذلک تحصیل کل منهما متفاوت. لذلک لا یوجد أمامنا إلا أن نقبل بتقسیم العلم إلی نظری وبدیهی وبالتبع قبول أن لکل منهما طریقة خاصة لتحصیله. وأما جواب النقد الثانی فهو أنه إذا توجهنا إلی رابطة الأجزاء مع الکل - والتی یعترف بها الفخر الرازی - فی هذه الحالة سنلتفت إلی أن التعریف الحدی لیس بتحصیل حاصل، وأن التعریف الرسمی لیس بجریان وراء المجهول المطلق.

چکیده فارسی:حملیه مردده المحمول، نام آشنایی در منطق است؛ با این حال بسیار اتفاق می افتد که بین آن و منفصله در معنا و لفظ تفاوتی نمی نهند، در حالی که این تفاوت لازم است؛ زیرا احکام این دو متفاوت اند. ما نخستین بار در مقاله «مردده المحمول و کاربرد آن در استدلال های مباشر و قیاس های اقترانی»، احکام منطقی آن را استخراج کردیم، که در برخی موارد کاستی هایی داشته است. آقای فلاحی به نقد این مقاله پرداختند که به نظر می رسد بیش تر نقدهای او وارد نیست که در این مقاله به کاستی های مورد اشاره در این نقدها خواهیم پرداخت.   چکیده عربی:الحملیة المرددة المحمول، اسم معروف فی المنطق، والحال أنه یتفق کثیرا عدم التمییز بینها وبین المنفصلة فی المعنی واللفظ، مع أن التمییز بینهما لازم، لأن أحکامهما متفاوتة. نحن ولأول مرة فی مقالتنا «المرددة المحمول وتطبیقها فی الاستدلالات المباشرة والقیاسات الاقترانیة» استخرجنا أحکامها المنطقیة و کانت قاصرة فی بعض مواردها. السید فلاحی نقد تلک المقالة، وما یظهر أن أکثر انتقاداته لیست واردة علی مقالتنا الأولی، وعلیه نبحث فی هذه المقالة موارد القصور فی انتقاداته.

چکیده فارسی:شناخت کامل نسبت های میان دو مفهوم کلی در منطق تعریف و منطق استدلال اهمیت فراوانی دارد. چرا که تعریف دقیق مفردات و حکم درست میان آنها، همچنین انتقال از یک یا چند حکم میان آنها به حکمی دیگر، فقط با شناخت کامل این نسبت ها امکان پذیر است.برای دستیابی به این هدف، بحث و بررسی در سه زمینه لازم است:1-         نسبت های ممکن میان دو مفهوم کلی؛2-         رابطه «نسبت میان دو مفهوم کلی» با « نسبت میان دو نقیض آنها»؛3-         رابطه «نسبت میان دو مفهوم کلی» با «نسبت میان عین یکی و نقیض دیگری».در این نوشتار، نسبت های میان مفاهیم کلی در سه زمینه یادشده در ضمن سیزده قانون بررسی و دستاوردهای هر کدام در منطق تعریف و منطق استدلال بیان شده است.   چکیده عربی:تمتلک معرفة النسب بین مفهومین کلیین فی منطق التعریف ومنطق الاستدلال أهمیة کبیرة. لأن التعریف الدقیق للمفردات والحکم الصحیح بینها، وکذلک الانتقال من حکم أو عدة أحکام بینها إلی حکم آخر لا یتم إلا بالمعرفة الکاملة لهذه النسب.وللوصول إلی هذا الهدف، یکون لازما لنا أن نبحث فی ثلاثة محاور:1. النسب الممکنة بین مفهومین کلیین.2. الرابطة بین «النسبة بین المفهومین الکلیین» و «النسبة بین نقیضیهما»3. الرابطة بین «النسبة بین المفهومین الکلیین» و «النسبة بین عین أحدهما ونقیض الآخر»فی هذه المقالة، تم بیان النسب بین المفاهیم الکلیة فی المحاور الثلاثة المذکورة فی ضمن ثلاثة عشر قانونا ونتائج کل منها فی منطق التعریف ومنطق الاستدلال.

چکیده فارسی:همیشه صادق دانستن پنج گزاره موجهه توسط خونجی و همیشه صادق نبودن این گزاره ها در هیچ یک از سیستم های منطق موجهات، ذهن ما را به این رهنمون می سازد که منطق موجهات خونجی با دیگر سیستم های منطق موجهات، تفاوت دارد. در این مقاله، سیستم منطق موجهات خونجی را معرفی کرده و به بیان شباهت و تفاوت آن با دیگر سیستم های منطق موجهات پرداخته ایم.   چکیده عربی:القول بالصدق الدائم للقضایا الخمسة الموجهة من قبل الخونجی وعدم صدقها الدائم فی أی نظام منطقی آخر، یقودنا إلی التفاوت الموجود بین النظام المنطقی للخونجی وباقی الأنظمة المنطقیة الأخری. فی هذه المقالة یتم التعریف بالنظام المنطقی للخونجی وبیان نقاط التشابه والاختلاف مع باقی الأنظمة المنطقیة للموجهات.

چکیده فارسی:در زمینه ارتباط علم منطق با زبان و علوم زبانی، دیدگاه های مختلف که گاهی با افراط و یا تفریط همراه است، مطرح شده است. در نظر بعضی از متفکران غرب، منطق به علوم زبانی فروکاسته می شود؛ همان گونه که در نظر بعضی دیگر به روان شناسی تحویل می شود. از نگاه اندیشمندان مسلمان، چنین تحویل و فروکاستی پذیرفته نیست ولی با این حال، آنان در پی بررسی ارتباط منطق با علوم زبانی هستند؛ زیرا بخشی از مباحث منطقی حول محور الفاظ و دلالت آن ها می چرخد.در این نوشتار به شواهدی که دال بر ارتباط بین منطق و علوم زبانی است، می پردازیم تا از سویی، نادرستی تحویل منطق به علوم زبانی و نیز بی ارتباطی منطق با علوم زبانی را نشان دهیم و از سوی دیگر، به شباهت و تفاوت های مباحث الفاظ در علوم زبانی با این مباحث در منطق اشاراتی کرده باشیم.   چکیده عربی:فی مجال ارتباط علم المنطق باللغة وعلومها، تم طرح نظریات مختلفة ترافقت تارة بالإفراط وأخری بالتفریط، من وجهة نظر بعض المفکرین الغربیین، أن المنطق قد انخفض لمستوی العلوم اللغویة، کما أن البعض منهم اعتبره قد تحول إلی علم النفس. من وجهة نظر العلماء المسلمین، فإنهم لا یقبلون هذا الانخفاض ولا هذا التحول ولکن مع هذا فإنهم فی حالة البحث عن الارتباط الموجود بین المنطق والعلوم اللغویة، لأن قسما من أبحاث المنطق تتمحور حول الألفاظ و دلالتها.فی هذه المقالة یتم تقدیم شواهد علی الارتباط بین المنطق والعلوم اللغویة حتی یتبین من جهة عدم صحة القول بتحول المنطق إلی العلوم اللغویة وکذلک عدم وجود ارتباط بینهما، ومن جهة أخری بیان وجه الشبه والاختلاف بین مباحث الألفاظ فی العلوم اللغویة ومباحث الألفاظ فی علم المنطق.

چکیده فارسی:گزیده نویسی در منطق، سنت متداولی بوده است که حکیمان در سده های مختلف بدان روی آورده اند؛ سنتی که در سده هفتم هجری به اوج خود رسید. از نوشته های سودمند این عصر رساله «الوظائف فی المنطق»، تالیف شمس الدین محمد بن موسی مغربی (683ق) است که همچنان به صورت خطی باقی مانده و حتی بیش تر مراکزی که نسخه ای از آن را نگه می دارند، نام نویسنده و عنوان رساله را نشناخته و آن را با عنوان «رساله فی المنطق» و به صورت مجهول المولف معرفی کرده اند. نوشتار پیش رو بر آن است پس از بیان مقدمه ای در معرفی اجمالی این رساله و نسخه های مورد استفاده از آن در روند تصحیح، متن مصحح آن را همراه با تعلیقات مصحح در اختیار منطق پژوهان قرار دهد.   چکیده عربی:الکتابة الانتقائیة فی المنطق کانت سنة رائجة بین الحکماء فی القرون المختلفة، حیث بلغت أوجها فی القرن السابع الهجری. من الکتابات القیمة لهذا العصر رسالة «الوظائف فی المنطق» تألیف شمس الدین محمد بن موسی مغربی (683ق)، والتی بقیت إلی الآن علی شکل نسخة خطیة، وأکثر المراکز التی تحتفظ بنسخة منها لم تعرف اسم مؤلف الرسالة ولا عنوانها و قد عرفتها بعنوان «رسالة فی المنطق» لکاتب مجهول. المقالة الحاضرة - وبعد بیان مقدمة فی التعریف الإجمالی لهذه الرسالة والنسخ التی تمت الاستفادة منها فی التصحیح - تضع بین أیدی محققی المنطق المتن الصحیح لهذه الرسالة مع تعلیقات المصحح علیها.