زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)
سال:1385 | دوره:4 | شماره:2-1 (پیاپی 14) |تعداد مقالات:9

«نقش جنسیتی» یکی از مفاهیم اساسی مباحث جنسیت است که در سال های اخیر مورد توجه صاحب نظران علوم اجتماعی به ویژه فمینیست ها قرار گرفته برای تبیین چرایی و چگونگی شکل گیری نقش های جنسیتی، نظریه های گوناگونی مطرح شده است. این مقاله ضمن بازنگری مهم ترین نظریه های خرد و کلان نقش جنسیتی می کوشد تبیینی چند علتی و منطبق با [فهم مولف از] آموزه های دینی ارایه دهد. در این تبیین، ابعاد متنوع زیستی، روانی و اجتماعی مورد توجه قرار گرفته و سهم هر یک از عوامل و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر مشخص شده است. پذیرش تاثیر اِعدادی تفاوت های جنسی طبیعی در شکل گیری نقش های جنسیتی در عین انکار جبرگرایی، مهم ترین نتیجه این نوشتار است.

امروزه در سطح جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه، بیشترین تمرکز بر چگونگی دستیابی به اهداف توسعه همه‏ جانبه، یعنی توسعه پایدار و توسعه انسانی می باشد.  این نوشتار به طرح این پرسش می پردازد که مشارکت افزون تر زنان چه نقشی در توسعه‎ پایدار در کشورهای اسلامی ایفا می کند؟ با توجه به تجربیات کشورهای توسعه ‏یافته چه چشم ‏اندازی برای این کشورها در این خصوص وجود دارد؟ نویسندگان بر این باور هستند که مقایسه وضعیت کشورهای خاورمیانه و کشورهای مسلمان آسیای جنوب شرقی نشان می دهد که توسعه پایدار در کشورهای اسلامی بدون مشارکت گسترده زنان محقق نمی شود. به همین سبب، مشارکت افزون تر زنان در روند توسعه کشورها امری ضروری است. مهمتر از آن اراده انجام اصلاحات لازم برای تسهیل شرایط ورود زنان به فرایند توسعه‏ تنها راه تضمین تحقق این هدف می باشد.

سینما به عنوان یکی از ابزارهای مهم اجتماعی سازی در دنیای مدرن، با بازنمایی الگوها و هنجارهای جنسیتی حاکم بر زندگی اجتماعی در قالب اجراهای نمایش گونه، عملا نقش برسازنده و باز تولید کننده  این هنجارها را در زندگی اجتماعی امروزی بر عهده دارد. همچنین سینما به خاطر امکانات ویژه اش برای نمایش مناسبات مربوط به جنسیت، حوزه ای مطلوب برای مطالعات جنسیتی فراهم می کند. در این مطالعه، هدف اصلی بررسی تصویری است که سینمای پس از انقلاب از روابط جنسیتی به مخاطبان ارایه می دهد. پرسش اصلی پژوهش این است که نابرابری های جنسیتی چگونه در کنش متقابل بازیگران زن و مرد در فیلم های سینمایی پس از انقلاب بر ساخته می شود. چارچوب نظری این مقاله، بر اساس رویکرد نظری و الگوهای تحلیلی جامعه شناس بزرگ و صاحب سبک، ایروینگ گافمن درباره نمایش جنسیت در رسانه های بصری شکل گرفته است.مقاله حاضر ضمن معرفی اندیشه های بدیع و نبوغ آمیز گافمن درباره جنسیت و نمایش های جنسیتی می کوشد با استفاده از روش تحلیل محتوا، مفاهیم و الگوهای تحلیل بصری گافمن را در تحلیل تصاویر سینمایی به کار بگیرد. یافته های پژوهش ضمن تایید وجود معنادار نمایش های جنسیتی مناسکی شده در فیلم های سینمایی پس از انقلاب در قالب الگوهای تحلیل بصری مطرح شده توسط گافمن، بیانگر بر ساخت و باز تولید الگوها و هنجارهای جنسیتی سنتی در سینمای ایران هستند. فیلم های سینمایی ایرانی با بازنمایی تصویری فرامناسکی  شده از نابرابری های جنسیتی در جامعه، در جهت برساخت و باز تولید این نابرابری ها گام بر می دارند. آنها از طریق مناسکی کردن فرمانبری و کم ارزش جلوه دادن زنان نسبت به مردان، برتری یک جنس بر جنس دیگر را به نمایش می گذارند و ارزش ها و هنجارهای جنسیتی سنتی را تایید و تثبیت می کنند و این همه غالبا از طریق اجرای مناسک فرودستی و فرادستی در کنش متقابل بازیگران زن و مرد در فیلم ها رخ می دهد.

در ایران، کارآفرینی پدیده ای بسیار نو و پژوهش ها به ویژه در مورد کارآفرینی زنان، بسیار محدود می باشد. همچنین، به رغم اینکه در سال های اخیر شاهد تمایل بیشتر زنان ایرانی، به مشارکت اقتصادی و اجتماعی و خصوصا تحصیلات عالی هستیم، قادر به بهره مندی از مشارکت آنان در امور اقتصادی جامعه نمی باشیم. به منظور بررسی عوامل فرهنگی - اجتماعی موثر در راه اندازی فعالیت های اقتصادی کارآفرینانه توسط زنان دانشگاهی ایران، پس از مرور ادبیات کارآفرینی زنان، فهرستی از عوامل فرهنگی اجتماعی موثر بر ایجاد کسب و کارهای جدید بدست آمد. به منظور تعیین عوامل فرهنگی اجتماعی موثر بر ایجاد کسب و کارهای زنان دانشگاهی ایران، پرسشنامه ای طراحی و پس از اصلاح بر اساس نظرات خبرگان کارآفرینی و انجام پیش آزمون، در جامعه نمونه ایران مورد سنجش قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که از میان عوامل فرهنگی - اجتماعی که شامل نگرش موافق اطرافیان به زن کارآفرین، ارزش ها و باورهای جامعه، وجود الگوی نقش در اطرافیان، برقراری تعادل بین خانواده و کار، آموزش و محرک های محیطی می باشد، تنها عامل تقویت کننده، نگرش موافق اطرافیان به زن کارآفرین می باشد و سایر عوامل در این امر بی تاثیر هستند.

فرض‏های فرهنگی متفاوت از "خود" در فرهنگ شرق و غرب نه تنها سبب شکل گیری مفهوم خود فردیت یافته در غرب و خود جمع مدارانه در شرق شده است‏، بلکه در ارزیابی و قضاوت افراد در مورد میزان بهزیستی و سلامت روانی‏شان نیز تاثیر گذاشته است. این مقاله ضمن بحث در مورد چگونگی تاثیر‏گذاری فرهنگ در شکل‏گیری مفهوم خود، به بررسی رابطه بین الگوی فرهنگی جمع مداری و حرمت خود با بهزیستی در دختران ایرانی و کانادایی می پردازد. نتایج این بررسی نشان می‏دهد که در دختران ایرانی تمایلات جمعی نقش مهمی در شکل گیری مفهوم خود و سلامت روانی دارد در حالیکه در دختران کانادایی حرمت خود فردی نقش بیشتری در سلامت روانی ایفا می کند.

در پژوهش های جامعه شناختی انجام شده در ایران به مساله تحرک اجتماعی زنان کمتر پرداخته شده است. در حالیکه شناخت چگونگی تحرک اجتماعی زنان و میزان این تحرک میتواند به برنامه ریزی ها و سیاستگزاری های جامعه کمک نماید. این مقاله به بررسی تحرک اجتماعی بین نسلی زنان شهر نشین تهرانی می پردازد. در این مطالعه تحرک اجتماعی بین نسلی دختران (نسل جدید) نسبت به مادرانشان با شاخص هایی چون سطح تحصیلات، تعداد فرزندان، سن ازدواج، منزلت شغلی و تصمیم گیری در انتخاب همسر سنجیده شده است. همچنین عوامل موثر بر تحرک اجتماعی بین نسلی زنان نیز بررسی شد. نتایج نشان داد که نسل دختران نسبت به نسل مادران و مادربزرگ هایشان دارای تحرک اجتماعی صعودی بین نسلی بوده اند. مقایسه نمرات شاخص های تحرک اجتماعی در هر نسل بیانگر بالاتر بودن نمره تحرک اجتماعی دختران نسبت به مادران و مادران نسبت به نسل پیش از خودشان بوده و در میان عوامل موثر در نسل دختران، درآمد والدین مهمترین نقش را در میان سایر متغیرهای مستقل به خود اختصاص داده است در حالیکه در نسل مادران آنها نسبت به مادربزرگ ها سن ازدواج مهمترین نقش را ایفا میکرد.

پژوهش هایی که تاکنون در زمینه خشونت علیه زنان انجام گرفته به این واقعیت که خشونت خانگی از اختلال در تعاملات سالم اجتماعی و خانوادگی و عدم دسترسی به منابع با ارزش نتیجه می شود کمتر توجه نموده اند. بنابراین در این مقاله سعی می شود علاوه بر توجه به عواملی همچون شکل روابط در خانواده جهت یاب، شیوه جامعه پذیری نقش های جنسیتی در خانواده جهت یاب و سرمایه ها و منابع قابل دسترس زنان، پدیده خشونت علیه زنان از زاویه نوع روابط حاکم میان همسران نیز بررسی شود. برای شناسایی مولفه های ذکر شده از نظریه های یادگیری اجتماعی، منابع، جامعه پذیری جنسیت، اثرات تعامل و نظریه کنش متقابل استفاده شده است. روش این مطالعه، پیمایش است و داده ها با استفاده از تکنیک مصاحبه ساختارمند 200 زن تهرانی متاهل که دارای حداقل یک فرزند می باشند بدست آمده است. تکنیک نمونه گیری مورد استفاده نمونه گیری طبقه ای چند مرحله ای توام با نمونه گیری احتمالی متناسب با حجم خوشه می باشد. یافته ها نشان می دهند نوع روابط در خانواده دارای نقش اساسی در تعین میزان خشونت علیه زنان می باشد. همچنین بین شیوه جامعه پذیری نقش های جنسیتی، سرمایه ها و منابع در دسترس زنان و شکل روابط در خانواده جهت یاب با خشونت علیه زنان رابطه معناداری وجود دارد. در تحلیل چند متغیری، روابط گفتمانی و درآمد ماهانه به ترتیب به عنوان مهم ترین تبیین کننده های خشونت علیه زنان معرفی شده و ضریب تعینی برابر با 0.77 را برای توضیح تغییرات خشونت علیه زنان بدست داده اند.