پژوهش زبان و ادبیات فارسی
سال:1388 | دوره:- | شماره:13 |تعداد مقالات:11

«دیگری» مفهومی است که توجه به آن با آثار کسانی چون هوسرل، هایدگر، سارتر (در حوزه فلسفی) و باختین (در حوزه ادبی) آغاز گردید. توجه به این مفهوم، سبب ایجاد چشم اندازهای جدیدی در مباحث فلسفی و ادبی گردید. نویسندگان این مقاله، با استفاده از آرا باختین و جایگاه «دیگری» در اندیشه او، داستان هایی از شاهنامه را که رستم در آنها حضور دارد، بازخوانی کرده؛ افق های تازه ای پیش روی خوانندگان گشوده اند. بر این اساس داستان های شاهنامه را می توان به سه دسته زیر تقسیم کرد:الف) داستان هایی که در آن سخن از حذف و غیاب دیگری است: این داستان ها بیشترین حجم شاهنامه را به خود اختصاص داده اند.ب) داستان هایی که در آن تلاش بر حفظ و عدم غیاب دیگری است: تنها نمونه این داستان ها در شاهنامه، داستان رستم و اسفندیار است؛ داستانی که در آن دو هماورد ـ که هر دو چهره ای نیک و اسطوره ای دارند ـ هرگز راضی به حذف و غیاب دیگری نیستند.ج) داستان هایی که در حدّ فاصل این دو قرار می گیرند: مانند داستان رستم و سهراب، که در آن می توان عناصر داستان های حماسی و داستان های تراژدی را با  هم مشاهده کرد.

تقابل های دوگانه، یکی از مفاهیم اساسی در نقد ساختارگرایی، پساساختارگرایی و نظریات زبان شناسی و نشانه شناسی است که در باورهای اساطیری و فرهنگی بشر ریشه دارد. در جای جای حدیقه سنایی، می توان ردپای تقابل های دوگانه را یافت. در سطح روساختی حدیقه، ترکیب واژگان، عنوان سر فصل ها، تناسب ابیات و چینش مطالب، تقابل دوگانه دارند و در سطح ژرف ساختی این کتاب هم، میان مضامین متوالی بیان شده، چنین تقابلی وجود دارد. در سطح روساختی حکایت ها، میان شخصیت ها، تقابل دوگانه حاکم است و ژرف ساخت حکایت ها هم حول همین محور می چرخد. در این مقاله ابتدا مفهوم اصطلاحی تقابل های دوگانه در نظریات مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته، آنگاه ریشه تقابل های دوگانه در سطح روساختی و ژرف ساختی، بخصوص در شخصیت پردازی حکایت های حدیقه، مشخص و طبقه بندی شده است.

مولانا از جمله شاعران فارسی زبان است که در اثر ارزشمند خود، مثنوی، با نگاهی خاص، ابعاد وجودی پیامبر اعظم را به عنوان نمونه عینی و راستین تربیت یافته تعالیم الهی تصویر کرده است. در این مقاله سعی کرده ایم نگاه خاص مولانا به پیامبر را بیان کرده و با دیدگاه ابن عربی مقایسه کنیم.یکی از نگاه های مولوی در مثنوی مربوط به وصف حقیقت محمدیه است. مولانا در این خصوص، پیامبر والامقام را سرچشمه همه کمالات و عشق نسبت به آن وجود پاک و مقدس را منشأ همه عشق ها می داند و مقام و کمالات سایر انبیا و اولیای الهی را شعاعی از نور و حقیقت محمدی می خواند.

این مقاله به بررسی هویت فرهنگی ایران در قالب اشعار حافظ می پردازد و درصدد اثبات این مطلب است که حافظ به تقابل های فرهنگی و نمودهای آن در زبان و عصر خود، توجه ویژه ای داشته است. ترکیباتی چون پیر مغان، جام جم، مانویت و شادی و مضامین برگرفته از شاهنامه، چون ننگ و نام و... ریشه های تاریخی و اسطوره ای این اشعار را در ایران پیش از اسلام و ایران پس از اسلام نشان می دهد. سپس به بررسی جلوه ها و نشانه های فرهنگ ایرانی اسلامی در شعر حافظ می پردازیم و با تحلیل بیت های دارای این نشانه ها، تلاش حافظ را در پیوند میان این مفاهیم با هویت ایرانی - اسلامی که موجب استحکام مرزهای جغرافیایی تازه ای در میان مردم ایران شده است، بیان می کنیم.

یکی از بزرگترین نیازهای روز زبان فارسی، ترجمه و مقابله با هجوم و حضور هزاران لغت علمی است که همراه با علوم و فنون مختلف، به زبان فارسی سرازیر شده اند.بدیهی است این امر نیازمند آگاهی، تحقیق و تمرین لغت سازان و مترجمانست. از سوی دیگر لازمست علاوه بر ساختن لغات تازه، لغات علمی ای که تاکنون دیگران ساخته اند، نقد و بررسی شود، تا با طرح معایب و محاسن آنها، لغات نادرست حذف گردد. هدف این مقاله نیز همین است و پس از ارایه نظریه های کلی لغت سازی، چهل لغت در رشته های مختلف علمی را که به دست فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد فرهنگ (که در رژیم پهلوی کاری مشابه فرهنگستان امروز می کرد) ترجمه شده اند، بررسی می کند و معایب آن را بر می شمارد. همچنین برای اکثر لغات نقد شده، لغات جایگزین پیشنهاد شده اند.

مقاله حاضر پژوهشی است درباره «همسان سازی» و کارکرد زیباشناختی آن در اشعار مهدی اخوان ثالث که به روش استقرایی انجام شده است. یکی از تمهیدات زبانی اخوان در شعر، استفاده از «همسان سازی» برای گسترش سازه های کلام و ورود به عرصه اطناب است. اخوان با پیوندی که از نظر لفظی یا معنایی بین دو رکن گروه های «همسان بدل دار» ایجاد می کند، از آن ها به صورت عامل برجسته ساز زبان و عنصر زیبایی شناختی شعر استفاده می کند. مهمترین نقش گروه های «همسان بدل دار» در اشعار اخوان، آشنایی زدایی، برجسته سازی، تبدیل زبان ارجاعی به زبان ادبی و آفرینش زیبایی است. از دیگر جنبه های کارکرد زیبایی شناختی «همسان سازی» در اشعار اخوان عبارت است از: سوق دادن زبان شعر به سوی اطناب، توصیف مبدل منه، ایجاد فاصله زیبایی شناختی بین عقل و عاطفه. همچنین، با تکیه بر نقش اصلی گروه های «همسان بدل دار» که همسان پنداری در ادبیات است، اخوان با گزینش بدل از مجموعه «مجردات، اجسام، گیاهان، سیالات» و همنشین کردن آن با مبدل منه، تصاویر زیبایی که متکی بر تجرید پنداری، تجسم پنداری، گیاه پنداری، سیال پنداری و غیره است، به نمایش گذاشته است.

تصویر به آن دسته از فعالیت های ذهنی گفته می شود که در فرایند آفرینش هنری، در قوه خیال کشف می گردد. تصویر، عناصر بیگانه طبیعت را به هم پیوند می دهد و با ابداع حس و فهم مشترک، نسبت میان انسان و طبیعت را از سطح «این نه آنی» به سطح «این همانی» ارتقا می دهد. این سطح از صورت بندی های خیال، فقط زمانی گریبان شاعر را می گیرد که شاعر، منطق متعارف مکالمه و مفاهمه را فاقد قابلیت لازم برای حسی کردن معانی و مضامین شهودی و انتزاعی و تجارب ناب ببیند. لذا زبان را با انحراف هنرمندانه از هنجار منطق محاوره و منطق مکاتبه که مبتنی بر دلالت مطابقی و کارکرد ارجاعی است، خارج می سازد و در سطح کارکرد شاعرانه بازسازی می کند.هر گاه انحراف غایتمند از هنجارها و قواعد حاکم بر زبان معیار صورت پذیرد، هنجارگریزی پدید می آید. این پژوهش بر آن است از رهگذر هنجارگریزی تصویری، تحول آرایه های زیباشناختی در شعر معاصر را مورد بررسی قرار دهد تا مشخص گرداند که شاعران معاصر تا چه حد با استفاده از تصویرسازی های ادبی و آرایه های زیباشناختی از اشیا و پدیده ها عادت زدایی می کنند و به کلامشان صبغه هنری می بخشند. آیزر از نظریه پردازان نظریه دریافت، آگاهانه تاکید نهادن بر جنبه های زیباشناختی اثر را که موجب کثرت معنایی و هنجارگریزی تصویری می گردد بر می گزیند.

هر نوعی از انواع متعدد هنر – شعر، داستان کوتاه، رمان، نثر- تحت حمایت سبکی خاص و مستقل، یک نظام نوشتاری تلقی می شود که مبتنی بر مناسبات و انتظارات ساختاری و تنظیمات زبانی و به صورت کلی متکی بر پیشینه ی نظریه های ادبی مستقل و خاص خود می باشد. بدیهی است، بداعت یک سبک، مدیون استقلال و تازگی تئوری های پیشاساختاری است که واقعیت آن سبک را به عنوان جریانی خاص و با قابلیت پیروی و تداوم تضمین می کند. طرح ساختاری مستقل با شیوه های زبانی سنجیده و نو، همراه با جهان نگری بعدپذیر، اساسا پیش فرض و حداقل شرطی است که هر سبک جدید و تازه ای برای به دست آوردن استقلال خود نیازمند آن است. شعر معاصر به رهبری نیما و پیروان او سپهری و فروغ، متکی بر مشخصه های هستی شناسیک و زیباشناسیک است که واقعیت آن را به عنوان یک جریان ریشه دار و با قابلیت پیروی و تداوم و از همه مهمتر با استقلال و هویت، نشان می دهد. در این مقاله، اشتراکات ساختاری شعر نیما، سپهری و فروغ که ارتقا دهنده و اثبات کننده استقلال و تمایز شعر آنها از سطح شعر کلاسیک است، ارزیابی می شود. اسطوره شکنی ساختار، مرکزیت گرایی در نظام صوری، پایان پذیری خلاق، واقعیت گرایی خلاق، استبدادگریزی معنا، انتزاع گرایی در زبان، شعارگرایی در زبان و تعهدگرایی، از مهمترین نشانه های اشتراک ساختاری در شعر نیما، سپهری و فروغ است.

سبک، شیوه ی خاصی است که نویسنده یا شاعر برای بیان مفاهیم خود در اثر ادبی به کار می برد. در مورد سبک از گذشته تاکنون تعاریف گوناگونی ارایه شده است. این اصطلاح در حال حاضر در مورد روش هایی به کار می رود که از طریق به کار بردن فنون و مفهوم های زبان شناسی به مطالعه تحلیلی ادبیات می پردازد. همچنین زاویه دید، مسایل زبانی، چگونگی شخصیت پردازی و چند و چون جهت گیری درون مایه را تعیین می کند. ویژگی اصلی آثار محمود دولت آبادی بویژه در رمان «جای خالی سلوچ» توجه به زبان و ساختار ادبی متن است. به عنوان نمونه، واژه های محلی و قومی که دولت آبادی در این رمان به کار گرفته، خصلت اصلی زبان باستانگرای او را آشکار می سازد که وام گرفته از کتاب هایی مانند تاریخ بیهقی و تاریخ بیهق است.نگارندگان در این مقاله کوشیده اند با بررسی ساختار ادبی و زبانی این رمان از جمله: واژگان، تصاویرخیال، تنوع جمله ها، ضرباهنگ، تکرار، انسجام، تأکید و…خصوصیات سبک شناسیک آنرا نمایان سازند.

میرزا محمد فرخی یزدی، یکی از معروفترین شاعران ادبیات کارگری زبان فارسی است. در این نوشته به تحلیل حاکمیت مطلوب فرخی یزدی می پردازیم و سیر تحول اندیشه سیاسی او را در مراحل مختلف حیات سیاسی اش نشان می دهیم و حاکمیت مشروطه مورد نظر او، اصول و ارکان این شیوه حکومت و علل شکست آن را از دیدگاه شاعر، بررسی می کنیم. سپس دلایل گرایش فرخی به اندیشه انقلاب تکاملی مشروطه و موضع منتقدانه او را در مقابل اندیشه اقتدارگرایی یا حکومت قدرت و طرح جمهوری بیان می کنیم. در نهایت علل و انگیزه های طرفداریش از اندیشه های کمونیستی و ابعاد مختلف این تفکر با استناد به آثار مکتوب، بخصوص اشعارش ارزیابی می گردد. همچنین برای نشان دادن عمق اندیشه های سیاسی او به بررسی و تحلیل کاربرد نمادهای ملی - مذهبی و شیوه بهره گیری از این نمادها در راستای تحقق اندیشه های شاعر می پردازیم.