پژوهشهای جغرافیایی
سال:1379 | دوره:32 | شماره:38 |تعداد مقالات:13

این مقاله حاصل مطالعه عکسهای هوایی1:55.000 و تصویر ماهواره ای کاسموس 1:100.000 و نقشه زمین شناسی1:250.000 منتقه میباشد که طی آن شکل گیری و تکامل تنگ های منطقه بررسی شده است. سپس طی یک بررسی میدانی با توجه به آثار و شواهد موجود و با در نظر گرفتن زمین ساخت منطقه، نتایج زیر بدست آمده است: شیب تنگ های ارتفاعات مرکزی از غرب به شرق و نیز ارتفاعات شمالی، از شمال به جنوب می باشد این مسئله ارتباط مستقیمی با اختلاف زمان پیدایش کوهستانها دارد. بطوریکه بعد از شکل گیری ارتفاعات شمالی با راستای غربی- شرقی، جریان آبها بصورت شمالی- جنوبی و بعد از پیدایش کوهستانهای غربی با راستای شمالی- جنوبی، جریان آبها بصورت غربی- شرقی بسمت قسمت مرکزی منطقه هدایت یافته اند. و همزمان با فرار ارتفاعات مرکزی آنها را بصورت پیشین رود شکافته اند. لذا در شکل گیری و پیدایش این تنگ ها دو عامل تکتونیک و فرسایش آبهای روان بطور همزمان نقش داشته اند.

بی تردید یکی از عوامل مهم در هجوم و فشار ترافیکی بر بخش مرکزی شهر تهران توزیع نامتعادل و ناموزون خدمات عمومی شهری بویژه خدمات درمانی- بهداشتی است که با برنامه ریزی و مکانیابی بهینه برای استقرار آنها در سطوح خدمات شهری می توان از حجم ترافیک و مراجعات مکرر شهروندان به منطقه مرکزی کاست و به امر تعادل بخشی در نحوه توزیع رفاه اجتماعی کمک نمود.بدین منظور این مقاله سعی دارد تا مشکلات و نابسامانیهای توزیع مکانی (فضایی) مراکز بهداشتی- درمانی را که بر ترافیک شهری اثر می گذارد، مورد ارزیابی قرار دهد.

در برنامه پنج ساله دوم توسعه کشور (78-1374) فصل مستقلی راجع به عمران روستایی دیده می شود و امکان ارزیابی مشخص اهداف، سیاستها و برنامه های اجرایی آن وجود دارد. نتایج ارزیابیها نشان می دهد که این برنامه، حداقل نسبت به برنامه های توسعه بعد از انقلاب اسلامی، بدلیل رعایت نسبی اصول برنامه ریزی از لحاظ ترتیب و وضوح اهداف، سیاستها و برنامه های اجرایی و داشتن فصل مستقل عمران روستایی مزایایی دارد. با اینحال معایب و نارسائیهای عمده ای نیز در محتوا و عملکرد برنامه عمران روستایی آن وجود دارد که از بین آنها می توان به عدم جامعیت اهداف و برنامه های توسعه روستایی بدلیل حاکمیت نظام برنامه ریزی بخشی در کشور، نارسایی و عدم هماهنگی و عدم انطباق کامل بین اهداف، سیاستها و برنامه های اجرایی با یکدیگر و همچنین اجرای محدود برنامه ها و تحقق نسبتا کم اهداف کمی اشاره کرد. در مجموع، نارساییهای اساسی در محتوای برنامه و عملکرد اجرایی آن باعث شده تا علیرغم تخصیص و هزینه اعتبارات نسبتا زیاد، باز هم اهداف کمی و کیفی عمران روستایی تحقق چندانی نیابد. به همین دلیل باید با بازنگری برنامه های گذشته، در برنامه های آتی عمران روستایی اصلاحات لازم بوجود آید.

همزمان با رشد و توسعه پایدار و تحولات اساسی و بنیادی در امور اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، نقش حائز اهمیت شبکه راه ها بویژه راههای زمینی (اتومبیل رو) و سازوکار حمل و نقل بعنوان یکی از بخشهای مهم زیربناییِ توسعه نمایان می گردد و حتی بر فعالیت های دیگر در مکانها و فضاهای جغرافیایی گوناگون تاثیر می گذارد و منابع و استعدادهای بالقوه آنها را بارور و سیر پیشرفت اکثر طرحهای کارساز را سرعت بخشیده، زمینه رشد و شکوفایی را فراهم می نماید. سرمایه ای که جهت احداث شبکه راهها در بسترهای گوناگون جغرافیایی و سازه های مورد نیاز آن و نیز حفظ و نگهداری و ایمن سازی آنها صرف می شود، جزء سرمایه های ملی محسوب می گردد. حراست این سرمایه ملی بمنظور بهره برداری طولانی مدت از شبکه راه ها و جلوگیری از تاثیر عوامل جغرافیائی و تخریب زودرس راه ها، معابر و ناوگان حمل و نقل بار و مسافر الزامی است؛ بنابراین بجز از امنیت عبور و مرور که باید بر راه های کشور حاکم باشد و مسایل فنی- مهندسی و مهندسی ترافیک بطور دقیق مد نظر قرار گیرد، ضروری است که راهها در برابر تاثیر عوامل جغرافیایی مخرب هم هر چه بیشتر ایمن شوند تا بستر مناسب و مطمئنی برای توسعه، بویژه توسعه پایدار، پدیدار گردد.

این مقاله دارای هدفمندی خاصی است که بر مفاهیم نظری علمی موجود در محتوای جغرافیای کنونی و تامین رفاه انسانی متداول در دانشگاههای معتبر دنیا استوار بوده و در تحقیقی تجربی درباره ایران، همراه با تاکید بر جنبه های روستایی به بررسی مدقانه ای پرداخته است. بدین ترتیب، سابقه مبانی نظری و علمی مربوطه که در برگیرنده محتواهای جغرافیای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در جهت تامین توسعه و رفع تباین رفاه انسانی مردم دنیا می باشد، مطرح شده و مورد بحث قرار می گیرد. سپس مبحث ویژگیهای ناحیه ای – ملی و جنبه های تجربی این تحقیق مشتمل بر معرفی و ارائه تقسیم بندی استانها، توزیع فضایی جمعیتهای روستایی و شهری بر اساس استانهای گروه بندی شده با ذکر مسائل مربوطه، ارائه می گردد. در بررسی نظام اقتصادی، درباره توزیع فضایی فعالیتهای سه گانه اقتصادی یعنی نوع اول (کشاورزی – روستایی)، نوع دوم (صنعتی و معدنی) و نوع سوم (خدمات و بازرگانی) در رابطه با مبانی نظری توسعه از لحاظ تامین رفاه اقتصادی، ارزشهای کیفیت طبیعی زندگی و درآمد سرانه، تحلیل لازم بعمل می آید. مطالعه نظام اجتماعی در این تحقیق شامل بذل توجهات به خصوصیات جمعیتی مردمان روستایی از نقطه نظرهای گروه بندی سنی – جنسی جمعیت، نرخهای باسوادی بزرگسالان، بهداشت و مسائل مربوطه (مرگ و میر عمومی جمعیت و امید به زندگی از زمان تولد، مرگ و میر نوزادی  و خدمات پزشکان و بهداشتیاران) در استانهای کشور می باشد. در بررسی نظام سیاسی هم، موضوع استفاده از رادیو به ازای هر هزار نفر جمعیت روستایی ایران و در سطح استانهای آن مورد بحث قرار می گیرند. مولف امید آن دارد که مقاله ره آوردی مساعد برای توسعه آینده و تامین مناسبتر از توزیع فضایی رفاه انسانی در روستاهای کشور باشد.

بعد از طرح آمایش سرزمین و طرحهای منطقه ای، طرحهای ناحیه ای و یا به تعاریفی طرح جامع شهرستان مطرح می گردد. این طرحها به استناد "آیین نامه مربوط به استفاده از اراضی، احداث بنا و تاسیسات در خارج از محدوده قانونی و حریم شهرها" مصوب 22 اردیبهشت 1355 و الحاقی 5/11/73 تهیه می شوند.ساماندهی به نظام فعالیت انسان در فضای خرد (شهرستان) بمنظور استفاده بهینه از زمین یا بعبارتی دیگر، ساماندهی فضایی نظام اسکان و فعالیت، هدف اصلی و نهایی این قبیل طرحهاست که از طریق استخراج و ارایه دو سند تحقق می پذیرد:- تعیین کاربری بهینه (پیشنهادی) در قالب "نقشه منطقه بندی کاربری اراضی، محدودیتهای جغرافیای و اراضی توسعه شهرهای موجود و جدید".- ساماندهی نظام ساختار فضایی در قالب "نقشه مجموعه ها و حوزه های همیار".هدف این مقاله نشان دادن نحوه استخراج سند اول با تاکید بر نقش و جایگاه جغرافیای کاربردی در رویکرد ساختاری- راهبری است و برای این منظور ناحیه سراب انتخاب شده است.

این مقاله به ارزشیابی اساسی درباره محتوی و عملکرد عمران روستایی در برنامه های عمرانی و توسعه کشور طی چند دهه اخیر (78-1327) می پردازد. روش کار، استفاده از ماتریس ارزشیابی و ارزش گذاری برنامه ها با تهیه هشت معیار ارزشیابی می باشد. نتایج ارزشیابیهای اساسی نشان دهنده نارسایی عمده در محتوی و عملکرد برنامه ها بوده و به همین دلیل نمره متوسط کل ارزشیابیها، نسبتا ضعیف تا متوسط بدست آمده است. این وضعیت را می توان با نارسایی در نظام تهیه، اجرا، نظارت و ارزشیابی اساسی برنامه های عمرانی و توسعه مرتبط دانست. همچنین روند تحول شاخصهای توسعه روستایی کشور نشان دهنده نوعی دوگانگی در بین آنها می باشد؛ بدین ترتیب که شاخصهای خدماتی و اجتماعی – رفاهی روستاها از رشد بسیار خوبی برخوردار بوده اند. ولی در مقابل، شاخصهای اقتصادی – اجتماعی نواحی روستایی وضع نامطلوبی داشته و دارای رشد بسیار کندی است. این دوگانگی نشان می دهد که محتوای برنامه ها همه جانبه و جامع نبوده و به همه ابعاد توسعه توجه نشده است.

در این مقاله ال نینو و دوره های خشکسالی- ترسالی ایران بررسی شده است. ابعاد مطالعه به بارش های ایران و ارتباط آنها با ال نینوی نوسان جنوبی محدود می شود. بنابراین بی هنجاری ها و همینطور تغییرات سالانه و درون سالی (ماهانه، فصلی) بارش در ایران و ارتباط آنها با شاخص نوسان جنوبی مطالعه و بررسی شده و اجمالا نتایج زیر حاصل گشته است: ارتباط نسبتا قوی ای بین بارش سالانه ایران و شاخص نوسان جنوبی (SOI) وجود دارد. این ارتباط با ضریب همبستگی 0.37- که در سطح 5 درصد معنادار است، مشخص می شود. از 29 ایستگاه انتخابی جهت مطالعه بارش، ایستگاه قزوین از بالاترین ضریب همبستگی بین بارش سالانه و شاخص نوسان جنوبی همزمان آن برخوردار بوده است. در حالیکه این ضریب برای ایستگاه بیرجند 0.005 می باشد. در بررسی ماهانه ارتباط نیز مشخص گردید که بالاترین ضریب همبستگی بارش ماهانه ایران و شاخص نوسان جنوبی همزمان آن، در ماه اکتبر دیده می شود.

با توجه به تاثیر ساختار جمعیت و تحولات آن بر سکونتگاه های شهری و روستایی، در این مقاله سعی شده است تا تحولات جمعیت روستایی ناحیه بهار همدان را طی دوره 20 ساله (1375-1355) بر اساس ساماندهی فضایی سکونتگاه های روستایی و در چارچوب تقسیمات سیاسی موجود کشور مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. سپس نتایج حاصل که از جمله آن می توان به بروز عدم تعادل در توزیع نقاط روستایی و میزان جمعیت آنها و همچنین حرکت روستاها به سمت قطبی شدن اشاره نمود، مورد ارزیابی قرار گرفته است. روش تحقیق مبتنی بر روشهای کمی و آماری و استفاده از مدلهای علمی در تجزیه و تحلیل آمارهای جمعیتی بوده است.

هجوم اکولوژیکی و سکونت افراد کم درآمد در بافتهای قدیمی از جمله معضلات این بافتهاست. خستگی مفرط ناشی از کار طاقت فرسا و نداشتن پشتوانه مالی مناسب برای همکاری در امور محله، انگیزه توجه به مسایل محله، بهداشت محیط زیست و عمران آنرا از زمان سلب می کند. هدف این تحقیق شناخت و بررسی پایگاه اقتصادی افراد ساکن بافت قدیم شهر ری در نابسامانی منطقه مورد نظر است. روش پژوهش با استفاده از شیوه های میدانی بویژه پیمایشی مبتنی بر روشهای اکتشافی و تحلیلی است.

مطالعه در باره تحلیل جغرافیایی در مورد توسعه و تباین رفاه انسانی، دارای جهت یابی بسوی تحقیق و بازجویی در باره ادبیات دانشگاهی کنونی بوده و در موقعیت جامع دنیا، از نقطه نظر کاربرد آن در برنامه ریزیهای آینده ناحیه ای و ملی کشور ما حائز اهمیت می باشد. در این مطالعه، نظامهای بزرگ ملی دنیا در چهار گروه مورد بررسی قرار گرفته اند که عوامل بنیادی آن دربرگیرنده نظامهای اقتصادی، طبیعی (کارآمدی طبیعی و نقش مردم در توسعه منابع طبیعی)، اجتماعی و سیاسی است. در هر حال، شاخصهای توسعه نیز در این مقاله مورد بحث واقع شده و بدین ترتیب عناوینی چون شاخص کیفی طبیعی زندگی، شاخص توسعه انسانی و شاخص رفاه پایدار اقتصادی را شامل می شوند. در نتیجه کشورهای توسعه یافته، نسبتاً توسعه یافته و تحت توسعه با توجه به مفهوم نظری رفاه انسانی مرتبه بندی شده اند. تحقیقات مربوطه بیشتر، می توانند زمینه های علمی و عملی را برای دستیابی به قوانین و تعمیمها فراهم سازند. با توجه به اهداف این مقاله، عناوینی چون مقدمه و جهت یابیهای اولیه، تعاریف کلی در مورد توسعه، تباین رفاه انسانی در دنیا: شاخصی جدید از موقعیت توسعه، شاخصهای توسعه، نظام اکولوژیکال یا روابط انسان- محیطی، نظام اقتصادی، نظام اجتماعی، نظام سیاسی و یافته ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته، در نهایت پیشنهادات ارائه گردیده اند. امید مؤلف بر آنست که با تکامل گرایی این گونه تحقیقات بر جنبه های قانونمندی مطالعات جغرافیایی در کشورمان، به رهیافتهای نظری و تجربی جامعتری دست یابیم.

وسعت زیادی از پهنه ایران را سطوح نسبتا هموار و کم ارتفاعی تشکیل می دهد که بدلیل ارتفاع اندک و سایر عوامل، از شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک برخوردارند. فقر پوشش گیاهی و همواری نسبی، موجب غلبه فرآیندهای کندوکاو و تراکم بادی در این مناطق شده است. میزان فرسایش بادی و حجم نقل و انتقال مواد، وابسته به ویژگیهای باد اعم از سرعت، جهت و فراوانی آن است. قدرت حمل مستقیم باد محدود به ذراتی می گردد که قطر آنها کمتر از 2 میلیمتر باشد. هدف این تحقیق بررسی ویژگیهای باد در منطقه بندریگ کاشان و ارتباط این ویژگیها با نسبت قطر ذرات ماسه می باشد. روش تحقیق مبتنی بر "روش تحلیلی" است و برای تجزیه و تحلیل و یافتن ارتباط از روش "اختلاف" استفاده شده است. "روش" کار دانه سنجی ذرات ماسه نمونه برداری شده از پیرامون بندریگ می باشد و "تکنیک" کار مقایسه ارتباط قطر ذرات ماسه و سرعتهای آستانه باد از طریق شاخص بدست آمده در عملیات آزمایشگاهی است. نتایج نشان می دهند که قطر ذرات ماسه در محور شرقی بندریگ درشت تر از آستانه بادهای ثبت شده در ایستگاه کاشان است و این مساله بیانگر وجود بادهای شدیدتری از این سمت است که عمدتا بدلیل مانع توپوگرافی بندریگ، در ایستگاه کاشان ثبت نمی گردد. وجود فعالیتهای انسانی در حاشیه جنوبغربی بویژه در زمینهای زراعی و نیز مالچ پاشی گسترده در تمامی حاشیه شمالغربی، غرب و جنوبغربی طی 30 سال گذشته موجب تغییر سیستم و فرآیند حمل و نقل بادی شده است. از اینرو ذرات ماسه با ویژگیهای باد، برازش نشان نمی دهند. تنها در نمونه های حاشیه شمالشرقی بدلیل توپوگرافی مساعد و عدم دخالتهای انسانی، بین سرعتهای آستانه با دامنه دانه بندی، همبستگی نسبتا قابل قبولی دیده می شود.

خرم آباد منطقه ای در غرب مرکزی ایران است که از نظر اقلیمی، بر اساس ضریب دمارتن جز مناطق نیمه خشک و بر اساس کلیموگرام آمبروژه، نیمه مرطوب سرد محسوب می شود. میانگین مجموع بارش سالیانه این منطقه حدود 508 میلی متر است که 54 درصد آن در زمستان، 28.5 درصد آن در پاییز و 17.3 درصد آن در بهار دریافت می شود.در این مقاله، باران موثر کشاورزی خرم آباد بر اساس روش SCS برآورد شده است. البته برای برآورد باران موثر، روشهای تجربی متعددی ارائه شده که هر یک مناسب با مناطق خاصی است؛ ولی در روش SCS تنها داده هایی مثل بارش، تبخیر و تعرق بالقوه و عمق آبیاری مورد نیاز بوده و در آن محدودیت مکانی وجود ندارد. جهت استفاده از روش SCS ابتدا تبخیر و تعرق ماهانه گیاه مرجع برای دوره آماری بر اساس روش فائو (پنمن – مانتیت) محاسبه و سپس با استفاده از بارش ماهانه دوره آماری (1995-1970)، باران موثر برای اعماق مختلف (10، 20، 30، 40، 50، 60، 70 و 75 میلیمتری) برآورد شده است.در میان ماههای مورد بررسی (اکتبر تا مه)، حداکثر باران موثر در ماه مارس دریافت شده که برابر با 11.4 درصد کل باران موثر سالیانه است. به همین ترتیب و به منظور تعیین احتمال دریافت باران موثر در هر ماه، بارانهای موثر برآورد شده، با توزیع های مختلف آماری برازش داده شده و احتمال وقوع و دوره بازگشت مقادیر مختلف باران موثر در هر ماه ارائه گردیده است.