هنرهای زیبا
سال:1382 | دوره:- | شماره:16 |تعداد مقالات:10

فرآیند توسعه شهری و منطقه ای دارای جنبه های نظری متعددی است که بر پایه آنها عامل های گوناگون دخیل در این فرآیند مطرح می گردد. کلیه این نظریه ها بر این باورند که شهر یا منطقه توسعه یافته به سبب برخوردار نبودن از کارکردهای آن عامل ها، عقب مانده تر از شهر یا منطقه توسعه یافته می باشد. در حالی که احتمال دارد در عقب ماندگی یک جامعه نیز مزیتی نهفته باشد. برای شهرها یا منطقه های دارای سطح پایین بهره وری، این امکان وجود دارد که از طریق جذب فن آوری پیشرفته تولید از ناحیه های توسعه یافته تر، فرآیند "رسیدن" به سطح آنها را آغاز کنند. شرط لازم تحقق پدیده رسیدن وجود میزان کافی "توانایی اجتماعی" است. در دو جامعه با توانایی اجتماعی متفاوت، جامعه با توان بالاتر رشد سریع تری خواهد داشت؛ اما سرانجام هر دو جامعه به سوی نقطه همگرایی میل خواهند کرد. سطح توانایی اجتماعی در هر شهر یا منطقه بیانگر میزان دست یابی آن شهر یا منطقه به سطحی از توسعه می باشد که در پی آن کاهش تفاوت های منطقه ای حاصل می آید. توانایی اجتماعی هر شهر یا منطقه بر دو عامل اساسی "توان همگرایی" به شکل توان "تبادل فضایی" و "مزیت اجتماعی" در قالب سطح "سرمایه انسانی" استوار است. این مقاله می کوشد با استفاده از نتایج مورد پژوهی های در مورد پدیده توسعه شهری در کشور، مقوله های فوق را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.

مقاله حاضر به چگونگی توسعه شهری سنندج با توجه به ابعاد مختلف جغرافیایی و محیطی پرداخته است. در ابتدا همراه با گردآوری داده های فضایی، نقشه ها، اطلاعات پایه، سرانه و تراکم های استاندارد و کاربرد های وضع موجود شهر سنندج در حریم استحفاظی این شهر بررسی، پس از تهیه بانک های اطلاعاتی لایه های متعددی چون شیب، گسل، زمین شناسی، تناسب اراضی و خاک شناسی، روند توسعه فیزیکی شهر، زمین های کشاورزی، توپوگرافی، منابع آب و کاربری اراضی شهری، عملیات تلفیق اطلاعات و شاخص ها با استفاده از روش های متعدد ترکیب نقشه ای (آنالیز چند متغیره) چونBoolean Logic وlndex overlay همراه با عملیات بارزسازی (image enhancement) و آشکار سازی تصاویر ماهواره ای TM(1998 و1990)، عملیات تصحیح هندسی (Geometric correction) جهت بهنگام سازی نقشه ها (up to date map) انجام گرفته، پس از وزن دهی به مقادیر و داده های مکانی از طریق مقایسات زوجی متغیرها در مرحله دوم تحلیل سلسله مراتبی (Analytic Hierarchy process) الگوی مناسب توسعه شهری از طریق مکان یابی یک پهنه 12 کیلومتر مربعی در شمال غرب سنندج ارایه شده است.

معماری به لحاظ ماهیتش دارای دو بعد علمی و هنری است. با توجه به جنبه جهان شمولی هنر، معماری نیز از بعد هنری اش واجد معنای هستی شناسی است. از آنجا که بینش یا دیدگاه فکری در درک معنی و به تبع آن در ساختار یک نظام آموزشی، به خصوص در مقولاتی (مثل مقولات هنری) که دارای بعد هستی شناسی هستند، موثر است لذا مقدم بر آموزش معماری، لازم است که دیدگاه فکری ای که آموزش در آن انجام می گیرد، و تعریف معماری که خود واجد معنی ناشی از بینش است، تبیین شود.از دیدگاه سنتی، معماری هنر آفرینش است، آفرینشی زیبا که لازمه وجود حقیقی است. انسان سنتی استعداد آفرینندگی خود را از خداوند می داند. از همین رو از نگاه سنت، معماری به عنوان هنر آفرینش و آراستن کالبد زندگی، واجد بعد هستی شناسی است. از دیدگاه مدرن نیز معماران بزرگ این نحله ی فکری وجود امری متعالی در معماری را متذکر شده اند و بعضا به بعد هستی شناسی معماری اعتراف دارند. اما مفاهمه ی این معنی در فضای فکری متاثر از خرد محض حاکم بر دنیای مدرن، دچار استحاله ی شناختی شده است.در این مقاله سعی شده است از دریچه تعریف معماری در نظام های فکری مبتنی بر "سنت" و "مدرن" در حد بضاعت مزجات به تبیین موضوع بپردازیم.

ایران از دیرباز به عنوان سرزمینی که دارای تمدنی کهن است، شناخته شده است. یکی از ویژگی های کشورهای متمدن این است که فرهنگ و تمدن خویش را به سرزمین های دیگر منتقل کنند و ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود.بنابراین زوال قدرت ساسانیان را نباید با زوال ملت ایران به عنوان ملتی کهن اشتباه گرفت. ایرانیان پس از ظهور اسلام و پذیرش آن به عنوان دین رسمی عزم خویش را جزم نمودند تا فرهنگ و تمدن چندین هزار ساله خویش را به مردمانی فاتح و فاقد تمدن انتقال دهند که از این وظیفه خطیر سربلند و پیروز خارج شدند و توانستند اگر نه تمامی بلکه بیشتر میراث هنری و فرهنگی خویش را به اقوام غالب و پس از آن به سرزمین های دیگر اسلامی از جمله مصر گسترش دهند. به همین دلیل شناختن و شناساندن چنین مردمانی که در پیشرفت و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی موثر بوده اند و دارایی های فرهنگی و هنری خویش را از این طریق به سرزمین های دیگر منتقل نموده اند و نیز بررسی این تاثیرات امری قابل توجه است.مصر در اینجا به عنوان  یکی از کشورهایی که تحت تاثیر معماری ایرانی قرار گرفته، مورد نظر است، لذا پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است  که تاثیر معماری ایران در مصر از زمان فتح اسلامی تا ظهور ممالیک چگونه است؟در این مجال ضمن بیان تاثیر و چگونگی ورود آن به مصر، به برخی از ابنیه شاخص در دوره های طولونی، فاطمی و ایوبی اشاره شده تا با ارائه قراین و شواهد بتوان این تاثیرات را آشکار کرد.

در مرکز شهر تاریخی تبریز، بازمانده های بنای باستانی شکوهمندی قرار دارد که در گذر زمان از آن با نام های ارک تبریز، ارک علیشاه، طاق علیشاه و نیز مسجد علیشاه یاد کرده اند. این ایوان عظیم فروریخته، که ابعاد آن از ایوان مداین بزرگتر است، از نظر حجم، فضا سازی، رفعت و عظمت یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران شمرده می شود. پژوهشگرانی که این ایوان را مسجد جامع تاج الدین علیشاه پنداشته و معرفی کرده اند، تنها به روایات تاریخی استناد داشته اند، حال آنکه نگرش تحلیلی- انتقادی به متون تاریخی آشکار می سازد که وضعیت و ساختار کنونی ارک تبریز هرگز با توصیف مورخان و سیاحانی که مسجد علیشاه را دیده و توصیف کرده اند، همخوانی و هماهنگی ندارد. این مقاله بر پایه نتایج کاوش های باستان شناسی، مطالعات تاریخ معماری اسلامی، رهیافت (approach) معماری و نیز بررسی انتقادی متون تاریخی نتیجه خواهد گرفت که بنای موسوم به ارک تبریز همان مسجد جامع علیشاه نیست.

نگارگری ایرانی، یکی ازمهم ترین زیرشاخه های هنر اسلامیست که علیرغم اهمیت جنبه های فیگوراتیو، نمادین و محتوایی، در طیفی از ابهامات گیج کننده قرار گرفته است.میتوان ابهامات مذکور را  ذیل سه دسته طبقه بندی نمود:ابهامات تاریخ هنرنگاری نگارگریابهامات شکل شناسانه و بصری نگارگریابهامات مربوط به خاستگاه های نظری نگارگریضمن اذعان توجه به اهمیت هر سه دسته ابهامات فوق در این تحقیق خاستگاه های نظری نگارگری مورد تاکید قرار گرفته است، لهذا در چارچوب بررسی قصه خسرو وشیرین نظامی و ارتباط آن با صحنه هایی از نگارگری (نخستین دیدار خسرو شیرین و مرگ شیرین) برخی وجوه شکلی و محتویی نگارگری ایرانی مورد بررسی قرار می گیرد.در این روند [عشق] با خاستگاه عرفانی، همچون متغیر مستقلی وارد عرصه شده تا عناصر بصری و مضمونی را از سطح ملموس Concrete و برون گرایانه Exoteric و واقع گرایانه و طبیعت مدارانه، به سطوح باطن گرایانه Esoteric سوق دهد تا زیبایی بی بدیل و مفاهیم دست نایافتنی را که در ژرفای تصاویر نهفته است بر ملا نماید. 

فرضیه من در این مقاله مبتنی بر اینست که علی قلی بیک جبه دار نقاش دوره شاه عباس ثانی بر خلاف تصور بعضی از محققان خارجی و داخلی، فرنگی (اروپایی) نبوده، بلکه از اهالی ارمنستان و یا گرجستان بوده که در دوره صفوی مسیحیان آنجا را فرنگی می نامیدند. در این مقاله با رجوع به منابع تاریخی و ادبی دوره صفوی ثابت شده که علی قلی جبه دار، نواده قرچقای خان گرجی (یا ارمنی) سپهسالار کل قشون ایران و حاکم مشهد در دوره شاه عباس اول است و به سبب مقام و منزلت آباء و اجداد او در دربار صفوی، در سال 1049 یا 1050 ه. به منصب کتابدار خاصه شاه صفی و شاه عباس ثانی برگزیده می شود. او منصب جبه داری و نقاشباشی دربار را نیز کسب می کند. او در زمان شاه عباس ثانی اسلوب فرنگی سازی را از نقاشان هلندی مشغول در دربار همچون فیلیپس انجل، لوکار، رمیان، یان دوهارت و غیره فرا می گیرد و گاهی نیز به تقلید از نقاشان طبیعت گرای هندی نظیر گواردهان می پردازد و یا از تصاویر چایی اروپایی بهره می گیرد و آثاری می آفریند که امروزه به سبک فرنگی سازی شهرت دارد. درکنار او نقاشان دیگری چون محمد زمان، شیخی عباسی، بهرام سفره کش و غیره هم کار می کرده اند.

تحقیقات علمی در راستای شناخت سبک های مختلف فرش دستباف ایران بسیار محدود می باشند. این مساله همواره مورد توجه شرق شناسان ایرانی و غیر ایرانی بوده است و تعدادی از مطالعات انجام شده در این رابطه نیز فاقد اعتبار علمی می باشند. لذا شناخت ویژگی ها، شیوه های بافت، دار و ابزار قالیبافی و طرح و نقشه فرش دستباف ایران جهت حفظ این هنر- صنعت توسط محققان و اندیشمندان ایرانی امری اجتناب ناپذیر است تا با ثبت اطلاعات، آنها را  برای آیندگان محفوظ دارند. هدف از اجرای پژوهش حاضر بررسی یکی از سبک های فرش دستباف ایران است که تولید آن کم کم رو به فراموشی می رود. این پژوهش به روش پیمایشی انجام شده است که پس از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی در موضوع مورد پژوهش، در میدان طرح نیز قالیچه های موجود و در حال بافت با روش سرشماری مورد بررسی قرار گرفته و ویژگی های آنها ثبت شده است. نتایج نشان می دهند که این قالیچه ها در مناطق جنوبی استان خراسان به صورت ذهنی باف بوده و در ابعاد کوچک تولید می شوند. زنان قالیباف عرب نظیر سایر زنان عشایر ایران از دار زمینی استفاده می کنند که با شیوه چله کشی ترکی چله کشی شده است. این قالیچه ها دارای بافتی درشت و پرزهای بلند می باشند و با دو پود ضخیم بافته می شوند. نخ چله و پود قالی از جنس پنبه و نخ پرز از جنس پشم می باشد که غالبا با رنگ های جوهری یا ترکیبی از رنگ های جوهری و گیاهی با استفاده از دندانه رنگرزی شده اند. مهمترین طرح های رایج شامل لچک و ترنج، ترنج و ترنج و محرمات می باشد. قالیچه های نمازی با تصاویر نمازگزاران، شتر، مسجد و درخت از طرح های مشهور اقوام عرب رمضانی می باشد.

موسیقی ایرانی همانند دیگر هنرها بیانی انتزاعی از جلوه های مختلف فرهنگ غنی ایران زمین دارد. روش شکل گیری واژه ها و روند توسعه جملات در این موسیقی نشانه هایی آشنا از دیگر هنرها به خصوص هنرهای تزیینی در خود دارد. در این مقاله سعی شده است با مقایسه و بررسی وجوه تشابه و افتراق این دو شاخه هنری راهکارهایی برای درک بهتر و روشن تر موسیقی ایرانی و ارایه روش آموزش این نوع موسیقی بر اساس درک و تکرار و ترکیب انگاره های مختلف و در عین حال محدود و مشخص آن به دست دهد. وجود عناصر مشترک در این دو شاخه هنری از جمله نظم، تکرار، ریتم، سایه و روشن، تزیین در موسیقی ایرانی، نحوه ترکیب و گسترش انگاره های موسیقی ایرانی و شباهت آن به نحوه شکل گیری نقوش تزیینی، حرکت اسلیمی وار جملات موسیقی و چگونگی استفاده از سمبول ها در هر دو این هنرها از جمله محورهای اصلی مورد بررسی در این تحقیق بوده است.