متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)
سال:1394 | دوره:19 | شماره:65 |تعداد مقالات:7

نظریه مایکل هلیدی یکی از گرایش های نظریه نقش گراست که بر دو مفهوم بنیادین نظام و نقش استوار است. در این نظریه، هلیدی از وجوه مختلفی به متن می نگرد. او در تمام بخش های نظریه خود به بافت و معنای درون متنی و برون متنی توجه ویژه دارد. بر همین اساس، برای اجزای مختلف کلام، فرانقش های سه گانه اندیشگانی/ تجربی، میان فردی و متنی قائل است. همچنین هلیدی به دلیل اهمیتی که برای بافت بیرونی کلام قائل است، بر نقش اجتماعی زبان تاکید دارد و آن را پدیده ای کاملا اجتماعی می شمارد. در این پژوهش، شعر «یادداشت های درد جاودانگی (یادداشت های گم شده)» سروده قیصر امین پور بر اساس نظریه هلیدی بررسی می شود. در این شعر، شاعر مضمون و دغدغه ای انتزاعی و کاملا ذهنی را با استفاده از فرایندهای مادی و فیزیکی زبان به صورت محسوس برای مخاطب بیان می کند. او با ذکر دغدغه های روزمره زندگی امروزی، سعی دارد ذهن مخاطب را به دغدغه ای کلان و جدی تر معطوف کند که احتمالا به دلیل اشتغال ذهنش به امور جاری، از آن غافل است.

از دیرباز جامعه ایرانی با نوعی ناهمزمانی در زمینه همپوشانی تحولات اجتماعی و کنش های خلاقانه هنری دست به گریبان بوده است، به ویژه که رمان، نوع ادبی وارداتی است و علی رغم وجود ضرورت و پیوندش با نیازهای ایران در زمان پیدایش آن، این قالب ادبی از سنت های ادبی آن برنخاسته، بلکه عمدتا به عنوان محصول ترجمه در نظام ادبی فارسی پدیدار شده است؛ به عبارتی دیگر، زیبایی شناسی مدرن با ذهن جامعه ادبی ایران همزمان نبوده است. رمان «کریستین و کید» نوشته هوشنگ گلشیری، از دید بسیاری از منتقدان به سبب پیچیدگی در فرم و محتوا، فقدان درونمایه اجتماعی صریح و روایتی متفاوت، ادامه منطقی و طبیعی داستان نویسی عصر خود نبوده است و با روند هماهنگ و یکپارچه جامعه ادبی زمانه حرکت نکرده است و در حکم اثری تقلیدی از آثار جوامع غربی پنداشته می شود که دغدغه فرم و صناعت داشت و زمینه و موقعیت داستان، محصول موقعیت واقعی ایران نبوده است. چنین ناهمسانی و ناهمخوانی موجب شد که این رمان در زمان انتشار خود با اقبال عمومی همراه نشود و در نزد منتقدان نیز تا مدت ها با بی توجهی مواجه گردد. با این همه، پس از گذشت چندین دهه از چاپ این رمان، به سبب گسترش محافل نقد و نظریه های ادبی، تجربه های تازه داستان نویسی و اشتیاق نویسندگان به جنبش های نو و پیشرو، این داستان با استقبالی نسبی مواجه شود. در این مقاله برآنیم تا با بازخوانی متفاوت و با تکیه بر مولفه های رمان نو به تشریح و تبیین آن بپردازیم.

سمبولیسم، مهم ترین شیوه بیان رمز و رازهای عرفانی است و گستره زبان عرفان را از چنبره پدیدارهای هستی تا فراسوی جهان ناپیدا و بیان ناپذیر افزایش می دهد. از میان رویکردهای سمبلیستی عارفان ایرانی، سمبولیسم الفبایی شگردی هنری برای تبیین اندیشه های عرفانی بوده است و سروده های آنان را آکنده است. پژوهش حاضر به روش تاریخی و با رویکرد تحلیل محتوا، شاخص ترین آثار حکمی- عرفانی و برجسته ترین دیوان های عارفان فارسی گوی را بررسی کرده است. در این مقاله، با بهره گیری از اندیشه های حکما و عرفای ایرانی، مضامین نگرش های الفبایی دیوان عارفان ایرانی شرح، و چگونگی متجلی شدن این اندیشه های بلند حکمی و عرفانی با استفاده از سمبولیسم الفبایی در دیوان شاعران تبیین و تحلیل شده است. آنگاه گونه های سمبولیسم الفبایی نیز طبقه بندی گردیده است. در پایان، نگارنده نتیجه می گیرد که بنیان اندیشگانی حکمت و عرفان ایرانی و اسلامی در بسیاری از موارد، آبشخور یکسانی دارد و نمی توان مرز مشخصی را میان این دو حوزه اندیشگانی ترسیم کرد، چنان که در گزارش سمبولیسم الفبایی دیوان عارفان، آمیغی بودن این دو را می توان مشاهده نمود.

زبان بدن به معنای عبور از کلام و ایجاد ارتباط از طریق عناصر غیرکلامی یا زبان خاموش است. این زبان مجموعه وسیعی از رفتارها و پدیده های اشاری و حرکتی را شامل می گردد و در سیاست، به طور مستقیم یا غیرمستقیم کاربرد دارد. یک سیاست مدار می تواند نقش و نیت واقعی خود را در پس واژه ها و جمله ها پنهان کند، اما قادر به نهان داشتن زبان بدن نیست. از این رو، با تحلیل حرکات و اشارات بدنی سیاست مداران می توان به مکنونات ذهنی، فکری و اهداف سیاسی آنها پی برد. مصادیق زبان بدن را به عنوان یکی از ابزارهای ارتباط غیرکلامی در تاریخ بیهقی می توان به چهار دسته تقسیم کرد: 1) حرکات و حالات چهره. 2) اشارات و حالات سر و تن. 3) حرکات و اشارات دست. 4) سایر رفتارهای حرکتی. حالات چهره، نمودار مهارت یک سیاست مدار در مقوله هایی نظیر خویشتنداری، تمایل به ایجاد ارتباط و بی اعتنایی است و بر مفاهیمی چون تایید، تکذیب، تاسف، تمسخر و ظاهرسازی دلالت می نماید، همان گونه که حرکات دست می تواند دال بر احترام، پیمان، وفاداری یا قتل و دستگیری باشد. نکته مهم اینکه بسیاری از موضوعاتی را که امکان طرح آنها در ارتباط کلامی وجود ندارد، یا به مصلحت نیست، می توان با زبان بدن مطرح کرد. باری، زبان بدن را باید یکی از انواع فرازبان دانست که اگرچه پیامش به نافذترین شکل انتقال می یابد، اما هیچ گونه رد و نشان قابل استنادی به جا نمی گذارد و به همین دلیل، در حوزه سیاست بسیاری از ناگفتنی ها را با زبان بدن می گویند.

ادبیات از هیچ زاده نشده است! هر متنی هنگام تولد بر گستره سفید کاغذ یا حتی بر صفه ذهن، از متون قبل از خود متاثر شده است. این امر سبب شده تا مفاهیم بدیعی از قبیل بینامتنیت و بیناخوانش در حوزه نقد نو جلوه گر شوند. در ادبیات داستانی، آن دسته از منابع که استوارتر و جذاب ترند، بنمایه خلق آثار دیگر می شوند. حماسه عاشورا از این زمره است. بر کسی پوشیده نیست که ذهن و اندیشه ایرانیان مسلمان با واقعه عاشورا عجین و به شدت از آن متاثر است. ادبیات، به ویژه ادبیات داستانی نیز به عنوان آیینه ای از باورها و رخدادهای اجتماعی، این واقعه را در خود بازتاب داده است و به ایجاد گستره ای انجامیده که آن را «ادبیات عاشورا» نام نهاده اند. در این گستره، برخی از آثار به شکلی مستقیم به شرح وقایع عاشورا و قیام امام حسین (ع) می پردازند؛ مثل اشعار رثایی یا اشکال مختلف تعزیه. اما دولت آبادی رمان نویس است و از همین رو، در مقام قیاس، تاثیرپذیری او از واقعه عاشورا شکل پیچیده و پنهان تری دارد. او با بهره گیری از قابلیت های گوناگون این واقعه در زمینه خلاقیت ادبی، عناصری را از آن وام گرفته است. همان گونه که خود او نیز اذعان دارد، نقش تجربه شخصی وی در حوزه نمایش، به ویژه تعزیه در این میان انکارناپذیر بوده است. در این مقاله، در نظر داریم تا از دیدگاهی تطبیقی و با تکیه بر نظریات بینامتنیت و بیناخوانش، منبعث از ژرار ژنت و ژان بل من نوئل، نحوه بازتاب واقعه عاشورا را در آثار دولت آبادی بررسی کنیم.

این تحقیق به بررسی مولفه های گفتمان مدار موجود در اشعار دفاع مقدس برای کودک و نوجوان پرداخته و سعی در بیان این مطلب دارد که تا چه حد و به چه منظور شاعران کودک در اشعار خویش از این مولفه ها استفاده کرده اند و با پوشیدگی سخن می گویند. همچنین این تحقیق به بررسی تغییر نگرش شاعران نسبت به مساله جنگ و چگونگی بازنمایی آن در شعر کودک پرداخته است. بر این اساس، 6 کتاب از 3 شاعر انتخاب و بررسی شد. تعداد ساختارهای گفتمان مدار موجود در اشعار با اندکی تعدیل بر اساس الگوی ون لیون (2008 م.) مشخص شد. در ادامه برای بررسی نگرش و مفهوم هویت ملی از الگوی پیشنهادی این تحقیق استفاده گردید. بر این اساس، مشخص شد که در اشعار مخصوص کودک و نوجوان نیز از مولفه های گفتمان مدار استفاده می شود و بسامد مولفه های ادبی در آن ها بیشتر است. شاعران برای انتقال مفهوم مثبتی از هویت ملی از مولفه های ادبی بهره می جویند. همچنین شاعران کودک و نوجوان از سال های اولیه پس از جنگ تا دوره کنونی با روندی تغییرپذیر در نگرش، نسبت به این مساله شعر سروده اند. این تغییرپذیری در گفتمان و سبک اشعار مشهود است. در بعد نگرش به جنگ و ارزشگذاری شاعران، روندی فراملی و انسان شناسانه را دنبال کرده اند و این نگرش با توجه به نسل آثار شاعران مورد بررسی در دهه دوم پس از جنگ بیشتر شده است. در شعر دفاع مقدس، هویت ملی مساله ای بسیار مهم است که به کرات بروز می کند و شاعران آگاهانه یا ناخودآگاه به آن می پردازند. ادبیات کودک و نوجوان حیطه ای بسیار منعطف است که در صورت تحقیقات بیشتر روی آن در موارد لزوم قابل تعدیل و بازخوانی است.

کهن الگوها از ناخودآگاه جمعی افراد در دوره های اولیه نشات گرفته است. در نظر یونگ (روانکاو سوئیسی) و پیروانش، کهن الگوها قالب ها و ظرف های از پیش تعیین شده ای دارند که در رویاها و اسطوره ها نمود می یابند. در پهنه ادبیات فارسی، شاهنامه فردوسی در بر دارنده بخش عظیمی از این نمادها و کهن الگوهاست که مبتنی بر ناخوداگاه جمعی اقوامی، در طول سالیان متمادی بوده است. مقاله حاضر، کوششی برای یافتن ارتباط بین قهرمان های اسطوره ای شاهنامه، طبق نظریات یونگ و فرای است که با روش تحلیل محتوایی(Contentanalysis)  نگاشته شده است. در این پژوهش، برخی شخصیت های اسطوره ای شاهنامه با توجه به کارکرد و نوع کنش هاشان و نیز بر اساس سیر تحولات تاریخی آن ها، با کهن الگوهای مورد نظر «یونگ» تطبیق یافته است. پس از مطابقت آرای یونگ و هم فکرانش بر اسطوره های مورد بررسی و مقایسه ویژگی ها و کنش های آنها با یکدیگر در دوره های مختلف، بخش های ناشناخته اسطوره ها و فرایند تغییر و تحول آنها تبیین شده است. در این پژوهش، اظهار نظرها بر اساس فرضیه ارائه شده است؛ زیرا پیش فرض اصلی بر این بوده است که قهرمان های دوره های انتخابی دارای خاصیت کهن الگویی هستند. تحقیق بر این اساس پیش رفته است و در پایان، نتیجه حاصله نشان داده است که قهرمان ها و حوادث زندگی ایشان در قالب های کهن الگویی ساخته و پرداخته شده است و فرهنگی جمعی در ساخت آن ها از آغاز تا پایان دخیل بوده است. این پژوهش نشان داده که چگونه هر دوره قهرمانی، زمینه ساز تکامل ویژگی های قهرمانی دوره بعدی است؛ زیرا مراحل قهرمانی طبق آرای یونگ به صورت تدریجی تکامل می یابد. قهرمان دوره اول در سطح ابتدایی و نازلی قرار داشته است و دارای خصوصیات دوره اول بوده است، در حالی که قهرمان دوره چهارم، نمود کاملی از قهرمان نهایی و قربانی است. همچنین در حین بررسی دوره های قهرمانی، انواع چهارگانه آنیما (طبق الگوی مورد نظر یونگ) بررسی و مشخص شد که آنیما نیز از دوره اول تا چهارم از سیری تکوینی برخوردار بوده است و به تدریج تکامل یافته تا اینکه در دوره قهرمانی چهارم به اوج آگاهی و احساس یعنی مرحله چهارم از الگوهای کارکردی خویش دست یافته است.