مجله انسان شناسی (نامه انسان شناسی)
سال:1388 | دوره:7 | شماره:11 |تعداد مقالات:11

ذیلی بر تعریف عشایربه تازگی کتاب با ارزشی از آقای عطا طاهری بویراحمدی (کی عطا) به نام: کوچ کوچ، تجربه نیم قرن زندگی در کهگیلویه و بویر احمد، چاپ اول، تهران، انتشارات سخن، 1388، قطع وزیری، شانزده + 585 ص متن + تصاویر و یک متن به زبان آلمانی که به صفحه 365 پایان می پذیرد و نام انتشارات سخن را نیز همراه دارد منتشر شده است.

در میان رشته ای مختلف دانش انسان شناسی و مطالعات دینی، انسان شناسی اسلام از جمله حوزه هایی است که به رغم گستردگی و پویایی تاکنون آن گونه که باید و شاید مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است. تحقیقات انسان شناختی و جامعه شناختی پیرامون اسلام عموما با اتکا به قوم نگاری ها و بررسی های ویژه ای صورت گرفته که فاقد ارتباط واقعی با شرایط جوامع اسلامی بوده اند. در دهه 1970، پژوهش های انسان شناختی در خصوص اسلام با انتشار مقاله بحث برانگیز الزین (EL-Zein, 1977) بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.

موضوع این پژوهش اهمیت لقب در هویت بخشی به افراد است. پر واضح است که هویت نقش مهمی در برقراری روابط فرد با دیگران و مشارکت اجتماعی دارد و لقب به عنوان یکی از عناصر تشکیل دهنده هویت از این منظر دارای اهمیت است. از این رو، پژوهش حاضر درصدد است تا نقش این عامل را در هویت بخشی به افراد تشریح نموده و ابعاد فرهنگی لقب را به عنوان نمادی از تعلق طبقاتی و هویت فردی بررسی نماید. با توجه به ماهیت موضوع و بعد فرهنگی آن از روش کیفی استفاده می شود. جامعه مورد مطالعه روستاهای منطقه «هورامان» واقع در غرب ایران می باشد.لقب، از یک طرف، برچسبی است که دیگران آن را به فرد نسبت می دهند و به شکل انتسابی از پدر به فرزند می رسد که هم می تواند مایه مباهات باشد و هم مانعی در راه ابراز توانمندی های شخصی و نمایش خویشتن به حساب آید که بعد دوم و تحقیرآمیز لقب در این پژوهش بیشتر محرز است و در این معنی مفهوم «داغ ننگ» گافمن را تداعی می کند. از طرف دیگر، لقب نمادی برای تعلق طبقاتی و جایگاه اجتماعی فرد است که بر این اساس طبقات حاکم و گروه های فرادست اجتماع، مثل خان، شیخ و ملا، فاقد القاب تحقیرآمیز و توده مردم دارای آن می باشند. مهم ترین نتیجه این که کنشگران در جریان کنش های متقابل خویش و در غیاب فرد به نسبت دادن لقب تحقیرآمیز به او دخیل بوده اند که یکسان سازی اجتماعی منفی از پیامد چنین کنشی است (من دارم، چرا دیگران نداشته باشند؟)

با نگاهی به ساختار سیاسی-اجتماعی جامعه ایران در دوران صفویه، که اکثرا بر اساس قدرت ایلات قرار داشت، بعد از سقوط آن سلسله ایلات به طور بارزی وارد عرصه سیاسی شدند و حکومت نادرشاه انگیزه های جاه طلبانه سران ایلات را دو چندان کرد. در واقع قتل نادر سرآغاز دوره دیگری از آَوب و هرج و مرج در ایران بود. کشیشان کارملیت (کرملی)، یکی از جماعت مسیحی کاتولیک وابسته به کلیسای رم که در دوران صفویان فعالیت گسترده ای داشتند و در سال های حکومت نادر آن را تا حدی ادامه دادند، پس از ترور نادر به واسطه شرایط بسیار سخت و خطرناک اوضاع داخلی ایران فعالیت آنان به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافت. تنگناها و مشکلات به حدی بود که اکثر آنان ناگزیر به ترک ایران شدند و در کشورهای همسایه اقامت کردند؛ مع هذا اخبار ایران را پی می گرفتند. به هر حال برخی از کشیشان شاهدان عینی رویدادهای از نزدیک بودند. آنها مصایب و مشقت های طاقت فرسایی را که مردم ایران متحمل می شدند نظاره می کردند و گهگاهی خود آنان نیز از این ناملایمت ها بی بهره نبودند. از این تعداد نامه ها و گزارش های آنان در این دوره گرچه در مقایسه با دوران صفوی و افشاری بسیار اندک است، اما از ابعاد سیاسی و اجتماعی خیلی مهم و قائل تاملند. در این دوره چگونگی روند افول تمدن و فرهنگ ایران که از قبل شروع شده بود و به طور بارزی مشخص می شود.این مقاله به مطالعه و بررسی وضع مردم در غرب ایران، به خصوص دو ایالت مهم اصفهان و شیراز، از قتل نادرشاه تا استقرار حکومت کریم خان زند می پردازد و به گزارش های کشیشان کارملیت و برخی از هم کیشان آنان از رویدادهای داخلی ایران، به خصوص در اصفهان که به مقامات کلیسای رم ارسال کرده اند، تکیه دارد و آن را از دو منظر مورد مداقه و تامل قرار داده است. نخست، برداشت و دیدگاه های آنان از اوضاع داخلی و زندگی روزمره مردم به ویژه در اصفهان و دوم مقایسه گزارش ها و نظرات آنان با منابع معتبر آن دوره.

درباره چگونگی شکل گیری و تحول معماری مزارها در جهان اسلام تاکنون چند فرضیه ارایه شده که خاستگاه شکل مزارها را به اقوام با سرزمین هایی خارج از ایران نسبت داده اند؛ و به نظر می رسد که در این زمینه هنوز پژوهش های کافی توسط پژوهش گران ایرانی صورت نگرفته است. هدف از این پژوهش بررسی چند فرضیه مطرح در این زمینه و نقد و بررسی آن و ارایه فرضیه ای جدید در این زمینه و همچنین بررسی چگونگی شکل گیری انواع فضاهای معماری مزارها در ایران است. پرسش های اصلی این پژوهش به این شرح هستند:.1  خاستگاه و الگوی شکل گیری مزارها کجا و چه بوده است؟  .2روند تحول معماری مزارها در ایران چگونه بوده است؟ فرضیه مطرح شده در این پژوهش این است که: چهار طاقی ها موجب شکل گیری مزارهای گنبد خانه ای و سپس انواع دیگر آرامگاه ها در ایران و جهان اسلام شد. چارچوب نظری این پژوهش بر این دیدگاه متکی است که فضای مزارها گونه ای از فضاهای معماری به شمار می آیند که پدیده های آیینی و فرهنگی در چگونگی شکل گیری آنها بسیار موثر بوده اند. در این پژوهش از روش تحقیق تاریخی-تفسیری استفاده شده و گردآوری داده ها به صورت اسنادی بوده است، هر چند که فرایند پژوهش به تجربیات میدانی و مشاهدات پژوهشگر از بسیاری مزارهای واقع در ایران نیز استوار می باشد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که نخستین مزارهای طراحی شده و باشکوه که هنوز ساختمان آنها باقی مانده، در ایران طراحی و ساخته شده و شکل آنها از چهارتاقی ها و در دوره بعد از گنبدهای مخروطی شکل ایرانی ناشی شده است.

آب حیاتی ترین ماده زندگی است که نبود آن را با هیچ تمهیدی نمی توان جبران کرد. از این رو، هر تهدیدی برای آب تهدیدی برای حیات بشر است. ترکب هوشمندانه فرهنگ و آب در هر کجای دنیا به تمدن های درخشان منتهی شده و برعکس. ایرانیان یکی از بزرگ ترین تمدن ها را علی رغم منابع آبی اندک و با استفاده از خلاقیت فن آورانه به وجود آورده بودند. با دسترسی آسان تر به منابع آب در سالیان اخیر، متاسفانه شهروندان به جای استفاده بهینه، عملا، به مصرف غیر مسوولانه این ماده حیاتی می پردازند. این پژوهش با ترکیب روش های مردم شناسانه و جامعه شناسانه با تکیه بر اطلاعات میدانی مشاهده مشارکتی و مصاحبه با اطلاع رسانان کلیدی، پیمایش، تحلیل داده های ثانویه، ارتباط فرهنگ مردم و الگوی مصرف آب در شهر تویسرکان را مطالعه می کند. ابتدا کم تاثیری عنصر اقتصاد در الگوی مصرف آب را و سپس با تکیه بر نظریه بوم شناسی فرهنگی به تاثیر عناصر فرهنگ مادی و غیرمادی مانند باورها و عقاید و مراسمی که به صورت دایم یا ادواری در مصرف آب تاثیر دارند و تاثیر ابزارهای پیشرفته تجربه کم آبی به دو صورت بررسی شد. یک بار برای شهروندان تویسرکانی که سابقه دیرینه زندگی در این شهر را دارند و شرایط سخت استفاده از آب را در گذشته شهر به یاد دارند در مقایسه با شهروندان جوان تر و یک بار برای مهاجرینی که از روستاهای هم جوار که عمدتا فاقد سیستم های نوین آبرسانی بوده و اخیرا در شهر تویسرکان ساکن شده اند در مقایسه با غیر مهاجرین. در هر دو مورد، مشخص شد که با افزایش تجربه کم آبی میزان مصرف به مقدار قابل توجهی کاهش می یابد)، الگوی معماری خانه ها و در نهایت آگاهی از چگونگی تامین آب (میزان آگاهی از وضعیت آبرسانی به مقدار وسیعی بر مصرف آب در خانوار تحت سرپرستی آنان تاثیر می گذارد) که همگی بیانگر تاثیر مهم متغیرهای اجتماعی و فرهنگی در مقایسه با متغیرهای اقتصادی و تکنولوژیک بر الگوی مصرف در این شهر است.

از روزگاران قدیم تاکنون، بسیاری از طوایف لر نام گروهی خود را به صورت تلفیقی از نام حیوانات یا گیاهان در پیوند با پسوند «وند» برگزیده اند. ما در این نوشتار از این گروه ها به «ایل وند» [Ilvand] تعبیر می کنیم. به نظر می رسد که این شیوه نام گذاری «ایل وندان» ریشه در فرهنگ باستانی به ویژه بازتاب توتم باوری کاسیان داشته باشد که تا عصر حاضر نیز این شیوه نام گذاری تداوم یافته است. برای بیان چگونگی شکل گیری این اندیشه در میان بومیان منطقه زاگرس، به بررسی پیشینه قدسی انگاری حیوانات و گیاهان در جوامع مختلف به طور عام و مطالعه علت تقدیس جانوران و گیاهان در فرهنگ اقوام دیار لرستان به طور خاص می پردازیم این تحقیق می کوشد تا تاثیر مبانی توتم باوری کاسیان را در انتساب طوایف و افراد به حیوانات و گیاهان در لرستان اثبات نماید. لذا برای تبین فلسفه نام گذاری های طبیعی، با بهره گیری از ریشه شناسی زبانی و تامل در معنی لغوی «وند» در متون کهن اوستایی، فرس باستان و زبان پهلوی، درصدد ارایه تحلیلی متقن و تفسیری منطقی از چگونگی شکل گیری اسامی حیوانی و گیاهی و سیر تحولات آن در ادوار مختلف برخواهیم آمد.

این مقاله به بررسی ابعاد اجتماعی و فرهنگی تصادفات رانندگی در ایران می پردازد. ایران در میان کشورهای دنیا به لحاظ برخوردها و تلفات سوانح رانندگ رتبه اول را دارد، به طوری که آمارهای روزانه مرگ و میر و معلولیت ناشی از این پدیده بسیار بیشتر از استانداردهای جهانی است. مطالعات مختلفی در ایران در این حوزه انجام شده که بیشتر با رویکردهای اپیدمیولوژیک و پزشکی انجام شده اند، اما مطالعه خاصی در ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن صورت نگرفته است. این مقاله با هدف موضوعیت بخشیدن هر چه بیشتر به این پدیده در حوزه علوم اجتماعی و طرح پرسش هایی بنیادی پیرامون آن، ضمن مرور برخی از رویکردهای نظر این حوزه، به بررسی آمار تلفات سوانح ترافیکی در سال 1382 می پردازد. در این مقاله، سعی شده است که با رویکردی انتقادی به تحلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی دخیل در این پدیده و نیز برخی از پیامدهای اجتماعی و جمعیتی آن پرداخته شود.

در این مقاله، ضمن تاکید بر لزوم تصحیح یا دست کم بازنگری در مفهوم پردازی های متنوعی که از واژه خرافات در ادبیات مسلمانان به عمل آمده و بررسی دلالت های مختلف این واژه از صدر اسلام تا دوران مدرن، شبکه واژگانی که واژه خرافات در ارتباط و تناسب با آنها در ذهن و زبان نخبگان مسلمان پرورش و فربهی یافته، بازکاوی و نشان داده شده که تقریبا تمامی واژگان این شبکه، محتوایی تخفیف آمیز دارند و از نگرش خرده گیرانه و انتقادی نخبگان/خواص به ذهنیت و باورها و رفتارهای عوام حکایت می کنند. در این راستا، شواهد متعددی مطرح شده که نشان می دهد، این نگرش انتقادی از صدر اسلام در میان برخی متفکران مسلمان وجود داشته و صرفا مبتنی بر آموزه های مدرن غرب نبوده است. سرانجام همگام با بازنگری روش شناختی که در دهه های اخیر در علوم اجتماعی صورت گرفته، پیشنهاد شده است که به جای استفاده از واژه مبهم و وسیع خرافات، از واژه های به نسبت دقیق تر و روشن تری که دلالت محدودتری دارند همچون دین عامیانه، حکمت عامیانه و ... در پژوهش های جدید انسان شناسانه و تاریخ اجتماعی اسلام استفاده شود.