اندیشه دینی
سال:1387 | دوره:10 | شماره:29 |تعداد مقالات:8

شناخت نظام های فلسفی و مقایسه آن ها با یک دیگر، پژوهشی پرثمر است. این پژوهش با بیان تفاوت ها و شباهت های سامانه ای، به بررسی نظام های فلسفی می پردازد و به بازشناسی آن ها از یک دیگر همت می گمارد. بر این اساس، در باب اصلی که نظام فلسفی مدنظر با آن سامان یافته و مبادی و مبانی اش بر اساس آن باید توجیه شود، تحقیق انجام می گیرد. این تحقیق در سه نظام فلسفی ارسطو، ابن سینا و ملاصدرا صورت می پذیرد و درصدد پاسخ به این پرسش است که تمایز بنیادین این سه نظام فلسفی در چیست؟ به عبارتی دیگر، اصول بنیادینی که این سه سنت را از هم متمایز می کند چیست؟ این اصول، اصول تمایز سه گانه ای هستند که در هر سه سنت فلسفی به گونه ای متفاوت بیان شده اند. اصل نخست، اصل تمایز ماده و صورت در نظام فلسفی ارسطو است. اصل دوم، اصل تمایز وجود و ماهیت در نظام فلسفی ابن سینا و اصل سوم، اصل تمایز حقیقت وجود و مفهوم وجود در فلسفه ملاصدرا است. با بیان این سه اصل، می توان به درک سامان مند از سنت های فلسفی ارسطویی، سینوی و صدرایی دست یافت. این سه اصل دارای تطور تاریخی نیز هستند و به ترتیب بیان شده تکامل فلسفی از یونان تا آخرین مکتب فلسفه اسلامی را بیان می دارند.

مبحث تحلیل منطقی عبارات شامل ضمایر آنافوریک، در حال حاضر یکی از مهم ترین موضوعات در فلسفه زبان به شمار می رود. نظریه های مختلف هر یک در تحلیل دسته ای از متون شامل این گونه ضمایر موفق هستند اما در تحلیل نمونه های دیگر ناکام می مانند. در این مقاله اهداف زیر را دنبال خواهیم کرد: نخست، تعریف تازه ای از مفهوم "ابهام" ارایه می کنیم و تمایز بین سمانتیک و پیش سمانتیک را شرح می دهیم. یکی از دعاوی که در این مقاله از آن دفاع می کنیم این است که تا هنگامی که ملاحظات پیش سمانتیک در خصوص یک متن فیصله نیافته اند نمی توان وارد فاز سمانتیک شد. به همین دلیل یک متن ممکن است در سناریوهای متفاوت (که باید در فاز پیش سمانتیک مورد بررسی قرار گیرند) تحلیل های سمانتیک متفاوتی را بپذیرد. این امر توضیح می دهد که چرا نمیتوان از یک روش سمانتیک واحد انتظار داشت که در همه سناریوهای ممکن تحلیل های قابل قبولی از همه انواع متون آنافوریک ارایه کند و روشن می کند که چرا فیلسوفان زبان تا به امروز در یافتن نظریه سمانتیک فراگیر واحدی برای تحلیل یکسان تمامی متون آنافوریک (ولو آن متونی که فرم مشابهی دارند) ناکام مانده اند. علاوه بر این، ویژگی جالب توجهی را در حوزه ابهام یا عدم ابهام برخی متون در زبان فارسی معرفی خواهیم کرد که اکثر قریب به اتفاق زبان های دیگر فاقد آن ویژگی می باشند. سپس به بررسی مثال های مشخص و استاندارد این حوزه (از جمله متونی که به دانکی - آنافورا شهرت دارند) می پردازیم و روش تحلیل آن ها را ارایه می کنیم. (اصل مقاله به صورت متن کامل انگلیسی، در بخش انگلیسی قابل رویت است)

جاودانگی و زندگی فردی پس از مرگ، مبتنی بر برخی از مسایل فلسفی مانند مساله اثبات اینهمانی و حفظ هویت شخصی در همه مراتب وجودی است. اهمیت مساله اینهمانی شخصی تا بدان جا است که عدم اثبات آن به نوعی زندگی فردی پس از مرگ را دچار ابهاماتی خواهد ساخت. در این نوشتار سعی شده است، با طرح ارکان اصلی مساله اینهمانی، به شبهات منکران اینهمانی پاسخ داده شود. علاوه بر این، معیارهای متفاوتی که به تبیین مساله اینهمانی پرداخته اند، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. دیدگاه ملاک بدنی، ملاک محفوظات، ملاک نفس و ملاک تشخص وجودی از جمله دیدگاه هایی هستند که در این نوشتار بدان ها پرداخته شده است.

حدوث و یا قدم عالم از مسایل بنیادی فلسفه وجود شناسی است که در تاریخ فلسفه اسلامی به عنوان یکی از نزاع ترین مسایل محسوب می شود. در واقع پس از پذیرش این مطلب که در راس هرم هستی مبدایی ازلی هست، سوال می شود که خلقت و پیدایش عالم چه زمانی رخ داده است. آیا فاصله ای بین وجود خدا و پیدایش عالم قابل تصور است یا خیر. پاسخ به این پرسش با توجه به پیش فرض های فلسفی کلامی دشوار است، چرا که از یک طرف، خداوند قدیم و ازلی، علت تام نسبت به عالم بوده و معلول از علت تام تخلف نمی پذیرد. پس باید جهان هم ازلی و قدیم باشد و از طرفی دیگر، بر حسب آن چه که از ظواهر کتب آسمانی به دست می آید، خداوند عالم را از نیستی و عدم به هستی آورده و خلق کرده است. پس باید عالم حادث باشد. میرداماد در مقابل نظریه حدوث زمانی و حدوث ذاتی، بنیادی ترین نظریه خود را تحت عنوان حدوث دهری مطرح کرده که در ضمن آن عالم را مسبوق به عدم واقعی می داند و می گوید: هر چند جهان آغاز زمانی نداشته، ولی یک آغاز فرازمانی داشته است و این قول برابر است با این که بگوییم وجود جهان مسبوق به عدم است.

در حکمت متعالیه با تحلیل اصل علیت بر مبنای اصالت و تشکیک وجود، این نکته روشن می شود که علیت و معلولیت مربوط به وجود بوده و ذاتی آن ها است. معنای این تحلیل آن است که معلولیت و علیت عین ذات و هستی آن ها است و معلول، حقیقتی جز وابستگی و ربط نسبت به علت خود ندارد. این دیدگاه موجب ایجاد تحول بنیادین در مباحث علیت نظیر ملاک نیازمندی معلول به علت، بقای نیاز معلول به علت، بطلان دور و تسلسل، مساله جعل، قاعده الواحد، ربط حادث به قدیم و فاعل بالتسخیر خواهد شد. وحدت شخصی وجود نیز از این طریق قابل اثبات می گردد.

در این جستار، با تعریف دو علم کلام و اصول فقه و تبیین اجمالی ویژگی مسایل این دو گستره از علوم اسلامی، به پیشینه تاریخی ورود مسایل کلامی به حوزه مباحث اصولی اشاره شده است. این امر از نوعی ارتباط بین مسایل کلامی و مسایل اصولی حکایت می نماید. علم کلام مشتمل بر مباحثی درباره گزاره هایی حقیقی از احوال مبدا و معاد است و دانش اصول متضمن بحث از گزاره هایی اعتباری است که در استنباط حکم شرعی فرعی موثر می افتد: بنابراین بیشتر مسایل علم کلام از حقایق، و مسایل دانش اصول از اعتباریات است. در زمینه رابطه تصدیق حقیقی با گزاره های اعتباری، برخی از عالمان بر عدم رابطه منطقی تولیدی بین آن دو تاکید دارند و بعضی دیگر به وجود رابطه منطقی بین آن دو معتقدند. مهم ترین ثمره مترتب بر این دو نظریه آن است که اصولی، تنها بر اساس نظریه اخیر می تواند از گزاره های کلامی در براهین اثبات مسایل اصولی استفاده نماید. با استقرار در مباحث اصولی طرح شده در کتب دانشمندان این علم در می یابیم که اصولیان از بعضی از گزاره های کلامی به عنوان اصل و مبدا تصدیقی و دلیل بر برخی مسایل و مباحث اصولی بهره جسته اند.

نظریه حرکت جوهری از ابتکارات ژرف و تاثیرگذار ملاصدرای شیرازی است که توانست تحولی بنیادین در فلسفه ایجاد کند. نظریه مذکور دارای مبانی، اهداف، اصول و پیامدهای قابل توجهی در فلسفه محض است که اندیشمندان به تفصیل بدان ها پرداخته اند و مقاله حاضر نیز درصدد طرح و ارایه برخی از آن هاست.اما این نظریه قابلیت ها و استعدادهای فراوانی برای ارایه پیامدهای تربیتی، کلامی، اخلاقی و ... دارد که معمولا تحت الشعاع انوار فلسفی آن قرار گرفته و مغفول واقع شده است. این نوع نگاه به حرکت جوهری می تواند علاوه بر استخراج مفاهیم نوین و تولید دانش در حوزه های جدید علوم انسانی، به کاربردی شدن فلسفه و ایفای نقش شایسته آن در حیات بشری مدد رساند.نگاه تربیتی به این نظریه و بررسی پیامدهای تربیتی حاصل از اعتقاد به حرکت جوهری، مبحث جدیدی است که تاکنون کم تر بدان توجه شده است و می تواند در حوزه فلسفه تعلیم و تربیت مورد مداقه و بررسی قرار گیرد.مقاله حاضر در بخش دوم خود به دنبال چنین هدفی است.