روحیات ایرانی چگونه است؟ بی گمان نمی توان ذات باورانه و تقلیدگرایانه، از روحیات خاص و ثابت ایرانی سخن گفت، در کل عنوان ایرانی ناظر بر تفاوت های رفتاری افراد و گروه های مختلفی در دوره های گوناگونی است. از سویی دیگر مردم تمام فرهنگ ها و جوامع (حتی در توسعه یافته ترین کشورها) در معرض مشکلات رفتاری مانند پنهان کاری، دروغ و ضعف کار گروهی و مانند آن بوده و هستند. کما این که در میان ایرانیان صفات و رفتارهای خوب کم نبوده و نیست. ولی صورت مساله را نیز نمی توان پاک کرد که خلقیات ایرانی، بحث انگیز شده است. این مقاله ضمن مروری بر پیشینه بحث در میان شرق شناسی خارجیان و خود ایرانیان، در پی دستیابی به یک سنخ شناسی از مدل هایی است که بر مبنای آنها نیمرخ رفتار ایرانی توضیح داده می شود. از طریق مقایسه و نقد الگوهای اسناد بیرونی و درونی، مدلی بر اساس تفکر سیستمی و مبتنی بر تحلیل نهادی با 4 سطح تحلیل (1. نهادها وساختارها 2. عاملیت انسانی 3. محیط منطقه ای و جهانی 4. وقایع و رویدادها) پیشنهاد شده است. نتیجه گیری مقاله آن است که رفتارهای مطلوب در مقیاس بزرگ اجتماعی، مستلزم اصلاحات نهادی و ایجاد محیطی نهادی مطلوب است. این محیط نهادی است که اقتضا می کند افراد بیشتری از یک جامعه، دروغ بگویند، تملق بورزند، دورویی در پیش بگیرند یا فسادپذیر باشند. اخلاق امروزی آن ها به مسیر دیروزی و پریروزی جامعه آن ها وابستگی دارد. روحیات و خلقیات آنها ریشه در سرگذشت نهادهای آن ها و محیط جامعه آن ها و رویدادهای تاریخی عارض بر آن ها دارد. این، لزوما به معنای بی توجهی به نقش کنشگران نیست، در واقع ما نیازمند درک ژرف تری از عاملیت انسانی، در ورای اراده گرایی هایی رمانتیک هستیم.